ناگفته‌های رنگ‌ها در هنر سنتی ایران

الهام رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، اظهار کرد: در هنرهای سنتی ایران، سه رنگ اولیه سفید، سیاه و اُکر مکمل چهار رنگ ثانویه سرخ، زرد، سبز و آبی است. هفت محدوده رنگ (سفید، سیاه، اُکر یا خاکی، سبز یا فیروزه‌ای، آبی یا لاجوردی و کبود، قرمز یا شنجرف و اخرایی یا زرد) در هنر سنتی ایرانی تأثیرگذارترین و پرکاربردترین رنگ‌ها است.

وی افزود: این رنگ‌های سنتی از نظر عددی و کمیت، مشخصه درک نظام هستی بر پایه عدد کاملِ هفتند و در مطابقت با باورهای عرفانی، تفاسیر متفاوتی از آن‌ها شده است. سه رنگ اولیه سفید، سیاه و اُکر مکمل چهار رنگ ثانویه سرخ، زرد، سبز و آبی است.

این هنرمند نگارگر تصریح کرد: سفید در رنگ‌شناسی امروز رنگ نیست؛ چراکه فام ندارد و از آن در مبانی تجسمی به‌عنوان «رنگه» یاد کرده‌اند؛ اما در هنر سنتی، سفیدرنگ و چه‌بسا مهم‌ترین رنگ محسوب می‌شود. چراکه در ترکیب افزایشی رنگ در فیزیک نور، سفید از وحدت و یکدستی تمام‌رنگ‌ها (نورهای رنگی) به دست می‌آید. رنگ سفید همان نورِ تجزیه و تعین نیافته است که از خورشید متصاعد می‌شود. بر این مبنا، سفید با بی‌رنگی خود نمایانگر پاکی و بی‌آلایشی، صداقت و صمیمیت درون، وارستگی و رستگاری و مهم‌تر از همه نمایانگر وحدت و ذات واحد است.

وی اضافه کرد: سیاه نیز در مبانی تجسمی معاصر «رنگه» است. در تعریف سنتی، کثرات موجودات به‌مثابه رنگ‌ها از سفیدی تعین می‌یابد و بر این مبنا در سیاهی محو و فنا می‌شود و به مقام «جمع» می‌رسد. در تفسیری دیگر، سیاه، نماد صفات جلالی حق انگاشته می‌شود. تصفیه و تنزیه نفس و ترک ظواهر در عرفان ایرانی با دورنگ سیاه‌وسفید نمایانده می‌شود.

رضوی گفت: اُکر خاکستری رنگینی از ترکیب سه رنگ اصلی است که رنگی شبیه رنگ خاک دارد و نماد زمین و عالم حیات جسمانی است. این رنگ نماد کالبد انسانی و ماده در اثر هنری است. جسمی و آرام و افقی در این رنگ حضور دارد که به آن کیفیتی انفعالی و مونث‌گونه داده است.

وی افزود: قرمز اخرایی دارای طبعی خشک و گرم و معادل عنصر آتش است. قرمز در هنر سنتی و عرفان به سرخ معروف است و از دید عرفایی چون سهروردی به‌واسطه کیفیت فاعلی و هم‌زمانی دو کیفیت انبساطی و انعقادی که دارد، نماد روح و حیات حیوانی و در حقیقت انسانی است. چراکه از دید شیخ اشراق، میان سیاه و سفید بی‌تعین، حق تنها یکرنگ است و آن سرخ است! رنگ قرمز بیانگر نیروی زیستن، پیکار، نشان‌گر آرزو، قدرت اراده و حیات فعالانه کالبد و نفس انسانی است.

این هنرمند نگارگر ادامه داد: علاوه بر این، رنگ قرمز نمایانگر قوا و لذات جسمانی، اشتهای نفسانی و هوس‌های زمینی است. عبارت «موت احمر» در عرفان که اشاره به از بین بردن چنین تعلقاتی دارد، نمایانگر چنین نگرشی نسبت به رنگ قرمز است.

وی اظهار کرد: آبی طبعی سرد و خشک دارد و به‌واسطه طبع و نه مشابهت رنگی، معادل عنصر خاک و زمین است. در عرفان ایرانی، رنگ آبی به سبب برتافتگی به‌سوی روشنی «رنگ نیلی» نام می‌گیرد. رنگ آبی از نظر زمانی مبین پایان دور دایره نزول است. جنسیت مونث دارد و در درونی‌ترین لایه مراتب چهارگانه طبع قرار می‌گیرد تا معنایی ازلی از زمان گذشته را بیابد. آبی از نظر روانی، حسی از آرامش باطنی، سیلان و تعلیق، بی‌کرانگی، خشنودی، صلح، ملاطفت، سکوت، سبکی، پاکی و عفت و در کل حسی روحی را در ذهن و روان تداعی می‌کند.

رضوی گفت: زرد مکمل و متباین با رنگ آبی است و دارای طبعی گرم و تر است و معادل عنصر باد یا هوا قلمداد می‌شود. این رنگ به‌واسطه کیفیت فاعلی و هم‌زمان انبساطی و انحلالی‌ که دارد، نمادی از نفس ملهمه فرض می‌شود که بالقوه فکور است. این رنگ جنسیت مذکر دارد و در لایه دوم مراتب چهارگانه طبع قرار می‌گیرد تا معنای ابدی «سیرورت» (شُدن) در زمان آینده را بیابد. رنگ زرد باکیفیت درخشنده خود نشان نور و روشنی و هوش و آگاهی است و از نظر روانی، حسی زودگذر از شادمانی و جاودانگی، حالتی تهدیدآمیز و همچنین میل به وسعت را در ادراک انسانی پدید می‌آورد.

وی اضافه کرد: سبز مکمل و متباین رنگ قرمز است و دارای طبعی متضاد با قرمز یعنی سرد و مرطوب و عادل عنصر آب است، بدین جهت سبز می‌تواند نمایشگر صفات متضاد باشد. این رنگ به‌واسطه کیفیت انفعالی، انقباضی و انحلالی که دارد، نماد «نفس مطمئنه انسان» آرمیده میان تمام نفوس چهارگانه قلمداد می‌شود. سبز جنسیت مونث دارد و در لایه سوم مراتب چهارگانه طبع قرار می‌گیرد. این رنگ معانی‌ای چون جاودانگی، نوزایی، امید، ایمان، استقامت، زیستن، رشد، منطق، تفکر اعتدالی، اراده و باروری را تداعی می‌کند.