به گزارش خبرنگار ایمنا، با توجه به تغییر چهره دادن ویروس کرونا و افزایش ابتلای کودکان و نوجوانان به این ویروس، بسیاری از ویروس شناسان تزریق واکسن به افراد زیر ۱۸ سال را توصیه کردند تا در صورت واکسینه شدن گروه‌های پرخطر، این گروه از جمعیت نیز در برابر این ویروس مقاوم شوند.
در حالی‌که واکسیناسیون جمعیت بزرگسال اغلب کشورها در مقابل کووید_ ۱۹ در حال انجام است و در برخی از کشورها جمعیت قابل قبولی تاکنون واکسینه شده‌اند، در آستانه بازگشایی مدارس تزریق واکسن به کودکان زیر ۱۸ سال نیز در برخی کشورها آغاز شد و البته این در حالی است که هنوز بسیاری از مناطق جهان به واکسن کووید دسترسی ندارند و این سوال که آیا به راستی واکسینه کردن کودکان یک امتیاز در مقابله با این بیماری همه‌گیر خواهد بود یا نه مطرح می‌شود.
از روزهای نخست همه‌گیری کووید، این واقعیت که کودکان و افراد زیر ۱۸ سال کمتر طعمه ویروس و نوع حاد بیماری می‌شوند، مطرح بود و بعد از آنکه ویروس کرونا با جهش‌های مختلف تغییر چهره داده، بسیاری از افراد زیر ۱۸ سال به نوع شدید بیماری مبتلا و حتی نرخ مرگ و میر نیز در این گروه سنی بیشتر شده است، از این رو بسیاری از ویروس شناسان تزریق واکسن به افراد زیر ۱۸ سال را توصیه کردند تا در صورت واکسینه شدن گروه‌های پرخطر، این گروه از جمعیت نیز در برابر این ویروس مقاوم شوند.
در ایران چه واکسنی به نوجوانان تزریق می‌شود؟
آن طور که مشخص است تا به حال واکسن‌های فایزر، مدرنا و سینوفارم برای واکسیناسیون زیر ۱۸ سال در کشورهای مختلف استفاده شده است، در ایران وزارت بهداشت اعلام کرده قرار است برای واکسیناسیون این گروه سنی از واکسن‌های سینوفارم و پاستور استفاده کند. دراین‌باره «محمدرضا شانه‌ساز»، رئیس سازمان غذا و دارو با حضور در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد بود: «واکسن پاستور می‌تواند برای سنین نوجوانی استفاده شود؛ همچنین واکسن سینوفارم چینی مجوز مصرف برای سنین زیر ۱۸ سال را گرفته است. این دو واکسن در سبد واکسیناسیون ما نیز وجود دارد و طبق برنامه و اولویت‌بندی اعلام شده از سوی معاونت بهداشتی وزارت بهداشت این واکسن‌ها برای نوجوانان استفاده خواهد شد.»
همچنین بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت گفته بود: «برای بازگشایی مدارس لازم است که هر دو دُز واکسن تزریق شود و توصیه ما این است که از یکشنبه (۲۸ شهریور) دانش‌آموزان ۱۲ تا ۱۸ سال به مراکز واکسیناسیون مراجعه کنند. واکسنی که مطالعه شده و به تأیید رسیده در حال حاضر واکسن سینوفارم است که به این رده سنی تزریق می‌شود.»
علیرضا ناجی، عضو کمیته علمی کشوری مقابله با کووید ۱۹ نیز در گفت‌وگویی اعلام کرده بود: «با توجه به اطلاعاتی که از مقاله مربوط به سینوفارم چاپ شده، عوارض همان عوارضی است که در بزرگسالان هم دیده می‌شود. مانند سردرد، تب، بدن‌درد، درد محل تزریق و چیزی بیش از آن نیست و فاصله بین دز اول و دز دوم در کودکان هم مانند بزرگسالان است و ۲۱ تا ۲۸ روز است. درباره پاستور هم همین فاصله ۲۸ روزه است و طبق گزارش‌ها عوارض هم همان عوارض معمولی است. البته مطمئناً ایران اگر قبول کرده که این واکسن را در کودکان استفاده کند، قطعاً گزارش مفصل را از کوبا دریافت کرده است. در عین حال در ایران هم امکان پایش این موارد را داریم.»
