به گزارش ایمنا کار کودکان به عنوان یکی از مهمترین معضلات اجتماعی کشور شناخته می‌شود که با توجه به شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه در حال گسترش است. این جریان در نهایت منجر به گسترش بزهکاری در جامعه می‌شود.
تاریخ روز جهانی مبارزه با کار کودکان
هر ساله ۱۲ ژوئن روز جهانی مبارزه با کار کودکان نامیده می‌شود، در سال ۱۳۹۹ این روز برابر است با ۲۳ خرداد ماه
هدف روز جهانی مبارزه با کار کودکان
هدف روز جهانی مبارزه با کار کودکان جلوگیری از کار کودکان به هر شکلی است.
تاریخچه روز جهانی مبارزه با کار کودکان
سازمان بین‌المللی کار (ILO) و بدنهٔ سازمان ملل متحد که به تنظیم و مدیریت دنیای کار می‌پردازد در سال ۲۰۰۲ بر این شد تا روزی جهانی را برای مبارزه با کار کودکان تعیین کند تا توجه و تلاش همگان در این زمینه را برانگیزد. در این روز دولت‌ها و نهادهای محلی، جامعه مدنی و جهانی، کارگرها و کارفرمایان به گرد هم جمع می‌شوند تا مشکل کودکان کار را مطرح کنند و راه حل‌هایی برای کمک به آنها پیشنهاد کنند.
کودک کار کیست؟
مشارکت کودکان یا نوجوانان در کار که بر سلامت و رشد شخصی آنها تأثیری ندارد و یا مانع از تحصیل آنها نمی‌شود، عموماً به عنوان چیزی مثبت تلقی می‌شود. این شامل فعالیت‌هایی از قبیل کمک به والدین خود در اطراف خانه، کمک به کسب‌وکار خانوادگی یا کسب درآمد در خارج از مدرسه و در طول تعطیلات مدرسه می‌شود. این نوع فعالیت‌ها به پیشرفت کودکان و رفاه خانواده‌هایشان کمک می‌کند؛ این نوع فعالیت‌ها به آنها کمک می‌کنند تا برای زندگی تأثیرگذار در جامعه در بزرگسالی آماده شوند.
کار کودک به این معناست که قوانین بین‌المللی و ملی مربوط به او را نقض کند، منجر به ترک تحصیل کودکان شود یا آنها را مجبور به تحمل بار تحصیل و کار همزمان کند.
کار کودکان شامل هرگونه کار نامناسب کودک مانند برده داری یا روش‌های مشابه آن و استفاده از کودک برای فعالیت‌های غیرقانونی و فحشاء و همچنین هرگونه کاری که طبق قوانین ملی و استانداردهای بین‌المللی مناسب سن کودک نباشد، است.
انواع کار کودکان
کار کودکان بسیار معمول است و می‌تواند شامل کار در کارخانه، معدن، کشاورزی، کمک در کسب و کار والدین، داشتن کسب و کار شخصی (مانند فروش غذا) یا کارهای نامتعارف باشد. ناپذیرفتنی‌ترین شکل‌های کار کودکان استفاده نظامی از کودکان و تن‌فروشی کودکان است. موارد کمتر جنجالی و معمولاً قانونی (با بعضی محدودیت‌ها) شامل کار کشاورزی در ایام تعطیلی مدرسه (کار فصلی) و کسب و کار خارج از ساعات مدرسه است.
کار کودک در درجات مختلف در طول تاریخ وجود داشت اما با آغاز سوادآموزی همگانی و تغییراتی که در شرایط کار طی صنعتی شدن به وجود آمد و ظهور مفاهیم حقوق کارگر و حقوق کودکان مورد نقد و بحث عمومی قرار گرفت. کار کودکان همچنان در جاهایی که سن ترک مدرسه پایین است شیوع دارد.
