به گزارش ایمنا، نطفه شکلگیری بسیاری از حوادث مهم سیاسی و اجتماعی در درون مساجد بسته شده است. این مکان مقدس از آن جهت که عنصر مهم عبادت را در کنار سایر ارکان مربوط به زندگی آدمی داراست، همواره قادر بوده تا با قدرتی چشمگیر و قابل توجه بر اذهان مردم اثر گذاشته و در همسو ساختن آنان با یکدیگر برای هدفی یکسان و مشترک موثر باشد.
اینک به بهانه ۳۰ مردادماه، روز جهانی مسجد، به معرفی مساجد مهم و تاریخی اصفهان می پردازیم.
مسجد جامع عتیق
به جرأت می‌توان گفت که مسجد جامع عتیق اصفهان با آن شاخصه‌های منحصر به‌فردش، موزه ای برای معماری ایران است؛ آلبومی از هنر معماری ایرانی اسلامی. این مسجد را می‌توان نگین مساجد اصفهان نامید.
مسجد جامع اصفهان خرقه‌ای است هزارگون به ارث رسیده از گذشتگان که در طول ۱۲ قرن هر وارثی نقشی بر اندام آن انداخته، از معماری ساده آن در قرن دوم هجری قمری گرفته تا آجرکاری‌های سلجوقی و نقوش کاشیکاری صفوی همه و همه این مسجد قدیمی در جهان اسلام را واجد شرایط برای ثبت جهانی در یونسکو کرده است.
کاوش‌ها روشن ساخته‌اند که این مسجد روی آثار صدر اسلام و پیش از آن بنیان نهاده شده که البته ابعاد آن محدود و در جهت قبله با مشکلاتی مواجه بوده است.
طرح نخستین مسجد به گونه بومسلمی (شبستان ستوندار) بوده که در سال ۱۵۶ هجری ساخته شده و کاوش‌ها،موقعیت آن را روشن ساخته‌اند. محراب و بخش بزرگی از دیوار سوی قبله مسجد کهن با گچبری ناب و بی‌همتا در زیر کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است. سوی قبله مسجد کهن با سوی قبله کنونی ۲۰ تا ۳۰ درجه اختلاف دارد.
در اوایل قرن سوم هجری قمری، این مسجد کهن ویران شده و بر ویرانه‌های آن مسجدی بزرگ‌تر نزدیک به ده جریب ساخته شده است که طرح شبستان ستوندار آن با میانسرایی در میان و شبستان‌هایی پیرامون آنکه بخش جنوبی با شش دهانه، شمالی با چهار دهانه و شرقی و غربی با دو دهانه ساخته شده بوده است.
در سده چهارم در روزگار آل بویه بخش‌هایی به ساختمان مسجد اضافه شد؛ بدین‌گونه که یک دهانه به شبستان‌ها با کوچک‌تر کردن میانسرا افزوده شد،ستون‌های نما دارای آجرکاری شد اما در سده پنجم و ششم (پس از آتش‌سوزی سال ۵۱۵ هجری قمری )دگرگونی‌های بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد.
باید گفت که مسجد جامع اصفهان از مساجدی است که محراب‌های متعددی دارد .بلند آوازه‌ترین محراب آن در ضلع شمالی ایوان غربی آن در شبستانی که به وسیله اولجایتو فرمانروای ایلخانی ساخته شد قرار دارد. این محراب نمونه نفیسی از تزئین گچبری است و در دو سوی تورفتگی تاق‌دار آن دو ستون کوچک تعبیه شده و کمان نوک تیزی بالای آنها را به هم متصل می‌کند.
همچنین مسجد جامع عتیق اصفهان در فهرست آثار جهانی یونسکو قرار گرفت.این مسجد در سی و ششمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر«سن پترزبورگ» روسیه توانست صفت جهانی شدن را از آن خود کند.
مجموعه آثار به جای مانده از این مسجد، کاشیکاری منقش به اشعار نظامی، کاشیکاری معرق کتیبه به خـط آرامی‌پیش از اسلام، گچبری از دوران ساسانی، انواع سفال و شیشه با رنگ‌های آبی، زرد و قرمز با روکش طلا متاثر از هنر ساسانی است.
در مدت ۲۵ سال کاوش‌های باستان‌شناسی در محـدوده این بنا تاکنون بیش از ۱۰ هزار قطعه انواع شیشه، ۵۰۰ قطعه گچبری، ۲۰۰ نقاشی دیواری و پنج هزار قطعه انواع سفال از حفاری‌های این مسجد به دست آمده است.
این مسجد در سال ۱۳۱۰ با شماره ۹۵ در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت.علاقه‌مندان به تماشای این مسجد نیز می‌توانند به میدان قیام، سبزه میدان، خیابان هارونیه مراجعه کنند.
مسجد شیخ لطف‌الله
مسجد شیخ لطف‌الله از شاهکارهای معماری و کاشیکاری قرن یازدهم است و به فرمان شاه عباس اول در مدت ۱۸ سال بنا شده است . سر در معرق این مسجد تا پایان سال ۱۰۱۱ ساخته شده و اتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ قمری پایان یافت.
کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی دز سال ۱۰۱۲ قمری است و معمار و بنای مسجد، استاد محمد رضا اصفهانی بوده است که نام او در داخل محراب مسجد در دو لوحه کوچک آورده شده است.شیخ لطف‌الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از قراء جبل عامل؛ لبنان امروزی بوده است که به دعوت شاه عباس اول، اصفهان را محل اقامت خود قرار داد.
به منظور تجلیل از او این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و وجه تسمیه مسجد مزبور به نام شیخ لطف‌الله از همین جهت است. شیخ لطف‌الله شش سال قبل از درگذشت شاه عباس اول وفات یافت.
محراب مسجد شیخ لطف الله از شاهکارهای بی‌نظیر هنر معماری و از زیباترین محراب‌های است که در مساجد دیگر اصفهان می‌توان مشاهده کرد.
این محراب با کاشیکاری معرق و مقرنس‌های بسیار دلپذیر تزئین شده است.
مسجد امام
مسجد امام، تنها مسجد در دنیاست که در تمام اجزایش هیچ‌گونه تقارن و همانندی به چشم نمی‌خورد؛این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان واقع است و در زمان صفویان، برای اقامه نماز جمعه توسط شاه، درباریان و مردم عامه ساخته شد.
اگر در ورودی را با دقت نگاه کنید، پی می‌برید؛ برعکس دیگر مساجد تقارنی در آن نیست؛ علاوه بر زیباتر شدن آن، دو نوع نظر درباره آن وجود دارد؛ نظر اول این است که چون خداوند یکی است و بی‌همتاست و دیگر اینکه نمادی از آغاز زندگی که از یک گلدان شروع می‌شود و در طرف دیگر پایان زندگی و مرگ آدمی است؛ حتی سکوهای مقابل مسجد هم با یکدیگر متفاوتند و زمانی که قدم به صحن مسجد می‌گذاریم، باز هم این عدم تقارن و یکسانی در همه جا مشهود است. روی در ورودی مسجد، جای سه گلوله است که گفته می‌شود، در زمان جنگ با روس‌ها ایجاد شده است.
