مدیریت بحران و آمادگی در برابر بلایا در شهرهای قرن بیست‌ویکمی

به گزارش سرویس ترجمه خبرگزاری ایمنا، شهرها در قرن بیست‌ویکم، به‌عنوان مراکز اصلی تجمع جمعیت، اقتصاد، فرهنگ و فناوری، بیش از هر زمان دیگری در معرض خطرات و تهدیدهای متنوع و پیچیده قرار گرفته‌اند. رشد سریع شهرنشینی و افزایش تراکم جمعیت، زیرساخت‌های شهری را به‌شدت تحت فشار قرار داده و آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر بلایای طبیعی همچون زلزله، سیل، طوفان و همچنین بحران‌های انسانی همچون همه‌گیری‌ها، حوادث تروریستی و اختلالات سایبری افزایش داده است. این شرایط، مدیریت بحران و آمادگی در برابر بلایا را به یکی از اولویت‌های حیاتی برای حفظ امنیت و پایداری شهرها تبدیل کرده است.

از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی و اثرات آن بر الگوهای آب‌وهوایی، شدت و فراوانی بلایای طبیعی را افزایش داده و چالش‌های جدیدی برای مدیران شهری ایجاد کرده است. پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فناوری در شهرهای مدرن، نیازمند رویکردهای نوین و جامع در مدیریت بحران است که بتواند به‌صورت هماهنگ و مؤثر با تهدیدات موجود مقابله کند. توسعه تاب‌آوری شهری و ارتقای آمادگی شهروندان و سازمان‌ها، نقش کلیدی در کاهش خسارات و تسریع روند بازسازی پس از بحران‌ها ایفا می‌کند.

اصول کلیدی مدیریت بحران در شهرهای مدرن

ارزیابی ریسک، نقطه آغاز مدیریت بحران است. در این فرایند، شهرها باید همه تهدیدات بالقوه از جمله بلایای طبیعی همچون سیل، زلزله، طوفان و بحران‌های انسانی همچون حملات تروریستی یا اختلالات سایبری را شناسایی و تحلیل کنند. این ارزیابی‌ها با استفاده از داده‌های تاریخی، مدل‌سازی پیش‌بینی و مشارکت کارشناسان انجام می‌شود و به مدیران شهری کمک می‌کند تا نقاط آسیب‌پذیر را شناسایی کنند و منابع را به‌طور هدفمند تخصیص دهند. نتایج این ارزیابی‌ها باید به‌طور منظم به‌روزرسانی شود تا با تغییرات محیطی و اجتماعی همگام باشد.

آمادگی و پیشگیری، دو رکن اساسی برای کاهش اثرات بحران‌ها هستند. این مرحله شامل تدوین برنامه‌های جامع واکنش به بحران، برگزاری مانورهای عملیاتی، آموزش عمومی و ارتقای سطح آگاهی شهروندان است. تدوین و اجرای مقررات سختگیرانه ساخت‌وساز به‌ویژه در مناطق پرخطر و استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش و هشدار سریع، نقش مهمی در پیشگیری از وقوع یا کاهش خسارات ناشی از بلایا دارند. شهرها باید سازوکارهای ارتباطی و اطلاع‌رسانی مؤثری ایجاد کنند تا در زمان بحران، اطلاعات دقیق و به‌موقع به همه اعضای جامعه برسد.

پاسخ‌دهی به بحران باید سریع، هماهنگ و مبتنی بر برنامه باشد. این امر مستلزم وجود ساختارهای مدیریت بحران چندسطحی، تیم‌های تخصصی امداد و نجات و سامانه‌های ارتباطی کارآمد است. در این مرحله، اولویت با نجات جان انسان‌ها، تأمین نیازهای اولیه همچون آب، غذا، سرپناه و مدیریت ترافیک و تخلیه اضطراری است. پس از عبور از فاز حاد بحران، بازسازی زیرساخت‌ها و بازگشت به شرایط عادی با رویکردی عادلانه و پایدار انجام می‌شود. توجه به نیازهای گروه‌های آسیب‌پذیر و بازسازی روانی و اجتماعی جامعه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

هر بحران، فرصتی برای یادگیری و بهبود است؛ پس از وقوع بحران، انجام ارزیابی‌های دقیق و جمع‌آوری تجربیات میدانی، به مدیران شهری کمک می‌کند تا نقاط قوت و ضعف عملکرد خود را شناسایی کنند. این بازخوردها باید به اصلاح برنامه‌ها، به‌روزرسانی دستورالعمل‌ها و ارتقای سطح آمادگی منجر شود. شهرهایی که فرهنگ یادگیری و سازگاری را نهادینه می‌کنند، در برابر بحران‌های آینده تاب‌آورتر خواهند بود و می‌توانند با سرعت بیشتری به شرایط عادی بازگردند.