تاریخچه کار کودکان
با وقوع انقلاب صنعتی و ماشینی شدن فرآیندها، کودکان با دستمزد کمتر از بزرگسالان از سوی صاحبان کارخانه‌ها نیروی کار مناسبی بودند و به کار گرفته شدند. این جریان به مرور تبدیل به یک معضل اجتماعی شد. ساعت‌های طولانی کار کودکان با دستمزدهای ناچیز در محیط‌های کثیف و نمور و نداشتن وقت استراحت باعث شده بود آنها از تحصیل جا بمانند و وقتی برای رشد و تفریح نداشته باشند و بسیاری از آنها بیمار شدند یا آسیب‌های جدی می‌دیدند. بالاخره کلیسا، گروه‌های کارگری، معلمان و بسیاری از مردم در برابر این رفتار ظالمانه معترض شدند و آنها شروع به اعمال فشار برای ایجاد اصلاحاتی در این زمینه کردند. نویسنده انگلیسی، چارلز دیکنز، در رمان خود «الیور توئیست» کمک زیادی به اطلاع‌رسانی درباره مضرات کار کودکان کرد. انگلیس اولین کشوری بود که قوانینی درباره کار کودکان وضع کرد. بین سالهای ۱۸۰۲ تا ۱۸۷۸ مجموعه قوانینی وضع شد که به تدریج باعث کوتاه‌تر شدن ساعات کاری و بهبود وضعیت کاری شد و حداقل سن برای کار کودکان را افزایش داد. بعد از آن، سایر کشورهای اروپایی نیز قوانین مشابهی را وضع کردند، سال‌ها طول کشید تا کار کودکان در ایالات متحده غیرقانونی شود.
امروزه اغلب کشورهای دنیا قوانینی برای محدودیت کار کودکان دارند ولی این قوانین لزوماً اجرا نمی‌شوند و کار کودکان همچنان به عنوان یک معضل اجتماعی در سطح جوامع وجود دارد.
آمار کودکان کار در جهان
طبق آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۷، در سراسر جهان ۱۵۲ میلیون کودک کار وجود داشته است که از این تعداد ۷۳ میلیون نفر در کارهای خطرناک مشغول بودند.
آفریقا با ۱۹.۶ درصد بالاترین و اروپا با ۴.۱ درصد پایین‌ترین آمار کودکان کار را داشتند. حدود نیمی از کل کودکان کار در سنین بین ۵ تا ۱۱ سال قرار داشتند. ۵۸ درصد پسران و ۲۴ درصد دختران بودند. ۷۱ درصد در بخش کشاورزی، ۱۲ درصد در صنعت و ۱۷ درصد در مشاغل خدماتی مشغول بودند.
آمار کودکان کار در ایران
آمار کودکان کار و خیابانی در ایران، در استان‌های مختلف با توجه به جغرافیا و تفاوت‌های فرهنگی در استان‌ها متغیر است. در تهران به ازای هر ۵۳۰ نفر جمعیت، در تبریز به ازای هر ۱۶ هزار نفر جمعیت یک کودک کار و خیابان وجود دارد، ضمن اینکه در کرمان در سال گذشته ١٠٦٣ کودک خیابانی و کار در شهرستان کرمان شناسایی شده‌اند. در استان البرز در سالهای ۹۶ و ۹۷ و سه ماهه اول ۹۸ تعداد ۹۳۰ مورد کودک کار و خیابان در مراکز تحت نظارت اداره کل بهزیستی پذیرش شده‌اند. در یزد ۷۵۹ کودک کار و خیابانی از سال ۹۲ تا پایان سال ۹۷ در مراکز بهزیستی یزد پذیرش شدند و در استان خوزستان نیز کودکانی که توسط بهزیستی شناسایی و شناسنامه‌دار شده‌اند و برای آنها پرونده تشکیل شده است، تقریباً ۵۶۰ نفر هستند که همه آنها خانواده دارند و تنها ساعاتی از روز را در خیابان‌ها کار می‌کنند.
آمارهای مختلف و ضدونقیضی در مورد کودکان خیابانی اعلام می‌شود، افراد مختلف بنا به سلیقه و نظر خود تعداد آنها را از ۲۰.۰۰۰ نفر تا ۲ میلیون نفر برآورد کرده‌اند.
در خرداد ماه سال ۱۳۸۲ در همایش بررسی آسیب‌های اجتماعی، تعداد آنان ۵۰۰ هزار نفر اعلام شد. در سال ۱۳۸۲، ۳۱ هزار کودک خیابانی توسط سازمان بهزیستی جمع‌آوری و سامان‌دهی شد که ۸۰ درصد آنها کودکان کار بودند، ۲۴ هزار و ۷۰۰ نفر آنها مربوط به تهران بوده است که از سطح شهر و پایانه‌های مسافربری جمع‌آوری شدند و حدود ۷۰۰ نفر آنها از اتباع افغان بودند. در سال ۱۳۸۳ نیز ۱۴ هزار و۲۶۹ کودک خیابانی در کشور پذیرش شده‌اند. در سال ۱۳۸۶ نیز ۱۲ هزار و ۵۰۰ کودک کار و خیابان در مراکز بهزیستی کشور پذیرش شده‌اند.