پس از طی یک حیاط کوچک، وارد یک سالن خالی می‌شوید. در کف آن یک قطعه سنگ با رنگی متفاوت و تیره جلب توجه می‌کند.
این سنگ را «سنگ شیطان» می‌نامند. مؤذن با ایستادن روی آن و اذان گفتن، به دنیا پشت می‌کند؛ همچنین وقتی در این سالن کسی چیزی بگوید و یا با ایجاد کوچک‌ترین صدا، هفت بار انعکاس آن شنیده می‌شود؛ درنتیجه زمانی که مؤذن در آنجا اذان می‌گفت، در تمام میدان صدایش می‌پیچید.
مسجد حکیم
این بنا در محله قدیمی اصفهان، معروف به باب الدشت، در انتهای بازار رنگرزان واقع شده و به جهت فضای مناسب، تزیینات زیبای کاشی کاری و کتیبه‌های نفیس، از مساجد مهم و معتبر اصفهان محسوب می شود. بنای این مسجد برطبق کتیبه‌های تاریخی آن، به هزینه محمد داوود، معروف به تقرب‌خان ـ از پزشکان شاه عباس دوم و شاه صفی ـ ساخته شده است. سال شروع ساختمان مسجد، براساس کتیبه سردر خاوری، ۱۰۶۷هـ . ق و سال اتمام آن براساس کتیبه سر در شمالی، ۱۰۷۳هـ . ق است. با توجه به منابع تاریخی و شواهد به جای مانده، این مسجد در محل مسجدی قدیمی از زمان آل بویه معروف به جورجیر که توسط صاحب بن عباد وزیر ساخته شده بود، بنا شده است. (البته با توجه به نوشته شاردن، مسجد دوره صفوی در محوطه خالی قبرستان بنا شده و بنابر این، مسجد جورجیر قبلاً از بین رفته بوده است). بنای مسجد حکیم دارای سر در، صحن، ایوان، غرفه‌های دو طبقه، گنبدخانه، شبستان و همچنین کاشی کاری و تزیینات زیبا و کتیبه‌های نفیس است. سردر خاوری مسجد دارای تزیینات کاشی کاری و کتیبه تاریخی است. کتیبه سردر شمالی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی مورخ ۱۰۷۳هـ. ق است. صحن مسجد وسیع بوده و نماهای آن با کاشی کاری و خطوط بنایی آراسته شده است. در جبهه جنوبی صحن، ایوان جنوبی، گنبدخانه و شبستان‌های طرفین آن واقع است. گنبدخانه مسجد نیز دارای تزیینات کاشی کاری معقلی، کتیبه‌ها و محراب‌هایی می باشد. این بنا به شماره ۲۲۳ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد سید
مسجد سید در محله بیدآباد و جنب بازارچه بیدآباد واقع شده و بزرگ ترین و مشهورترین مساجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است که به وسیله حجت الاسلام حاج سید محمدباقر شفتی (۱۲۶۰-۱۱۸۰هجری قمری) از روحانیون بزرگ اصفهان ـ در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم، ساختمان آن شروع شده و کاشی کاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است. بخشی از تزیینات مسجد بعد از مرگ بانی بنا توسط پسرش حاج سید اسدالله و قسمتی توسط نواده‌اش حاج سید محمدباقر به اتمام رسیده و ظاهراً بخش‌های دیگری از تزیینات آن ناتمام مانده است. نقشه بنای مسجد به صورت مستطیل شکل (۸۵×۹۵متر) مجموعاً ۸۰۷۵ مترمربع وسعت دارد و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می کند و بنای آن متشکل از بخش‌هایی است که در دیگر مساجد معتبر تکرار می شود. کاشی کاری سردر شمالی مربوط به دوره اخیر است. کتیبه‌های مسجد عمدتاً به تاریخ‌های بین ۱۲۵۵ تا ۱۳۱۸هجری قمری را در بر دارند. نمای ایوان‌ها و لچکی غرفه‌ها و رواق‌ها با کاشی های خشتی دوره قاجار مزین شده و در ازاره‌ها نیز از پوشش سنگی استفاده شده است. در ضلع جنوبی صحن، ایوان اصلی و در پشت طرفین آن، گنبدخانه و شبستان‌های ستوندار قرار گرفته است. تالار تدریس و آرامگاه حجت الاسلام شفتی، از دیگر آثار در خور توجه مسجد است. آرامگاه، متشکل از گنبدخانه و رواقی است که با تزیینات متنوع کاشی کاری، گچ بری، آیینه‌کاری و نقاشی به همراه کتیبه‌های متعدد مزین شده است. تالار تدریس نیز دارای ستون‌های چوبی، درها و پنجره‌های ارسی زیباست. این مسجد، از کارهای برجسته معماری دوره قاجاریه است که از نظر ویژگی های معماری و تزیینی ـ خاصه کاشی کاری و کتیبه‌های فراوان ـ در خور توجه و مطالعه است. این ن مسجد، از کارهای برجسته معماری دوره قاجاریه است که از نظر ویژگی های معماری و تزیینی ـ خاصه کاشی کاری و کتیبه‌های فراوان ـ در خور توجه و مطالعه است. این بنا به شماره ۳۸۷ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد علیقلی آقا
این بنا در محله بیدآباد اصفهان واقع شده و به همراه مجموعه بناهایی مرکب از حمام، بازار، کاروان سرا و چهارسو، به سال ۱۱۲۲هجری قمری، زمان سلطان حسین صفوی توسط حاج علیقلی آقا، از خواجگان حرم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، ساخته شده است. بنای مسجد دارای سر در کاشی کاری، صحن، ایوان و شبستان است که با کاشی کاری زیبایی مزین شده‌اند. سر در مسجد با کاشی کاری و مقرنس کاری زیبا، کتیبه تاریخی، گلدسته‌های فوقانی و غرفه‌های جانبی تزیین و نماسازی شده‌است. کتیبه تاریخی این سر در مورخ ۱۱۲۲هجری قمری است که براساس متن آن، مسجد در زمان شاه سلطان حسین توسط علیقلی آقا بنا شده است. بر روی جرزهای سر در نیز به خط بنایی با کاشی زرد رنگ، آیات و عباراتی را نوشته‌اند. صحن مستطیل شکل مسجد نسبتاً کوچک و فاقد حوض و مهتابی است. در سمت جنوب صحن، ایوان و محرابی قرار دارد که ازاره‌اش از سنگ مرمر و بالاتر از آن، کاشی کاری معرق نفیس است. در سمت خاور صحن، شبستانی با هشت ستون سنگی قرار دارد و دارای درب چوبی خاتم زیبایی است. بر طبق کتیبه سر در مزبور، بنای شبستان در سال ۱۲۹۷ هـ . ق به پایان رسیده است. در طرف باختر صحن نیز شبستان کوچک تری قرار دارد.