راهبردهای آمادگی در برابر بلایا

برنامه‌ریزی شهری باید به‌گونه‌ای باشد که خطرات مختلف را به‌صورت همزمان در نظر بگیرد. این امر مستلزم یکپارچه‌سازی ارزیابی ریسک در طرح‌های جامع شهری، تعیین کاربری زمین بر اساس میزان خطرپذیری و پیش‌بینی سناریوهای مختلف بحران است. به‌عنوان مثال، ایجاد فضاهای باز برای تخلیه اضطراری، طراحی خیابان‌ها با قابلیت دسترسی سریع نیروهای امدادی و پیش‌بینی زیرساخت‌های مقاوم در برابر بلایا از جمله اقدامات ضروری در این حوزه است.

یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین عوامل موفقیت در مدیریت بحران شهری، برخورداری از زیرساخت‌های مقاوم و انعطاف‌پذیر است که توانایی تحمل و ادامه عملکرد در شرایط بحرانی را داشته باشند. این زیرساخت‌ها شامل مجموعه‌ای از سازه‌ها و سامانه‌های حیاتی همچون ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله، سدها و کانال‌های کنترل سیلاب، شبکه‌های پشتیبان انرژی و آب و شبکه‌های حمل‌ونقل اضطراری می‌شوند. طراحی و ساخت این زیرساخت‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که در برابر فشارهای محیطی، شوک‌های ناگهانی و بلایای طبیعی یا انسانی پایدار بمانند و خدمات حیاتی را حتی در شرایط بحرانی به شکل مستمر ارائه دهند.

زیرساخت‌های مقاوم، علاوه‌بر کاهش خسارات مالی و جانی، نقش مهمی در حفظ کیفیت زندگی و محیط زیست ایفا می‌کنند. به‌عنوان مثال، ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله با استفاده از مصالح و فناوری‌های نوین، می‌توانند نیروهای لرزه‌ای را جذب و دفع و در مقابل فروپاشی مقاومت کنند. سدها و کانال‌های کنترل سیلاب، با مدیریت جریان آب، از وقوع سیلاب‌های مخرب جلوگیری می‌کنند و شبکه‌های پشتیبان انرژی و آب تضمین می‌کنند که حتی در زمان قطعی برق یا آسیب‌دیدگی شبکه اصلی، خدمات حیاتی به شهروندان ادامه پیدا کند.

بهره‌گیری از فناوری‌های نوین همچون حسگرهای هوشمند، سامانه‌های پایش لحظه‌ای، اینترنت اشیا و تحلیل داده‌های بزرگ، امکان شناسایی سریع تهدیدات و تغییرات محیطی را فراهم می‌کند. این فناوری‌ها به مدیران شهری اجازه می‌دهند تا در زمان واقعی وضعیت زیرساخت‌ها را پایش کنند، هشدارهای به‌موقع صادر کنند و واکنش‌های به‌موقع و هدفمند داشته باشند. برای نمونه، حسگرهای نصب‌شده روی پل‌ها یا خطوط انتقال انرژی می‌توانند کوچک‌ترین تغییرات یا آسیب‌ها را گزارش دهند و از وقوع فجایع بزرگ‌تر جلوگیری کنند. سامانه‌های هوشمند مدیریت ترافیک و حمل‌ونقل اضطراری نیز امکان تخلیه سریع و ایمن شهروندان را در شرایط بحرانی فراهم می‌آورند.

استفاده از داده‌های بزرگ، هوش مصنوعی، سامانه‌های هشدار سریع، اپلیکیشن‌های موبایلی و شبکه‌های اجتماعی، امکان پایش لحظه‌ای وضعیت، اطلاع‌رسانی سریع و تصمیم‌گیری مبتنی بر داده را فراهم می‌کندو فناوری‌های ارتباطی موجب تسهیل هماهنگی بین سازمان‌های مختلف و بسیج منابع در کوتاه‌ترین زمان ممکن می‌شود.

مشارکت جامعه

جوامع محلی نقش محوری در موفقیت برنامه‌های مدیریت بحران دارند. آموزش شهروندان، برگزاری کارگاه‌های آمادگی و جلب مشارکت داوطلبانه افراد در تیم‌های امدادی، موجب افزایش تاب‌آوری اجتماعی می‌شود. اعتمادسازی میان مردم و سازمان‌های مدیریت بحران، سرعت و اثربخشی واکنش‌ها را در زمان وقوع بحران افزایش می‌دهد. تجربه نشان داده است که جوامع آگاه و مشارکت‌جو، آسیب‌پذیری کمتری در برابر بلایا دارند.