احمد بیگدلی، عضو کمیسیون اجتماعی دوره سابق مجلس شورای اسلامی، گفته است که تاکنون هیچ آمار دقیقی از کودکان کار اعلام نشده است، چراکه فعالیت آنها قانونی نیست که بتوان سرشماری کرد، ضمن اینکه اکثر این کودکان توسط باندها کنترل می‌شوند، بنابراین نمی‌توان از آنها آمار دقیقی ارائه داد و این در حالی است که در تمام چهارراه‌ها حضور دارند.
روانشناسی کار کودک
کار کردن ممکن است تأثیرات درازمدت جسمی و روانی بر کودکان بگذارد و می‌تواند باعث ضایعات جبران‌ناپذیری در کودک شود که منجر به ناتوانی دائمی شود. کودکانی که درگیر چنین فعالیت‌هایی هستند، به اقتضای ساعات کاری طولانی و مواجهه با استرس‌های جسمی، اجتماعی و روانی، از بالقوه‌ها و از کودکی خود محروم می‌شوند. کار کودک سوای اینکه برای رشد کامل شناختی و اجتماعی کودک زیان‌آور است، گاهی باعث بد رفتاری‌های جسمی و روانی با او نیز می‌شود. درآمد کم، مسؤولیت زیاد و محروم شدن از تحصیل همه در پایین آوردن منزلت و عزت نفس کودکان کار سهم دارند. یک مطالعه در کنیا در نایروبی نشان داد که ۹۰ درصد از ۵۰۰ کودک ۶ تا ۱۵ سالهای که در منازل کار می‌کردند، از آشفتگی‌های شدید روانی رنج می‌بردند، سن‌شان بیشتر از آنچه بودند را نشان می‌داد و دچار افسردگی و کاهش عزت نفس شده بودند. بیشتر این کودکان مشکلات مربوط به خواب داشتند، به کارفرماهای خود واکنش فوبیایی نشان می‌دادند و دچار شب ادراری بودند.
نتایج یک پژوهش میدانی روی جامعه آماری ۷۵ نفره‌ای از کودکان کار که برای مدت بیش از یک سال آنها را مورد بررسی قرار داده‌اند نشان داد، موضوع تمایل به مرگ، نابودی و خودکشی یکی از بحران‌های جدی در بین کودکان کار و خیابان است. در این پژوهش ۷۵ کودک کار و خیابان که دارای پرونده مددکاری در مراکز مختلف حمایتی بودند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، نزدیک به ۵۰ نفر از جامعه ۷۵ نفره این کودکان بین میل به زندگی و نابودی، میل به نابودی و ویرانگری (درونی و بیرونی) داشتند و باز هم در بین این ۷۵ نفر، نزدیک به ۱۵ نفر از کودکان تجربه اقدام به خودکشی داشته‌اند.
برخورد و رفتار با کودکان کار
شاید اولین چیزی که هنگام برخورد با یک کودک کار به ذهن افراد می‌رسد، حس ترحم باشد ولی طبق نظر فعالین حقوق کودک این رفتار مناسبی نیست.
یکی از بهترین کمک‌هایی که می‌توان به کودکان کار کرد تهیه غذای گرم یا خوراکی‌های مقوی است. می‌توان وعده‌های غذایی که در منزل اضافه آمده اما دست نخورده و تمیز است را در ظروف یک بار مصرف ریخته و برایشان برد. و هنگام انجام این کار با آنها خوش و بش کرد به این شکل در واقع هم طوری برداشت می‌شود که خواسته‌های کودک مهم است و هم اینکه حس مورد ترحم قرار گرفتن از او گرفته می‌شود.
اگر جنسی را می‌فروشند باید با آنها مانند فروشندگان واقعی برخورد کرد و بدون توهین و تحقیر می‌توان به آنها نه گفت.
لباس‌های گرم در زمستان و خنک در تابستان، هدیه‌ای ارزشمند برای آنها است.
کودکان کار مجرم نیستند. آنها آنچه در فیلم‌ها نشان داده می‌شود نیستند و بیشترشان خانواده دارند و برای باندها کار نمی‌کنند.