مسجد خلوت نشین (شیشه)
این بنا در کوچه مشهور به باغ قلندرها که مسجد حکیم را به بازار بزرگ اصفهان متصل می کند، واقع شده و مسجد کوچکی است که صحن کوچک آن را در دوره اخیر با طاق شیشه‌ای پوشانده‌اند و به همین جهت ه آن مسجد شیشه نیز می گویند. این مسجد در زمان شاه سلیمان صفوی توسط محمدقاسم زاهد مشهور به خلوت نشین بنا شده است. داخل مسجد به علت تعمیراتی که در آن صورت گرفته، از حالت قدیمی خود خارج شده، ولی محراب جنوبی آن به حالت اصلی باقی مانده و دارای تزیینات کاشی کاری است. کتیبه این محراب به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی است. کتیبه سردر مسجد نیز به همان شیوه و مورخ ۱۱۰۰هجری قمری است.
مسجد ایلچی
مسجد ایلچی در محله احمد آباد اصفهان واقع شده است. کتیبه تاریخی سر در مسجد حاکی از آن است که این مسجد دردوره سلطنت شاه سلیمان صفوی به وسیله (صاحب سلطان بیگم) دختر حکیم نظام الدین محمد ملقب به حکیم الملک ایلچی و توسط (خواجه سعادت) نامی از خواجگان او به اتمام رسیده است. کتیبه سر در این مسجد در سال ۱۰۹۷ نوشته شده است. در بالای سکوها و در داخل مقرنس‌های سر در مسجد ایلچی خطوط بنایی بسیاری نقش بسته است.
مسجد آقا نور
این بنا در محله دردشت اصفهان واقع است. بنای اصلی آن، از آثار دوره شاه عباس اول است که ساخت آن یک سال بعد از مرگ نامبرده، در اولین سال سلطنت شاه صفی ۱۰۳۹هجری قمری به اتمام رسیده و در دوره قاجاریه، شبستان زیبایی بدان افزوده شده و بخش‌هایی از آن تزیین شده است. بنای کنونی مسجد، با نقشه چهار ایوانی، دارای سردر، صحن، ایوان‌های چهارگانه، شبستان، تزیینات کاشی کاری و کتیبه‌های تاریخی است. کتیبه مقدم تر بنا، در داخل ایوان خاوری، به شعر و به تاریخ ۱۰۳۴ هجری است. براساس متن این کتیبه، مسجد را شخصی به نام آقا نور ساخته است. کتیبه اتمام بنا، بر سر در خاوری به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشتی لاجوردی رنگ نوشته شده است. براساس متن کتیبه، بنای مسجد به وسیله نورالدین محمد اصفهانی، در زمان شاه عباس شروع و در سال اول سلطنت شاه صفی به اتمام رسیده است. کتیبه مزبور به خط محمدرضا امامی است. شبستان ستون دار این مسجد، بسیار زیبا و دارای ستون‌های سنگی و پوشش چشمه طاق است که در وسط طاق‌ها، قطعاتی از سنگ مرمر شفاف جهت نورگیری قرار داده‌اند. این شبستان، محراب کوچکی دارد. سردر خارجی شبستان جنب سردر شمالی مسجد نیز تزییناتی از نوع کاشی های گره و خطوط بنایی دارد. این شبستان، از الحاقات قرن سیزدهم هجری است و به هزینه حاج محمد ابراهیم قزوینی ـ امام جماعت سابق مسجد ـ بنا شده است. پشت بام این شبستان، در ردیف زیباترین مهتابی های مساجد اصفهان است. این مسجد، در بهمن ماه ۱۳۶۵ شمسی، در معرض حملات هوایی عراق قرار گرفت که در نتیجه آن، خرابی هایی در صفه جنوبی، لنگه طاق‌ها، تزیینات کاشی و آیینه و گلدسته مسجد ایجاد شد که بعدها به همت مسئولین مربوطه بازسازی و مرمت گردید.
مسجد دشتی اصفهان
این بنا در ساحل جنوبی زاینده رود و ۱۸ کیلومتری خاور اصفهان واقع شده و به همراه نمونه‌های مشابه مسجد کاج و ازیران در همین منطقه، مربوط به قرن هشتم هجری است که امروزه به حالت نیمه ویران در آمده‌اند. نقشه این مسجد با توجه به وضعیت حاضر دارای اتاق مربع شکل ساده‌ای به ابعاد داخلی ۱۰×۱۰ و ابعاد خارجی ۱۴×۱۴ متر است. در جلو دارای ایوانی مخروبه به عرض ۱۰ و عمق فعلی ۵/۴ متر است. اتاق مربع شکل این مسجد در جهت خاوری، باختری و شمالی دارای درگاه طاقدار عریض و بلند و در جهت جنوب، محراب آجری است. طرح مربع گنبدخانه با هشت طاق نمای بزرگ در پایین و شانزده طاق کوچک در بالا به دایره تبدیل گشته است. در بدنه گنبد، علاوه بر نورگیرها، جای چوب بست‌هایی نیز دیده می شود. در گذشته، در گوشه‌های ضلع شمالی بنا، مناره‌هایی وجود داشته که از بین رفته‌اند. همچنین در یکی از زوایای شمالی بنا، راه پله مارپیچی تعبیه کرده‌اند و در دو گوشه جنوبی آن نیز جایی برای چنین راه پله‌ای در نظر گرفته‌اند. در بخش‌های مختلف بنا، از جمله در گوشه سازی، از الوار چوبی کمک گرفته شده است. این بنا فاقد کتیبه تاریخی و تزیینات زیادی است و به همین دلیل و داشتن ویژگی های دیگر، به نظر می رسد که ساختمان آن ـ به دلیل نامعلوم ـ هیچ گاه به طور کامل به اتمام نرسیده باشد. تنها تزیینات موجود، آجرکاریی ها و اندکی کاشی کاری است که در جبهه جنوبی ایوان به کار رفته است. بنای این مسجد به روزگار آبادانی دارای صحن و ملحقاتی بوده که همگی از بین رفته‌اند.
مسجد آقاسی
این بنا در محله میدان کهنه اصفهان واقع بوده و در سال ۱۳۰۷ هـ . ش جهت احداث خیابان از بین رفته است. تنها آثار منسوب به این مسجد، کاشی های پراکنده‌ای است که بر دیوار جنوبی باغ چهل ستون نصب شده و معرف آثار دوره صفویه است.