مدیریت بحران نیازمند همکاری و هماهنگی میان سطوح مختلف حکمرانی از شهرداری‌ها و شوراهای محلی گرفته تا دولت‌های مرکزی و سازمان‌های بین‌المللی است. ایجاد ساختارهای مشترک تصمیم‌گیری، تقسیم وظایف شفاف و تبادل اطلاعات، موجب افزایش اثربخشی واکنش‌ها و جلوگیری از موازی‌کاری و اتلاف منابع می‌شود، همچنین همکاری با بخش خصوصی و سازمان‌های مردمی، ظرفیت شهرها را برای مقابله با بحران‌ها افزایش می‌دهد.

توکیو، الگوی جهانی در مدیریت بحران زلزله و سونامی

توکیو به‌عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین و زلزله‌خیزترین کلان‌شهرهای جهان، نمونه‌ای برجسته در مدیریت بحران و آمادگی در برابر بلایای طبیعی به‌ویژه زلزله است. ژاپن با سابقه طولانی و تلخ رویارویی با زمین‌لرزه‌های مخرب، به‌تدریج به کشوری پیشرو در این حوزه تبدیل شده است.

مدیریت بحران در ژاپن به‌صورت غیرمتمرکز و با رویکرد از پایین به بالا طراحی شده است؛ به‌طوری که شهرداری‌ها و استانداری‌ها مسئولیت اصلی را در تمام مراحل پیشگیری، پاسخ، بازیابی و بازسازی بر عهده دارند و دولت مرکزی تنها در بحران‌های بزرگ‌مقیاس وارد عمل می‌شود. شورای ملی مدیریت بلایا مسئول تدوین سیاست‌ها و هماهنگی کلی است، اما اجرای برنامه‌ها به سازمان‌های محلی واگذار شده است. این ساختار موجب شده است پاسخ‌ها سریع، دقیق و متناسب با شرایط محلی باشند.

توکیو با اجرای سختگیرانه‌ترین استانداردهای ساخت‌وساز، بیش از ۷۵ درصد ساختمان‌های خود را مقاوم در برابر زلزله ساخته است. ساختمان‌های جدید با فناوری‌های پیشرفته‌ای طراحی می‌شوند که قادر به جذب و توزیع نیروهای لرزه‌ای هستند. علاوه‌بر مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، شبکه‌های گاز و برق نیز به سیستم‌های قطع خودکار مجهز شده‌اند تا از وقوع آتش‌سوزی‌های ثانویه جلوگیری شود. دولت همچنین با ارائه یارانه و معافیت‌های مالیاتی، شهروندان را تشویق به مقاوم‌سازی منازل خود کرده است.

آموزش عمومی یکی از ستون‌های اصلی مدیریت بحران در توکیو است. دانش‌آموزان از سنین پایین در مدارس، با روش‌های مقابله با زلزله، نحوه پناه‌گیری و تخلیه آشنا می‌شوند و به‌طور منظم در مانورهای زلزله شرکت می‌کنند. دولت کیت‌های اضطراری شامل آب، غذا، دارو و تجهیزات ضروری را در اختیار مردم قرار می‌دهد. رسانه‌ها و کمپین‌های اطلاع‌رسانی نیز به‌طور مستمر خطرات زلزله و راهکارهای مقابله را به جامعه یادآوری می‌کنند.

این شهر برای پاسخ به بحران، مراکز تخلیه و اسکان اضطراری را در فضاهای عمومی همچون پارک‌ها و مدارس پیش‌بینی کرده است. خیابان‌ها و مسیرهای حمل‌ونقل به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که هنگام زلزله یا آواربرداری مسدود نشوند، همچنین محل‌های ویژه‌ای خارج از شهر برای ذخیره مواد غذایی، دارو و تجهیزات اضطراری وجود دارد که می‌تواند جمعیت شهر را برای چند روز پشتیبانی کند. تیم‌های تخصصی آتش‌نشانی و امداد مجهز به تجهیزات پیشرفته و آموزش‌های ویژه، آماده پاسخگویی سریع هستند.

روتردام، پیشگام در مدیریت سیلاب و سازگاری اقلیمی

شهر روتردام در هلند به‌دلیل موقعیت جغرافیایی در منطقه‌ای پست و مستعد سیل، یکی از پیشگامان جهان در مدیریت سیلاب و سازگاری با تغییرات اقلیمی است. این شهر از یک سیستم چندلایه دفاعی بهره می‌برد که شامل سدها، دیوارهای ساحلی، کانال‌ها و مخازن ذخیره آب است. این سامانه‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در صورت شکست یک لایه، لایه‌های دیگر بتوانند از وقوع سیل جلوگیری کنند. این سیستم‌ها به‌طور مداوم با استفاده از فناوری‌های پیشرفته پایش می‌شوند تا در صورت بروز هرگونه خطر، هشدارهای زودهنگام صادر شود.