۲۶ میلیون دز واکسن برای واکسینه کردن دانش‌آموزان
در ایران نیز با سرعت گرفتن روند واکسیناسیون در کشور از اواسط مردادماه و واکسیناسیون معلمان و کادر اجرایی مدارس، کم کم زمزمه‌ها برای بازگشایی مدارس بالا گرفت و بر اساس تصمیماتی که گرفته شد، روند واکسیناسیون دانش‌آموزان با یک دز از واکسن سینوفارم آغاز شد و در ایران نیز این روند از اواخر شهریورماه شروع شد.
۳۱ شهریورماه امسال بود که در خبرها اعلام شد وزیر بهداشت بر اساس مطالعات علمی و تصمیمات کمیته علمی وزارت بهداشت و با توجه به واکسن‌هایی که در کشور موجود است، تاکید کرده است که می‌توان دانش آموزان بین ۱۲ تا ۱۸ سال را واکسینه کرد. واکسینه کردن ۱۳ میلیون دانش‌آموز مستلزم تأمین ۲۶ میلیون دز واکسن است که برای این کار طبق گفته سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا، واکسن کوبایی و چینی وارد کشور می‌شود. رئیس جمعیت هلال احمر هم از واردات ۱۰ میلیون دز واکسن برای افراد زیر ۱۸ سال سخن گفته و رئیس سازمان غذا و دارو مطرح کرده است که واکسن سینوفارم و پاستور می‌توانند در سنین نوجوانی نیز استفاده شوند.
واکسن سینوفارم توسط وزارت بهداشت برای سنین ۱۲ تا ۱۸ سال پذیرفته شده است و واکسن پاستوکووک (واکسن مشترک ایران و کوبا) برای کودکان زیر ۱۲ سال تأیید شده است که در چند ماه آینده تزریق آن آغاز خواهد شد.
متخصصان در رابطه با مراقبت‌های بعد از تزریق واکسن تاکید دارند. معمولاً بعد از تزریق واکسن کودکان دچار تب خفیف، بی حالی یا کاهش اشتها خواهند شد و توقع داریم این علائم یک تا دو روز پس از تزریق واکسن رفع شود. خانواده‌ها توجه داشته باشند، در صورتی که علائمی مثل تب بیش از سه روز در کودکان طول کشید برای بررسی علائم آزمایشگاهی و بالینی به پزشک مراجعه کنند.
دریافت واکسن احتمال ابتلاء را کاهش می‌دهد
داده‌های مرحله یک و دو آزمایشات بالینی منتشر شده در «The Lancet Infectious Diseases» نشان داده واکسنی که توسط مؤسسه محصولات بیولوژیکی سینوفارم در پکن تهیه شده در شرکت کنندگان سه تا ۱۷ ساله بی خطر است. بر اساس اطلاعات منتشر شده، این واکسن توانسته است ایمنی قابل قبولی در کودکان این گروه سنی ایجاد کند، اما این مطالعه که توسط محققان مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های چین و سازنده واکسن انجام شده است به دلیل فقدان داده‌ها در مورد پاسخ ایمنی به انواع مختلف واریانت‌های کرونا، محدود شد و با توجه به اینکه ارزش واکسن‌های چینی با داده‌های واقعی روشن می‌شود، داده‌های بیشتر در مرحله سوم مطالعات در امارات متحده عربی جمع‌آوری می‌شود، جایی که کودکان سه ساله نیز در برنامه ایمن سازی قرار دارند.
جین دانگیان، ویروس شناس از دانشگاه هنگ کنگ اعلام کرد: تصمیم‌گیری در مورد واکسیناسیون کودکان باید هرگونه خطر ناشی از واکسیناسیون را در برابر خطر ابتلاء به کووید ۱۹ که معمولاً بیماری شدید در کودکان ایجاد نمی‌کند در نظر بگیرد، با این حال آزمایشات بالینی بسیاری نشان داده واکسن‌های غیر فعال چین ایمن است و نگرانی ایجاد نمی‌کند.