مسجد علی و مناره سلجوقی
این بنا در یکی از خیابان‌های فرعی منشعب از خیابان هاتف، در نزدیکی مسجد جامع و مجاور مقبره هارون ولایت واقع شده و به خاطر ویژگی های معماری و تزییناتی، از مساجد مهم و در خور توجه اصفهان است. با توجه به وجود مناره‌ای از دوره سلجوقی و این حقیقت که به روزگار صفویه از این مسجد به نام مسجد سنجریه نام برده شده است، می توان یقین پیدا کرد که مسجدی در دوره سلجوقی در این محل ساخته شده بوده که بعد از ویرانی در سال ۹۲۹ هجری قمری زمان شاه اسماعیل اول میرزا شاه حسین وزیر، مسجد کنونی را جایگزین آن کرده است. در حال حاضر، به غیر از مناره که در بطن مسجد علی قرار گرفته، هیچ اثری از بنای دوره سلجوقی مشهود نیست.
پیترودلاواله و شاردن که در سال ۱۶۱۹ و ۱۶۶۶ میلادی در اصفهان بوده‌اند، این مناره را به مقبره هارون ولایت منسوب داشته‌اند. بنای کنونی مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردر، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان تابستانی و زمستانی است که با تزیینات زیبای کاشی معرق، مقرنس کاری و کتیبه‌های تاریخی مزین شده‌اند. سر درب ورودی مسجد در ضلع باختری آن دارای کاشی کاری معرق نفیس و کتیبه تاریخی است. کتیبه مزبور به خط ثلث با کاشی معرق سفید بر زمینه آبی، متضمن نام پادشاه وقت و بانی ساختمان و سال اتمام ساختمان ۹۲۹ هـ . ق است. ردیف اول این کتیبه، قرآنی و به خط ثلث حنایی رنگ است. بقیه سطوح سر در، با کاشی کاری معقلی و خطوط بنایی تزیین و نماسازی شده است. صحن مسجد، مربع مستطیل و در وسط دارای یک حوض و در چهار ضلع، چهار ایوان است که ایوان جنوبی از دیگر ایوان‌ها وسیع‌تر است و در پشت آن، شبستان گنبددار قرار گرفته است. گنبد این مسجد با ساقه بلند از بیرون با کاشی کاری پوشش یافته و از درون دارای مقرنس‌های گچی است. سطوح داخلی گنبدخانه با درگاه‌ها و طاق‌هایی به صورت دو طبقه نماسازی شده که طاق‌های طبقه بالا صورت مربع را به کثیر الاضلاع تبدیل کرده‌اند و گنبد بر آن قرار گرفته است. در پاکار گنبد، کتیبه‌ای سرتاسری متضمن آیات قرآنی و تاریخ ۹۲۹ هجری قمری کاشی کاری شده است. در زیر گنبدخانه و ایوان جنوبی، شبستان زمستانی مسجد، کمی پایین‌تر از سطح مسجد بنا شده و سبک ساختمان آن جالب است. در ابتدای شروع پلکانی که سطح مسجد را به شبستان زیرین متصل می کند. در ضلع شمالی مسجد و بر جرز باختری ایوان، لوحی از سنگ مرمر نصب شده است. مناره سلجوقی مسجد علی به ارتفاع ۸۵/۴۷ متر، در کنار گنبد قرار گرفته و از شکیل‌ترین مناره‌های دوره سلجوقی است که با تزیینات آجرکاری و کتیبه‌های متعدد مزین شده است. مدخل این منار در درون مسجد قرار گرفته است. در ارتفاع ۳۵/۴۰ متری، قرنیزی به صورت تاج بیرون زده و بعد از آن، بخش کوچک تر منار قرار گرفته که در انتهای آن نیز قرنیز دیگری قرار دارد. در داخل مناره، ستون مرکزی قرار دارد که پلکان حول محور آن به طرف بالا می گردد. با توجه به ویژگی های معماری مناره به نظر می رسد که مربوط به قرن ششم و به احتمال کم تر، قرن هفتم هجری باشد.
مسجد آقا محمد باقر چهار سوقی
این بنا در محله چهار سوی اصفهان واقع شده و در اواخر قرن سیزدهم هجری ظاهراً توسط آقا میرزا محمد باقر چهار سوقی از اعاظم فقها ساخته شده است. سردر مسجد و محراب آن دارای کاشی کاری‌هایی است، کاشی کاری محراب مورخ ۱۳۲۶ هـ. ق است. در داخل مسجد، سنگابی قدیمی مورخ محرم ۱۲۹۱ هجری قمری وجود دارد.
مسجد آقا میرزا محمد هاشم
این بنا در محله چهار سوی شیرازی های اصفهان واقع شده و از بناهای دوره قاجاریه اواخر قرن سیزدهم هجری است. بنای مسجد دارای صحن، سردر، دو ایوان شمالی و جنوبی، شبستان گنبددار و صفه‌هایی در اطراف صحن است. نمای خارجی گنبد، آجری و داخل آن، پوشش ساده گچی است. کاشی کاری کتیبه دو گنبد و محراب آن، قدیمی است، ولی کاشی کاری نمای خارجی ایوان‌ها و صحن، از اقدامات سال ۱۳۶۳ هجری قمری محسوب می شود. همچنین در این ایوان، سنگابی با کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۸۰هجری قمری قرار دارد.
مسجد باباسوخته
این بنا تا اواخر قرن سیزدهم هجری در منتهی‌الیه شمالی محله جوباره در خارج شهر که اکنون جزو شهر شده و کنار باغ قوشخانه واقع بوده که اکنون از آن تنها تک مناری زیبا و باشکوه برجای مانده است. از این مسجد در منابع تاریخی با عنوان مسجد باباسوخته، مسجد عمر و مسجد سلطان ابوسعید بهادرخان یاد کرده‌اند.
اوژن فلاندن ـ سیاح و نقاش فرانسوی که در سال ۱۲۵۵ هجری از اصفهان بازدید کرده ـ از این مسجد، نقاشی عالی و توصیفی جالب به یادگار گذاشته است: «مسجد کوچک زیبایی خودنمایی می کند که گوهری است گرانبها در هنر معماری ایران. این مسجد، باباسوخته نامیده می شود. نه تنها گنبد و مناره آن کاشی کاری شده، بلکه تمام سطوح آن از بالا تا پایین به همین طریق با کاشی مینایی پوشیده شده است. امروزه این نما صدمه کلی دیده و آجرهای زیر کاشی ها از هر سو نمایان شده است. با این همه هنوز هم درخشش این نمای درخشان به چشم می خورد. نقوش بزرگ ستاره‌ای شکلی به رنگ‌های سبز و سفید بر زمینه لاجوردی گنبد نقش شده است. برفراز گنبد و در میان حاشیه‌های آبی رنگ، کتیبه‌ای با حروف سفید بر زمینه سبز، گنبد را دور می زند. مناره که جلوه‌ای بی نهایت دل‌انگیز دارد، با قد کشیده خود، سلسله‌ای از نقوش مارپیچ به رنگ‌های سبز و سفید را که بر سطح مینایی‌اش در هم پیچیده‌اند، به نمایش گذاشته است.»