حقوق کودکان کار بر اساس قانون کار
طبق ماده ۷۹ قانون کار، «به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام (پسر و دختر) ممنوع است. کارفرمایانی که افراد کمتر از ۱۵ سال را به کار بگمارند، مستوجب مجازات خواهند بود. ضمناً باید کودک را به کاری گماشت که برای او زیان‌آور نباشد. البته طبق ماده ۱۸۸ قانون کار، «کارگران کارگاه‌های خانوادگی که انجام کار آنها منحصراً توسط صاحب کار، همسر و خویشاوندان نسبی درجه یک انجام می‌شود، مشمول مقررات قانون کار نمی‌باشد.»
در ماده بعدی این قانون هم آمده: «کارگری را که بین ۱۵ تا ۱۸ سال سن دارد، کارگر نوجوان می‌نامد» البته تاکید هم می‌شود که «چنین کارگری در بدو استخدام باید از سوی سازمان تأمین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد.». همچنین طبق ماده ۸۲ قانون این کودکان با نیم ساعت کار کمتر و طبق ماده ۸۴ کاری که به جسم و روحشان آسیب نزند از حمایت‌های تأمین اجتماعی نیز برخوردار می‌شوند.
در ماده ۸۳ قانون کار به تاکید آمده است: «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار با دست بیش از حد مجاز، استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگر نوجوان ممنوع است». و در نهایت ماده ۸۴ قانون کار یادآور می‌شود: «در ارتباط با مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن و یا شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان‌آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود [نه ۱۵ سال]. تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
البته با اینکه مواد ۸۲ تا ۸۴ قانون کار، شرایطی برای کار کودکان قائل شده است که از آن جمله منع اضافه کاری، انجام کارهای سخت و زیانبار و شبانه است. اما بر اساس ماده ۱۸۸ قانون کار، کار کودکان در کارهای خانگی و به موجب ماده ۱۹۶، کار آنها در کارگاه‌های کوچک زیر ۱۰ نفر ممنوعیت ندارد. بنابراین قانون کار با استثنا کردن کودکان شاغل در کارگاه‌های کوچک و خانگی از اصل ماده ۷۹ و مواد ۸۲ و ۸۳ و ۸۴ قانون کار که اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال را منع کرده، زمینه استثمار کودکان را فراهم کرده است. از طرف دیگر همان طور که ماده ۸۴ به مشاغلی که برای سلامت، اخلاق کارآموزان و نوجوانان اشاره کرده، به این معنی است که اگر زمینه زیان باری برای کار کودکان و نوجوانان مرتفع شود، کارفرما می‌تواند از کار کودکان استفاده کند، در نتیجه این ماده هم زمینه استثمار کودکان را فراهم خواهد کرد.
مقابله با کار کودکان در ایران
احمد بیگدلی، نماینده مردم و عضو کمیسیون اجتماعی در مجلس دهم، می‌گوید: «بیش از ۱۵ دستگاه اعم از وزارتخانه‌های کشور، بهداشت، ورزش و جوانان، آموزش و پرورش و علوم، همچنین قوه قضائیه، کمیته امداد امام خمینی (ره)، نیروی انتظامی، شهرداری، سازمان بهزیستی و سازمان‌های مردم نهاد برای کنترل آسیب‌های اجتماعی ورود پیدا کرده‌اند، اما به دلیل موازی‌کاری آنها در این حوزه به نتیجه قابل قبولی نرسیده‌ایم. همه نهادها و دستگاه‌های مربوطه باید در این زمینه با هم متحد شوند، ضمن اینکه تا سازمان خاصی برای کنترل آسیب‌های اجتماعی ایجاد نشود، نمی‌توانیم در این حوزه موفق عمل کنیم، یا حتی می‌توان بین دستگاه‌های مربوطه تقسیم کار کرد.»
مددکاران اجتماعی نیز که نقش بسزایی در نجات زندگی کودکانی دارند که به دلایل مختلف از جامعه طرد شده یا درگیر بزه شده‌اند معتقدند تا زمانی که فقر باشد نمی‌توان معضل کودک کار را رفع کرد.