به گفته ویروس‌شناس دانشگاه هنگ کنگ علی رغم فقدان داده‌های روشن در مورد اینکه چگونه واکسن‌های ساخت چین مانع از انتقال می‌شوند، مشخص است که دریافت واکسن احتمال ابتلاء را کاهش می‌دهد. آزمایش بالینی واکسن سینوفارم که در استان هنان برگزار شد، شامل ۲۸۸ کودک در مرحله اول آزمایش و ۷۲۰ کودک در مرحله دوم بود. عوارض جانبی عمدتاً خفیف تا متوسط بود و یک واکنش آلرژیک شدید در بین کودکانی با سابقه حساسیت غذایی مشاهده شد. به طور کلی در ماه آگوست برای استفاده اضطراری در کودکان بین سه تا ۱۷ سال توسط مجوز دولتی چین تأیید شده است.
آیا واکسن سینوفارم برای دانش‌آموزان بی‌خطر است؟
۱۵ مهرماه امسال بود که در خبرها اعلام شد در حال حاضر یکی از واکسن‌های کرونایی که در کشورمان برای تزریق به دانش آموزان مجوز دریافت کرده، واکسن سینوفارم است، اما آیا واکسن سینوفارم برای دانش‌آموزان بی‌خطر است، اخیراً مطالعه کارآزمایی بالینی درباره میزان اثربخشی واکسن سینوفارم در افراد زیر ۱۸ سال در مجله لنست منتشر شده است.
شرکت‌کنندگان در این مطالعه در سه گروه سنی سه تا پنج سال، شش تا ۱۲ سال و ۱۳ تا ۱۷ سال و سه گروه دزهای مختلف هشت، چهار و دو میکروگرم و گروه کنترل مورد مطالعه قرار گرفتند. در فاز اول ۲۸۸ نفر و در فاز دوم ۷۲۰ نفر بررسی شدند. عوارض ناشی از این واکسن اغلب خفیف یا متوسط بوده و شایع‌ترین عارضه درد محل تزریق و تب بوده است.
بنابر اعلام وزارت بهداشت، بنابراین واکسن سینوفارم در گروه سنی سه تا ۱۷ سال ایمن بوده و همچنین باعث ایجاد پاسخ ایمنی همورال قوی می‌شود. همچنین بهتر است از دز چهار میکروگرمی استفاده شود تا اثربخشی آن بیشتر باشد.
تفاوت واکسن سینوفارم کودکان و بزرگسالان
۱۰ مهرماه امسال بود که رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با اشاره به اینکه جلوگیری کردن والدین از تزریق واکسن کرونا، ظلم به کودکان تلقی می‌شود، اظهار کرده بود: واکسیناسیون کودکان و نوجوانان علیه کرونا می‌تواند ایمنی بخشی زیادی را برای این قشر به همراه داشته باشد. این واکسن در واقع همان واکسن سینوفارم مخصوص بزرگسالان است که با کمی تغییرات به لحاظ تغییر در میزان غلظت برای کودکان استفاده می‌شود.
علیرضا ناجی اثر بخشی واکسن سینوفارم در برابر کرونا برای کودکان را مورد تاکید قرار داده و گفته بود: این واکسن برای کودکان کاملاً ایمن بوده و عوارض آن دقیقاً همان عارضه‌های معمول است که از سایر واکسن‌ها انتظار می‌رود. وی درد در محل تزریق، تب خفیف و یا بدن درد را عارضه طبیعی اغلب واکسن‌ها ذکر کرد و یادآور شد: واکسنی که برای کودکان تزریق خواهد شد واکسن ایمن و کاملاً اثربخش است.
این استاد دانشگاه به والدینی که مانع از تزریق واکسن کرونا به کودکان خود می‌شوند هشدار داده و اعلام کرد جلوگیری از استفاده از واکسن کرونا ظلمی در حق کودکان محسوب می‌شود چرا که واکسیناسیون کودکان و دانش آموزان از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است. کودکان نیاز دارند در محیط‌های واقعی حضور و همچنین در تعامل با همسالان آموزش‌های لازم را دریافت کنند.
رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفته بود کودکان می‌توانند به عنوان کانون‌های اساسی انتقال ویروس کرونا عمل کنند، واکسیناسیون کودکان و دانش آموزان علیه کووید ۱۹ بسیار اهمیت دارد. کودکان توانایی رعایت دقیق و بی کم و کاست پروتکل‌های بهداشتی را ندارند بنابراین از این منظر نیز واکسیناسیون دانش آموزان و کودکان علیه کرونا مورد توجه است.
ناجی، پوشش حداکثری واکسیناسیون علیه کووید را راهکار اساسی قطع زنجیره این بیماری دانست و تاکید کرده بود در شرایطی برای اینکه به ایمنی جمعی حاصل از واکسیناسیون دست یابیم، حتماً باید کودکان و نوجوانان خود را در برابر کرونا واکسینه کنیم و با توجه به اینکه اکنون واکسن‌هایی در سطح جهان وجود دارد که می‌تواند برای تزریق به کودکان مورد استفاده قرار گیرد، ما می‌توانیم با تزریق این واکسن‌ها به کودکان و نوجوانان خود، تا حد امکان در مدت زمان کمتری به ایمنی جمعی در برابر کرونا دست یابیم.
مطابق تحقیقات صورت گرفته نمی‌توان گفت که با واکسیناسیون کامل کودکان و نوجوانان در برابر کرونا، خطر ابتلای دانش آموزان به این بیماری بعد از بازگشایی حضوری مدارس به صفر می‌رسد، اما هرچقدر سطح واکسیناسیون جامعه را افزایش دهیم و به کودکان و نوجوانان خود واکسن کرونا تزریق کنیم، امکان چرخش ویروس در جامعه را کمتر کرده‌ایم و بنابراین واکسیناسیون کودکان و نوجوانان در سطح جهان می‌تواند نقش مهمی در تبدیل کرونا از یک بیماری همه‌گیر جهانی به یک بیماری واگیر شایع در برخی مناطق داشته باشد.
ضرورت تزریق واکسن به زیر ۱۸ ساله‌ها
البته ایران تنها کشوری نیست که وارد مرحله واکسیناسیون گروه سنی زیر ۱۸ سال شده است. در اردیبهشت‌ماه آژانس دارویی اروپا تزریق واکسن فایزر را برای کودکان ۱۲ تا ۱۵ سال تأیید کرد. همچنین در همان ماه ایالات متحده و کانادا مقررات تزریق واکسن فایزر به گروه سنی ۱۲ سال به بالا را تصویب کردند. در میان کشورهای منطقه، عربستان سعودی در مردادماه گذشته از واکسیناسیون ۱۲ تا ۱۸ سال با واکسن‌های فایزر-بیونتک خبر داد. وزارت بهداشت قطر هم اردیبهشت‌ماه سال جاری اعلام کرد کودکان و نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ سال را با واکسن فایزر برای شروع سال تحصیلی جدید واکسینه می‌کند. همچنین در میان کشورهای منطقه بحرین و امارات برای واکسیناسیون افراد زیر ۱۸ سال از واکسن سینوفارم استفاده کردند تا بتوانند با نگرانی کمتر اقدام به بازگشایی مدارس کنند.
همان طور که دیده می‌شود کشورها یک به یک وارد فاز واکسیناسیون گروه سنی زیر ۱۸ سال می‌شوند، حال با وجود اینکه مطالعه رفتاری ویروس کرونا نشان داده در رده سنی زیر ۱۸ سال چندان بیماری‌زا و کشنده نبوده است، چرا واکسیناسیون این گروه اهمیت دارد؟
دراین‌باره حسین کیوانی، استاد ویروس شناس دانشگاه علوم پزشکی ایران گفته بود «اگر افراد زیر ۱۸ سال، بچه‌هایی که ممکن است در مدارس آلوده شوند، پدران، مادران، پدربزرگان و مادربزرگانِ آنها به طور کامل واکسینه شده باشند با توجه به عوارض کم بیماری در این گروه سنی (زیر ۱۸ سال)، ضرورتی به واکسیناسیون نیست، اما اگر ما بخواهیم احتیاط کنیم که ایمنی بیشتر شود و از جهش‌های انجام شده ویروس جلوگیری کنیم بهتر است این گروه سنی هم با واکسن‌های خاصی واکسینه شوند.»