براساس تصویر ارایه شده از این بنا، مسجد دارای صحن و ایوانی با دو گلدسته کوتاه، گنبدخانه و مناره‌ای مرتفع بوده است. بدنه اصلی منار به صورت استوانه‌ای است که به تدریج از قطر آن کاسته می شود و در بالا به مقرنس کاری زیبایی ختم می شود و بر بالای آن نیز بخش استوانه‌ای کوچک تر قرار دارد. سطح مناره، با کاشی و خطوطی بنایی که به صورت مارپیچ بالا می روند، تزیین شده است. پلکان مناره به طور مارپیچ از داخل منار بالا می رود. به نظر می رسد که این منار در اصل بر یک طرف مدخل ورودی مسجد قرار می گرفته و قرینه آن نیز در طرف دیگر مدخل مسجد وجود داشته است. با توجه به شیوه ساختمانی و تزیینات کاشی و همچنین انتساب آن به سلطان ابوسعید به نظر می رسد که بنای مسجد مربوط به اواخر دوره ایلخانی باشد.
مسجد مصری
این مسجد در محله جوباره به وسیله «حاجی میرزا محمدخان» تاجر مصری، در سال ۱۰۶۱ هجری قمری بنا شده است و کتیبه و اشعاری منقور بر لوحی از سنگ مرمر دارد. مقبره «خواجه میرحسن» که کتیبه آن تاریخ سال ۷۸۸ را نشان می دهد در مقابل آن واقع شده است. این مقبره چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
مسجد حاج محمد جعفر آباده‌ای
این بنا در بازار اصفهان، میان محله نیم‌آورد و جماله کله و درب امام در بازارچه‌ای هم نام مسجد واقع و از آثار ارزنده دوره قاجار است که به همت حاج محمد جعفر آباده‌ای از روحانیون مشهور اصفهان در قرن سیزدهم هجری ساخته شده است. به نوشته رفیعی مهرآبادی، تنها شبستان مسجد توسط فرد مذکور ساخته شده و بقیه مسجد از پیش برقرار بوده است. به نظر می رسد که بنای مسجد به هنگام فوت حاج محمد جعفر ـ ۱۲۸۰ هـ . ق ـ به پایان رسیده بوده و تنها بخشی از تزیینات آن بعد از مرگ وی به همت پسرش که امام جماعت آن مسجد شد، به انجام رسیده است. بنای کنونی مسجد دارای سردر، صحن، ایوان، شبستان و تزیینات زیبای کاشی خاصه از نوع گره است. تزیینات کاشی مسجد دارای تاریخ‌های ۱۲۸۰، ۱۲۹۶، ۱۳۶۷ و ۱۳۷۰ هـ . ق و متضمن آیات قرآنی هستند.
مسجد فتح
این بنا در محله قدیمی باب الدشت اصفهان واقع شده و بنای کوچکی است که بر طبق کتیبه سر در آن، به وسیله عالم ربانی ابوالفتوح محمد در سال ۹۸۷ هجری قمری بنا شده است. کتیبه این مسجد به خط علیجان معلم است و بر دو جرز طرفین سردر آن نیز بر دو لوحه سنگی به خط نستعلیق، اشعاری به تاریخ ۹۸۸ هجری قمری حجاری کرده‌اند.
مسجد قطبیه
این بنا در محله چهار سوی اصفهان، مجاور خیابان امام واقع شده و به فتوای کتیبه تاریخی سردر آن، در زمان شاه تهماسب صفوی ۹۵۰ هجری قمری توسط قطب‌الدین علی باب الدشتی بنا شده و دارای سردر نفیس کاشی کاری، صحن، ایوان، شبستان و گنبدخانه است. به هنگام احداث خیابان امام، سر در نفیس مسجد در معرض ویرانی قرار گرفت که در سال ۱۳۲۰ هجری قمری پوشش تزیینی سردر پیاده شد و بر روی سردر جدیدی که در ضلع جنوبی باغ چهل ستون ساخته شده بود، نصب گردید. بخش‌های دیگر مسجد نیز مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. سردر مزبور دارای کاشی کاری معرق نفیس مربوط به اوایل دوره صفوی است که علاوه بر نقوش تزیینی زیبا دارای دو کتیبه نسبتاً بلند است. کتیبه اصلی به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی است. در قسمت فوقانی جبهه مقابل این سردر، در اطراف یک صفحه کاشی کاری که با کاشی معرق، شکل دو طاووس را نقش کرده‌اند و به خط ثلث، صلوات بر دوازده امام و در اطراف مدخل سردر به خط نستعلیق، اشعاری را نوشته‌اند. از در ورودی مسجد قطبیه در دالان آن، دری به شبستان گنبددار آن که دارای چهار صفه است، باز می شود. در صفه شمالی، قبری است که سنگ سیاه بزرگی بر آن نهاده‌اند. در بدنه تحتانی سنگ اشعاری با ماده تاریخ ۹۵۵ هجری منقور است. در صحن کوچک مسجد، سنگابی به تاریخ ۱۳۰۷ هجری وقف مسجد شده است. این بنا به شماره ۲۱۸ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد حاج منوچهر
این مسجد در محله خواجوی اصفهان واقع شده و مسجد بسیار کوچکی است که در دوره سلطنت شاه عباس دوم در سال ۱۰۷۲ هجری قمری به وسیله «حاجی منوچهر» نامی از خواجه‌های مشهور آن زمان ساخته شده است.
مسجد حاج محمد امید
این بنا در محله قصر منشی در مجاورت حمام قدیمی آن محله واقع شده و براساس کتیبه‌های موجود، در سال ۱۱۲۹هـجری توسط شخصی به نام حاجی محمد امید ساخته شده و در سال ۱۳۰۸هجری تعمیراتی توسط رکن الملک شیرازی در آن صورت گرفته است.
مسجد حاج سید جواد
مسجد حاج سید جواد در محله چهار سوی اصفهان واقع شده و در سال ۱۳۲۵هجری توسط میرزا عطاءالله فرزند آقا میرزا محمدباقر چهار سوقی بنا شده است. این مسجد دارای صحن، ایوان و شبستان کوچک جالبی است که در محراب آن به خط خوش نستعلیق به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اشعاری را نگاشته‌اند.
مسجد حاج یونس
این بنا در محله در دشت در بازارچه حمام قاضی و نزدیک فلکه شهشهان واقع شده و در سال ۱۰۷۳هجری توسط حاجی یونس نامی از خواجگان دربار شاه عباس دوم ساخته شده است. کتیبه سردر این مسجد به خط ثلث برجسته حجاری شده و به خط محمدرضا امامی است. بر روی دو لنگه در قدیمی این مسجد به خط ثلث برجسته، کتیبه‌ای مورخ ۹۵۲ هجری منقور است. به نظر می رسد که این درب مربوط به بنای قدیمی تری بوده که در این محل وجود داشته یا از جای دیگری بدین نقطه منتقل شده است.