همچنین موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، معتقد است که تا زمانی که عواملی که در گسترش فقر تأثیرگذارند و باعث می‌شوند کودک در این سن مجبور شود به خیابان بیاید و به صورت طولانی مدت کار کند و آسیب جسمی و روحی ببیند، مدیریت نشود، ما به اشکال مختلف کودکان کار را در خیابان خواهیم داشت. در شرایط کنونی این کودکان بر سر چهارراه‌ها و گاهی زیر زمین فعالیت می‌کنند و اگر آنها را از سطح خیابان جمع‌آوری کنیم، به زیر زمین می‌روند و در آن صورت شرایط بدتری خواهند داشت، در این صورت برای این کودکان خیابان امن‌تر از جاهای دیگر خواهد بود. با این شرایط ما چاره‌ای جز پذیرش کودکان کار در خیابان‌ها نخواهیم داشت و باید تدابیری اتخاذ کنیم که هم ساعت کارشان به عنوان کودک کار کمتر شود، هر چند مطلوب و نگاه واقع‌بینانه این است که کودک بچگی‌اش را بکند، و این در حالی است که کودکان کار، کودکی را تجربه نکرده‌اند، بنابراین طبیعی است که در آینده کمتر بتوانند در چرخه توسعه کشور و ایجاد امنیت نقش مؤثر، سازنده و پایداری داشته باشند. ما باید کاری کنیم که این کودکان در کنار حضورشان برای کار در خیابان به سایر حقوقشان مانند امنیت، بهداشت، بیمه، آموزش و … نیز دسترسی داشته باشند، چراکه حذف کودک کار خیابان در شرایط اقتصادی کنونی امکانپذیر نخواهد بود.
نقش سازمان‌های مردم نهاد در مقابله با کار کودکان
سازمان‌های مردم نهاد و انجمن‌ها در خصوص کار کودکان در بخش‌های مختلفی فعالیت می‌کنند. اعضای این انجمن‌ها در راستای شناسایی این کودکان، در مناطق و محله‌های مختلف گشت زنی می‌کنند و معمولاً برای آنها پرونده تشکیل می‌دهند. نیازهای کودکان و خانواده‌هایشان را شناسایی و به آنها خدمات لازم را ارائه می‌دهند. این سازمان‌ها به منظور بازداشتن کودکان از ترک تحصیل، در مسائل آموزشی و فرهنگی از آنها پشتیبانی می‌کنند و با برگزاری کلاس‌های فرهنگی-هنری و کمک آموزشی رویکردهای توانمندسازی و کمک درسی را دنبال می‌کنند. علاوه بر این کلاس‌ها، کارگاه‌های مشاوره‌ای برای کودکان و خانواده‌ها به خصوص مادرانشان برگزار می‌کنند. همچنین خدمات بهداشتی و درمانی نیز به آنها ارائه می‌شود.
برخی انجمن‌ها نیز تخصصی‌تر فعالیت کرده و صرفاً در یکی از این بخش‌ها فعالیت می‌کنند.
مشکلات بهداشتی در میان کودکان کار
بر اساس آمار ارائه شده از سوی مینو محرز، رئیس مرکز تحقیقات ایدز ایران، «چهار تا پنج درصد از کودکان کار در خیابان به ایدز مبتلا هستند.» همچنین بر اساس تحقیقات به عمل آمده ۶۶ درصد کودکان خیابانی به بیماری عفونت‌های انگلی روده، ۱۰ درصد به عفونت‌های ادراری، ۹۶ درصد به پوسیدگی دندان و بیماری‌های لثه و ۲۴ درصد به عفونت‌های پوستی مبتلا هستند.
کودکان کار و کرونا
همایون هاشمی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در دوره پیشین، از کودکان کار، خیابانی و زباله‌گردها به عنوان عامل تسریع انتشار بیماری کرونا یاد می‌کند و اعتقاد دارد که این کودکان به لحاظ نوع رفتار اجتماعی که دارند، مهمترین منبع انتشار ویروس کرونا محسوب می‌شوند، چرا که همچون سایر کودکان ممکن است به این بیماری مبتلا نشوند، اما می‌توانند ناقل این ویروس بوده و آن را به بزرگترها منتقل کنند، اما تاکنون هیچ برنامه‌ای از سوی دستگاه‌های مربوطه برای بررسی آنها ارائه نشده است.
از آنجا که ویروس کرونا به یک چالش ملی تبدیل شده است لازم است که دستگاه‌های حمایتی همچون شهرداری برای بررسی کودکان کار، خیابانی و زباله‌گردها ورود پیدا کنند و با در اختیار قرار دادن منابع و تجهیزات لازم جهت پیشگیری از ابتلاء به بیماری کرونا، اصول لازم بهداشتی را به آنها آموزش دهند. همچنین دستگاه‌های حمایتی همچون سازمان بهزیستی باید در جهت حمایت از آسیب‌دیدگان اجتماعی به بهترین شکل نقش‌آفرینی کنند.
نظر شما