کودکان و نوجوانان واکسن کرونا بزنند یا نزنند؟
متخصصان بیماری‌های عفونی تاکید دارند که طی ماه‌های اخیر در بسیاری از کشورهای دنیا تزریق واکسن کرونا به کودکان و نوجوانان در دستور کار قرار گرفته است و در کشور ما هم مسئولین با وارد شدن به فصل پاییز و بازگشایی مدارس واکسینه کردن کودکان و نوجوانان را در اولویت قرار داده‌اند. در کشورهایی مانند آلمان، سوئد، نروژ و آمریکا واکسیناسیون کودکان آغاز شده است و در کشور خودمان هم شاهد افزایش واکسیناسیون علیه کرونا هستیم.
شدت بیماری در برخی کودکان به‌اندازه‌ای است که به درمان در بیمارستان نیاز دارد و این کودکان دچار عوارض ویروس کرونا می‌شوند. کودکان حتی زمانی که هنگام ابتلاء هرگز علامت نداشته باشند یا حتی علائم خفیف داشته باشند، به‌اندازه بزرگسالان از عوارض جانبی جدی و بالقوه طولانی‌مدت ابتلاء به این ویروس رنج می‌برند.
به گفته متخصصان با توجه به اینکه واکسن به طور باورنکردنی ایمن هستند و ابتلاء به کرونا بسیار خطرناک‌تر از هرگونه خطر احتمالی ناشی از تزریق واکسن است بنابراین واکسیناسیون علیه کرونا در کودکان و نوجوانان یک ضرورت بوده و برای پیشگیری از عوارض این ویروس باید واکسیناسیون همه افراد جامعه انجام شود.
تحقیقات حاکی از آن است که واکسیناسیون کودکان مزیت بالقوه دیگری هم دارد و آن این است که می‌تواند جان دیگران را نجات دهد و این روشی است که قبلاً در مورد آنفلوانزا هم صورت‌گرفته بود و در حال حاضر چنین چیزی را می‌توان با واکسن کرونا هم انجام داد تا به برای رسیدن به ایمنی گله‌ای کمک کرد.
واکسیناسیون کامل باید هدف اصلی هر کشوری باشد
تنها یک دز از این واکسن‌ها ظاهراً می‌تواند شانس ابتلاء به کرونا را دست‌کم به نصف برساند و حتی اگر کسی در این شرایط به کرونا مبتلا شود احتمال انتقال ویروس از طریق این فرد نصف می‌شود. کودکان از جمله انتقال‌دهنده‌های اصلی ویروس کرونا نیستند اما نوجوانان احتمالاً می‌توانند در زمینه انتقال این ویروس نقش داشته باشند، شواهدی از احتمال انتقال ویروس در نوجوانان دبیرستانی وجود دارد بنابراین واکسیناسیون می‌تواند به‌طورکلی در انتقال ویروس کرونا تأثیر داشته باشد اما پاسخ همگانی در مورد ارزشمند بودن واکسیناسیون در این گروه حضور ندارد.
مطابق گزارش‌های اعلام شده واکسن سینوفارم چینی دارای تعریف سازمان بهداشت جهانی برای بزرگسالان است و البته برای زنان باردار و مادران شیرده نیز مورد تأیید قرار گرفته است، این واکسن از جمله واکسن‌های غیرفعال است که تقریباً هیچ عارضه‌ای ندارد؛ بااین‌حال و علی‌رغم کمبود اطلاعات، واکسن سینوفارم صرفاً در چین و امارات متحده عربی برای واکسیناسیون کودکان سه تا ۱۸ سال تائیدیه گرفته است و این در کنار واکسن فایزر برای گروه سنی ۱۲ تا ۱۸ سال فعلاً تنها گزینه موجود برای واکسیناسیون کودکان است.
متخصصان بیماری‌های عفونی تاکید دارند که رسیدن به پوشش ۷۰ تا ۸۰ درصد و واکسیناسیون کامل در جامعه مهم‌ترین هدف هر کشوری باید باشد، گفت: هر میزان از واکسیناسیون جمعی قبل از رسیدن به این هدف بی تأثیر است لذا واکسیناسیون نه یک امر دولتی بلکه موضوعی داوطلبانه، فرهنگی و مردمی باید باشد و این کار نیاز به اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی وسیع در سطح جامعه دارد.