مسجد کرمانی(رضوان)
این بنا در جانب بازار، نزدیک سرای ساروتقی واقع شده و در سال ۱۳۲۹هـجری توسط ملامحمدحسین کرمانی از مجتهدین و فضلای اصفهان ساخته شده است. داخل مسجد، آثار قابل ملاحظه‌ای ندارد، ولی سر در آن دارای کتیبه‌ای به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی می باشد.
مسجد شیخ علی خان
این بنا در محله خواجو، در کوچه‌ای که به طرف ترواسکان می رود، واقع شده و در سال ۱۰۹۰هجری توسط شیخ علی خان زنگنه صدراعظم شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. این مسجد دارای دو ایوان بزرگ در سمال و جنوب، صحنی به ابعاد ۳۵×۴۵ متر و کتیبه‌های زیبایی به خط ثلث است. عمده تزیینات مسجد، آجرکاری است و از کاشی کم تر استفاده شده است. بر روی کتیبه ایوان شمالی مسجد بر هلال دیوار مقابل آن به خط ثلث عباس المولوی و به رنگ سفید در زمینه لاجوردی مطالبی نوشته شده است. بردیوار خاوری ایوان جنوبی نیز در یک مثلث، کتیبه مفصلی با عبارات منشیانه نوشته‌اند که درآن، نام پادشاه وقت و نام بانی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی از کاشی خشتی به سال ۱۰۹۰هـجری آمده است.
مسجد حاج میرزا محمد صادق
این بنا در محله خواجو، نزدیک چهار سوی آجری واقع شده و براساس کتیبه کاشی کاری سردر آن، بین سال‌های ۱۲۳۷ تا ۱۲۴۲هجری زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاجی میرزا محمدصادق بنا شده است. این مسجد، بنای کوچکی است، با این حال دارای تزیینات جالب کاشی کاری است. بانی مسجد پس از وفات (۱۲۳۸هجری) در ایوان کوچکی که در شمال صحن مسجد بنا شده، دفن شده است.
مسجد حاج محمد مهدی
این بنا در محله خواجه، کوچه درویش‌ها واقع و بنای کوچکی است که براساس سنگ نوشته سردر آن، در سال ۱۱۰۷هـجری، شخصی به نام حاجی محمد مهدی آن را بنا و املاکی بدان وقف کرده است.
مسجد جامع کاج
این بنا در ۲۴ کیلومتری اصفهان و شمال بستر زاینده رود واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجری محسوب می گردد. نقشه مسجد عبارت از چهار طاقی گنبدداری است که از جهات شمال، خاور و باختر، به بیرون راه دارد. در ضلع جنوبی این مسجد، محراب و در ضلع شمالی آن، از بیرون، ایوانی به عرض ۷۰/۸ و عمق ۸۰/۶ متر قرار دارد. مصالح اصلی این بنا از آجر است و در گذشته دارای مناره و الحاقاتی بوده که از بین رفته‌اند. درگاه‌های سه گانه بنا از داخل دارای طاق نوک تیز هستند. دیواره‌های اتاق با طرح آجری مفصلی تزیین شده است. در دیوار جنوبی مسجد، محرابی به صورت فرورفتگی مستطیل عمیقی با طاق نوک تیز و قاب مستطیلی قرار دارد. سطح محراب به صورت ناهموار ساخته شده است و ظاهراً قرار بوده با نوعی تزیین پوشیده شود. در گوشه‌های محراب، نغول‌های مستطیلی قرار دارد که در داخل آن ها، طاق نما و بالای طاق نما، سطح صاف عمودی است که در میان آن، از آجر و آجر تراش برجسته، اسامی مقدس بر زمینه آجر قرمز ساخته شده است.
شکل مربع اتاق به وسیله هشت طاق نوک تیز به هشت گوش تبدیل می شود. آجرها از این قسمت به بعد کمرنگ تر و کوچک تر می شوند و آجرکاری پرکار به آجرکاری معمولی تبدیل می گردد. به نظر می رسد که در اینجا وقفه‌ای در کار عملیات ساختمانی به وجود آمده باشد. سطح داخلی پاطاق‌ها، با مقرنس کاری ساده پرگشته که از نیمه طاق آغاز شده و نماهای اصلی آن از آجر صاف است که یک در میان با گچ سفید و زرد رنگ پوشیده شده است. بالای قسمت هشت ضلعی، به وسیله شانزده طاق به شانزده ضلعی تبدیل شده است که سطح آن ها آجرکاری معمولی و یک در میان دارای بندهای عریض عمودی هستند. بر بالای این بخش، کتیبه سرتاسری بنا از کاشی معرق به خط ثلث سفید در زمینه کاشی لاجوردی مشتمل بر آیاتی از سوه یاسین قرار دارد. این کتیبه فاقد تاریخ است و احتمالا در قرن یازدهم هجری یا بعد از آن نصب شده است. در چهار جهت اصلی این قسمت، چهار روزنه تعبیه شده که بین آن ها چهار طرح مربع به خط بنایی از آجر قرمز اجرا گشته و بر آن ها اسامی مقدس «محمد» و «علی» نوشته شده است. در مرتفع‌ترین نقطه گنبد، ستاره هشت گوشی که چهار شکل لوزی بدان چسبیده، قرار دارد. این اشکال لوزی حاوی اسامی مقدسی هستند. در مقابل این مسجد و در آن سوی صحن، آثار خشتی بنایی بررسی شده که به گفته آرتور پوپ، بقایای مسجدی از قرن اول هجری و دارای مشخصات معماری ساسانی است. بنای مسجد جامع کاج در دوره اخیر تعمیر و به شماره ۳۲۸ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد خیاط ها
مسجد خیاط ها که به اسامی پادرخت، پا درخت سوخته و پا درخت سوخته زنجانی نیز معروف می باشد در کتاب بخشی از آثار ملی اصفهان، جزو مساجد عهد قاجاریه معرفی شده است. تنها تاریخ موجود در بنا سال ۹۷۵هجری نشان می دهد و به در قدیمی آن مربوط می گردد. کتیبه سردر مسجد به نام ابوالفتح سلطان میرزا پسر شاه طهماسب اول صفوی می باشد که بانی مسجد بوده است.