یکی از نوآوری‌های روتردام، طراحی فضاهای شهری با قابلیت مدیریت آب است. به‌عنوان مثال، پارک‌ها و میادین این شهر به‌عنوان «میدان‌های آبی» طراحی شده‌اند که در زمان بارش‌های شدید، آب اضافی را جمع‌آوری و ذخیره می‌کنند و از ورود آن به مناطق مسکونی جلوگیری می‌کنند. این فضاهای چندمنظوره علاوه‌بر عملکرد مقابله با سیل، به ارتقای کیفیت زندگی و زیبایی شهری نیز کمک می‌کنند.

روتردام از فناوری‌های نوین همچون حسگرهای هوشمند، مدل‌سازی‌های پیشرفته و تحلیل داده‌های بزرگ برای پیش‌بینی و مدیریت خطر سیل بهره می‌برد. این فناوری‌ها امکان پایش لحظه‌ای سطح آب، پیش‌بینی دقیق بارش و برنامه‌ریزی واکنش‌های اضطراری را فراهم می‌کنند. سیستم‌های اطلاع‌رسانی به شهروندان کمک می‌کند تا در مواقع خطر به‌سرعت اقدامات لازم را انجام دهند.

این شهر با برگزاری کارگاه‌ها و کمپین‌های آموزشی، شهروندان را با خطرات سیل و روش‌های مقابله آشنا می‌کند. مشارکت فعال جامعه در برنامه‌ریزی و اجرای راهکارهای مدیریت سیلاب، موجب افزایش تاب‌آوری اجتماعی و کاهش آسیب‌های احتمالی می‌شود. این رویکرد فراگیر، تضمین می‌کند که همه عوامل، از دولت گرفته تا شهروندان، در رویارویی با بحران‌ها نقش مؤثری ایفا کنند.

نیویورک، درس‌آموزی از بحران‌های گذشته

نیویورک به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین کلان‌شهرهای جهان، با تهدیدات متنوعی از جمله طوفان‌های شدید، سیل، زلزله‌های خفیف، حوادث تروریستی و بحران‌های انسانی روبه‌رو است. تجربه‌های متعدد این شهر در رویارویی با بلایای طبیعی و بحران‌های انسانی، به‌ویژه طوفان سندی در سال ۲۰۱۲، موجب شکل‌گیری ساختاری پیشرفته و جامع برای مدیریت بحران شده که بر مبنای همکاری چندسطحی، فناوری نوین و مشارکت جامعه استوار است.

مدیریت بحران در این شهر بر پایه یک ساختار چندسطحی قرار دارد که از سطح محلی آغاز و در صورت نیاز به سطوح ایالتی و فدرال گسترش پیدا می‌کند. شهرداری نیویورک مسئول اصلی مدیریت بحران در سطح شهر است و در صورت فراتر رفتن ابعاد بحران از توان محلی، سازمان‌های ایالتی و فدرال وارد عمل می‌شوند تا منابع و پشتیبانی لازم را فراهم کنند. این ساختار به‌گونه‌ای طراحی شده است که از موازی‌کاری جلوگیری و هماهنگی میان سازمان‌های مختلف را تضمین کند. دفاتر عملیاتی بحران در سطوح مختلف به‌صورت مجهز و فعال هستند و نقش کلیدی در هماهنگی عملیات امداد، ارزیابی خسارات و توزیع کمک‌ها ایفا می‌کنند.

پس از تجربه تلخ طوفان سندی که خسارات گسترده‌ای به زیرساخت‌های نیویورک وارد کرد، این شهر سرمایه‌گذاری‌های وسیعی در مقاوم‌سازی زیرساخت‌های حیاتی انجام داد. از جمله اقدامات مهم می‌توان به تقویت دیوارهای ساحلی، ارتقای سیستم‌های فاضلاب و زهکشی برای مقابله با سیلاب و بهبود شبکه برق‌رسانی اشاره کرد. پروژه‌های بازسازی و نوسازی ساختمان‌ها با رعایت استانداردهای مقاوم در برابر بلایا و تغییرات اقلیمی دنبال می‌شود. این اقدامات موجب شده‌اند که نیویورک تاب‌آوری بیشتری در برابر طوفان‌ها و سیلاب‌ها پیدا کند.

نیویورک در مدیریت بحران از فناوری‌های پیشرفته‌ای بهره می‌برد که شامل سامانه‌های هشدار زودهنگام، پایش لحظه‌ای وضعیت آب‌وهوا و تحلیل داده‌های بزرگ برای پیش‌بینی و مدیریت بلایا است. این فناوری‌ها به مدیران شهری امکان می‌دهد تا در زمان واقعی وضعیت بحران را رصد کنند و تصمیمات سریع و دقیق بگیرند. اپلیکیشن‌های موبایل و شبکه‌های اجتماعی نیز نقش مهمی در اطلاع‌رسانی به شهروندان و هدایت آن‌ها در شرایط اضطراری ایفا می‌کنند.