نتایج بررسی‌ها و تحقیقات روی واکسن سینوفارم در چین و امارات تاکنون به طور کامل منتشر نشده است به خصوص نتایج فاز سوم مطالعات کارآزمایی بالینی در این مورد در دسترس نیست اما بااین‌حال اندک اطلاعات موجود از ایمن و مؤثر بودن واکسن در گروه سنی کودکان حکایت دارد. باید توجه داشت که واکسن تک دز سینوفارم وجود ندارد بلکه آن‌هم در دو دز است که دز دوم جداگانه وارد می‌شود و به همین دلیل تک دز نام‌گرفته است.
مطابق تحقیقات اعلام شده یک نوع واکسیناسیون سینوفارم برای افراد بالغ، کودکان و نوجوانان وجود دارد، واکسن سینوفارم مخصوص برای کودکان ساخته نشده است و با توجه به اینکه واکسن‌های غیرفعال قبلاً در بسیاری از عفونت‌های ایجاد شده مثل آنفولانزا امتحان خود را به‌خوبی پس داده‌اند که عارضه‌ای ندارند بلکه ایمنی نسبی قابل‌قبول هم ایجاد کرده و می‌کنند.
واکسن کرونا عارضه خیلی مهمی در نوجوانان ایجاد نمی‌کند
۲۹ شهریورماه امسال بود که دبیر کمیته علمی کشوری کرونا با بیان اینکه واکسن کرونا عارضه خیلی مهمی در نوجوانان ایجاد نمی‌کند و والدین نگرانی در تزریق واکسن کرونا به فرزندانشان نداشته باشند تاکید دارد هر واکسنی که از سوی سازمان غذا و دارو تأیید شود می‌تواند در نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال استفاده شود. در حال حاضر انجمن‌های حمایت از کودکان در بسیاری از کشورهای جهان توصیه کرده‌اند که واکسن ضد کرونا برای نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال استفاده شود.
حمیدرضا جماعتی، با بیان اینکه اکنون در کشورهای اروپایی، آمریکا و بسیاری از دیگر کشورهای جهان واکسیناسیون کودکان در حال انجام است، گفت: واکسن‌ها معمولاً ایمن هستند و عارضه جدی برای فرد به وجود نمی‌آورند. واکسن کرونا هم از این قاعده مستثنی نیست و عوارض جدی ایجاد نمی‌کند.
از زمان شیوع کرونا تاکنون نزدیک به ۲۰۰ میلیون نفر در دنیا به این بیماری مبتلا شده‌اند که از این تعداد حدود چهار میلیون مرگ گزارش شده است. خوشبختانه بر اساس آمار ارائه شده درگیری کودکان نسبت به والدین بسیار کمتر بوده است و حدود ۵ درصد از موارد درگیری مربوط به کودکان بوده است. بسیاری از کودکان علائم بسیار خفیف‌تری نسبت به بزرگسالان داشتند و اغلب این بیماری به صورت تب، سرفه و ضعف و بدن درد در آنها بروز می‌کند.
دبیر کمیته علمی کشوری کرونا با بیان اینکه تعداد کمی از کودکان به دلیل ابتلاء به کرونا در بیمارستان بستری شده‌اند، گفته بود: یک سوم آنهایی که به دلیل درگیری ریوی بستری شده‌اند بیماری شدیدی داشته و در آی سی یو هستند.
بهترین نوع واکسن کرونا برای نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال
محققان اعلام کردند واکسیناسیون در نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال انجام شود؛ واکسیناسیون کودکان کمتر از این سال هنوز در حال مطالعه بوده و دُز واکسنی که باید به آنها تزریق شود در حال بررسی است. مطالعات هنوز کامل نشده و بعد از اتمام تصمیم نهایی اخذ خواهد شد.
به طور کلی هر واکسنی که از سوی سازمان غذا و داروی کشور تأیید شود می‌تواند در نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال استفاده شود و نیازی نیست که به سمت و سوی واکسن خاصی برویم. در کشورهای دیگر هم از تمام واکسن‌هایی که توسط سازمان غذا و داروی آن کشورها تأیید شده است، برای واکسیناسیون نوجوانان استفاده می‌کنند.
نظر شما