مسجد جامع جورجیر
این بنا که از ساخته‌های دوره آل بویه بوده، روزگاری در محله باب الدشت اصفهان در مکان فعلی مسجد حکیم قرار داشته که امروزه تنها بخشی از سردر آن باقی مانده است. مافروخی در کتاب «محاسن اصفهان» در توصیف این مسجد آورده که این بنا توسط صاحب بن عباد ساخته شده و دارای شبستان‌ها، خانقاه‌ها، کتابخانه و مدارسی بوده است. وی متذکر می شود که این مسجد، از مسجد جامع اصفهان کوچک تر، ولی از آن زیباتر و مستحکم تر بوده است. مناره این مسجد، از خشت خام به ارتفاع صد ذراع بوده است. مقدسی در سال ۳۷۵هـجری از مسجد جامعی یاد کرده که ستون‌های گردی داشته و در ضلع جنوبی آن، مناره رفیعی به ارتفاع ۷۰ گز وجود داشته که همگی از خشت ساخته شده بوده‌اند. به نظر می رسد که این عبارات، توصیف همان مسجد جورجیر باشد.
سردر نفیس و تاریخی این مسجد تا سال ۱۳۳۵ شمسی در میان قشر ضخیمی از اندود گل پنهان بوده تا این که در این سال اندودزدایی شد. این سردر، نمونه‌ای بسیار عالی از هنر آجرتراشی و گچ بری نیمه دوم قرن چهارم هجری است و بر آن کتیبه‌ها و خطوطی خوانده می شود که فاقد عبارات تاریخی است. این کتیبه‌ها به خط کوفی گچ بری شده‌اند. سراسر سردر با طاق نماها، نقوش متنوع آجری و گچی با غنایی فراوان تزیین و نماسازی شده است. عرض کل نمای سردر، ۳۵/۱۱ متر است. دو فضای جانبی، دالان سردر را در میان گرفته که عرض هر یک ۹۵/۳ متر است. تمام سطوح بنای سردر به طاق نماها و حفره‌هایی منقسم است که با دالبرهای مدوری محدود شده‌اند و در بالا به طاقی نیم دایره شکل ختم می شوند. برفراز سردر، سطوح مقعری شبیه به فیلگوش با تزیینات گچ بری شده دیده می شود.
مسجد لُنبان
این بنا در محله قدیمی لنبان واقع شده و بنای کنونی آن از آثار دوره صفوی است که بر روی بقایای مسجدی از قرن هشتم هجری بنا شده است. در رساله «محاسن اصفهان» تألیف مافروخی نام محله لنبان بارها آمده و مخصوصاً مسجد و عمارتی توصیف شده که یکی از ارکان نامی اصفهان، آن را در قرن هشتم هجری ساخته بوده است. مسجد مزبور در دوره صفویه بازسازی شده و در دوره‌های بعدی نیز تعمیراتی کلی در آن صورت گرفته است، به طوری که از آثار قدیمی آن، به غیر از چند قطعه گچ بری مربوط به قبل از صفویه و چند لوح کاشی کاری از دوره صفویه که در تالار جدید مسجد برجای مانده، چیز دیگری مشهود نیست. خطوط باقی مانده بر دو لوح کاشی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی و مورخ ۱۰۸۰هـجری است. در بالای در ورودی مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی، اشعاری نوشته شده که حاکی از تعمیر مسجد در دوره شاه سلیمان صفوی است. کتیبه سردر مسجد لنبان، از اضافات قرن سیزدهم هجری، مورخ ۱۲۵۶ است. در زیر تالار بزرگ مسجد، نهر آبی جریان دارد و سردابه‌ای بنا شده است. منبر مسجد، معروف به منبر صاحب الزمان، مورخ ۱۱۱۴هـ . ق، از نفیس‌ترین منبرهای عهد صفوی است. این بنا به شماره ۲۹۳ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد مقصودبیک
مسجد مقصود بیک در کوچه تکیه ظلمات، در گوشه شمال خاوری میدان نقش جهان واقع شده و در دوره شاه عباس اول ۱۰۱۰هـجری توسط مقصودبیک ناظر شاه ساخته شده است و به دلیل واقع بودن در جوار تکیه ظلمات، به مسجد ظلمات معروف شده است. این مسجد، از بناهای زیبای دوره شاه عباس و دارای کاشی کاری معرق و کتیبه‌های نفیسی است. به نظر می رسد که بنای مسجد در اصل بسیار وسیع‌تر از بنای کنونی بوده که به مرور زمان بخش‌های مختلف آن مورد تصرف قرار گرفته و در حال حاضر به صورت شبستانی گنبددار با سردری کاشی کاری درآمده است. شبستان مسجد با طرح مربع دارای چهار شاه نشین در اضلاع و گنبدی برفراز است. در ضلع جنوبی شبستان، محرابی کاشی کاری و نفیس با کتیبه‌ای تاریخی وجود دارد. سردر مزبور درگذشته متحمل صدمات زیادی شده بوده که در دوره اخیر مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است. کتیبه ای به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی مورخ ۱۰۱۰هـجری بر سردر آن قرار دارد. در ضلع خاوری صحن کوچک مسجد مقصود بیک، آرامگاه میرعماد قزوینی خوشنویس پرآوازه زمان شاه عباس قرار گرفته است. این بنا به شماره ۱۲۱ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد مصلی
این بنا در تخت فولاد در بین چند تکیه واقع شده و بنای اصلی آن از آثار دوره صفوی است. در داخل مسجد و تقریباً در وسط آن، بنایی شبستان مانند از آثار صفوی و در قسمت جنوب مسجد، بنای قدیمی دیگری است که در عهد قاجاریه تعمیر شده است. در جانب جنوب باختری مسجد، آب انباری از ساخته‌های رحیم خان بیگلربیگی و مورخ ۱۲۹۰هـجری واقع است.
مسجد محله نور
این بنا که در خیابان طالقانی واقع شده از آثار جالب عهد صفویه است که در دوره‌های بعد، تعمیرات و الحاقاتی به آن صورت گرفته است. بنا به صورت دو ایوانی با گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی ساخته شده است. پشت بغل‌های اطراف صحن این مسجد، با تزیینات آجری ـ مشابه کارهای دوره صفویه در مسجد شیخ علی خان و مدرسه شمس آباد ـ تزیین شده و کاشی کاری‌هایی از دوره قاجار دارد. بر کتیبه‌های موجود در بنا، تاریخ‌های ۱۲۷۰، ۱۲۷۵ و ۱۲۷۶ هجری خوانده می شود. این بنا به شماره ۱۷۳۷ به ثبت رسیده است.
مسجد ذوالفقار
این بنا در بازار اصفهان، محله نیم‌آورد و کوچه ذوالفقار واقع شده و در سال ۹۵۰ هجری توسط شخصی به نام شیخ محمد صفی ساخته شده است. مسجد نسبتاً کوچکی است که سردر اصلی آن در بازار قرار گرفته است و از این سردر بلافاصله به شبستان مسقف مسجد داخل می شوند. کتیبه بنای مسجد به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی به خط محمدسیاوش، بر سردر مسجد نوشته شده است.
مسجد نمکی
این بنا در حدود میدان میر و کوچه نمکی واقع و بر طبق کتیبه تاریخی موجود، در زمان شاه عباس دوم توسط حاجیه شاه خانم، بنت میرزا احمد بیک نمکی بنا شده است. متن کتیبه مزبور، ضمن ذکر نام پادشاه وقت و بانی بنا، شرح موقوفانی است که وقف مسجد شده است.
مسجد سرخی (سفره چی)
مسجد سرخی در شهر اصفهان، کوچه سرخی واقع شده و از بناهای دوره شاه عباس اول است که در سال ۱۰۱۴ هجری توسط شخصی به نام خلف که سفره چی شاه عباس بود، ساخته شده است. تنها اثر قابل توجه این مسجد، سردر کاشی کاری و کتیبه تاریخی آن است. کتیبه مزبور به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی و تاریخ ۱۰۱۴ هجری است. در ضلع باختری جلوخان مسجد، سنگابی مورخ ۱۱۱۷ هجری نصب کرده‌اند. این بنا به شماره ۲۷۵ به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد رکن الملک
مسجد رکن الملک در اول تخت فولاد و مجاور خیابان فیض واقع شده و در سال ۱۳۲۱هـجری توسط حاج میرزا سلیمان خان شیرازی، ملقب به رکن الملک ـ نیابت حکومت اصفهان در زمان ظل السلطان ساخته و پرداخته شده است. بنای مسجد متشکل از مسجد و مدرسه است. مسجد شامل دو قسمت است، قسمت اول این مسجد شامل گنبدخانه، شبستان، صحن مرکزی و ایوان است و قسمت دیگر آن شامل صحن کوچکی است که در کنار آن آب انباری واقع شده و سردر ورودی مسجد، که به این قسمت وصل می شود، در کنار خیابان فیض واقع شده است. آرامگاه بانی مسجد در اتاق بین صحن کوچک و مسجد قرار گرفته است. بخش‌های مختلف بنا با کاشی های خشتی و کتیبه‌های متعددی تزیین و نماسازی شده و گنبد بنا نیز دارای پوشش کاشی است. کتیبه‌های مسجد دارای تاریخ‌های ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۵ هـجری قمری هستند.
مسجد نو
این بنا در بازار بزرگ اصفهان واقع شده و در سال ۱۳۰۵ هـجری قمری به وسیله حاج شیخ محمدباقر محمدتقی مسجد شاهی در هفت جریب ساخته شده است.
مسجد صفا
این بنا در محله شهشهان و نزدیک بقعه تاریخی شهشهان واقع شده و در سال ۱۲۹۰هـجری قمری به سعی و اهتمام محمدعلی بن محمدباقر گلستانه بنا شده و دارای صحن، ایوان و شبستان است که با تزیینات کاشی کاری و کتیبه‌های متعدد مزین شده است.
مسجد سعید بن جبیر
مسجد سعید بن جبیر که بنای اولیه آن به قرون اولیه هجری منسوب است در ضلع باختری صحن شمالی امام زاده درب امام اصفهان واقع شده و شیخ جابری انصاری در تاریخ اصفهان درباره این مسجد کوچک چنین نوشته است: «دیگر از مساجد کهن، مسجد منسوب به سعید بن جبیر است. مساحتش بیش از یک قفیز که دربش در صحن باز می شود و بنای اصلی آن پس از مسجد امام زاده اسمعیل (مسجد شعیا) و قسمتی از جامع، کهن‌تر از دیگر مساجد بوده». در اواخر دوره صفوی، کاشی کاری‌هایی در این مسجد انجام داده‌اند.
مسجد شهرستان
مسجد شهرستان در منطقه شهرستان جی اصفهان، مجاور پل شهرستان و مقبره الراشد بالله واقع شده است. بنای قدیمی این مسجد ویران گشته و تنها کتیبه تاریخی آن با آیات قرآنی مورخ ۱۰۴۲ هـجری قمری برجای مانده است. این کتیبه به خط ثلث بر زمینه کاشی خشتی لاجوردی رنگ است.
مسجد شیره پزها
بنای مسجد شیره پز ها مربوط به اوایل قرن دوازدهم می باشد. بانی این مسجد پدر حاج سید جعفر شیره پز بوده و سپس سید جعفر آن را به اتمام رسانده است. بخش جدید شبستان در جبهه باختری به وسیله ستون‌های سنگی و پوشش طاق احداث و سعی شده حتی الامکان با بخش قدیمی همخوانی داشته باشد.
مسجد رحیم‌خان (سیدمحمدحسن مدرس)
مسجد رحیم خان در ابتدای محله نو، مجاور درب کوشک و شمال خیابان شاه سابق واقع شده و از آثار معماری ارزشمند دوره قاجاریه است که در فاصله سال‌های ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۴هجری ساخته شده است. بنای مسجد دارای صحن نسبتاً وسیعی با رواق‌ها، ایوان‌ها، شبستان‌ها و گنبدخانه است که تقریباً از مسجد سید اصفهان الگو گرفته و کاشی کاری زیبای خشتی و گنبد نسبتاً بزرگ و در خور توجهی دارد. در دو طرف فضای گنبدخانه، دو شبستان وسیع با تزیینات کاشی قرار گرفته است. در بخش‌های کاشی کاری و دیگر بخش‌ها، کتیبه‌های متعددی با مضامین قرآنی و تاریخی وجود دارد که مربوط به سال‌های ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۴هجری می شوند. نام معمار مسجد، «استاد آقا جونی» در داخل اشعاری بر طرفین ایوان جنوبی ثبت شده است. در ایوان جنوبی مسجد، سنگاب نفیس یکپارچه‌ای مورخ ۱۲۹۹هـجری وجود دارد.
مسجد سلیمان بیک
این بنا در محله دروازه نو و کوچه بازارچه خان واقع شده و مسجد کوچکی است که توسط سلیمان بیک ـ از کارگزاران دربار شاه عباس دوم بنا شده و بر سردر آن، کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشتی لاجوردی و مورخ ۱۰۷۲هجری نصب شده است.
مسجد شعیا و امام زاده اسماعیل
این بنا در جوار مجموعه بناهای امام زاده اسماعیل، مشتمل بر بقعه امام زاده، گنبدخانه بزرگ، مرقد و مسجد شعیا و تأسیسات دیگر واقع شده و بر طبق مدارک مکتوب، اصل بنای آن مربوط به قرن اول هجری و بر طبق مدارک موجود معماری، مربوط به دوره سلجوقی است. به هنگام رواج اسلام در اصفهان ظاهراً در همین محل که به نام خوشینان معروف بوده، مسجدی بنا شده بوده که امروزه هیچ اثری از آن برجای نمانده است. صاحب «مجمل التواریخ و القصص» که کتاب خود را در سال ۵۲۰هـجری تألیف کرده، چنین می نویسد: «جامع خوشینان، نخستین مسجد بود که به اصفهان بنا کردند در اسلام و بناء آن ابوخناس مولی امیرالمؤمنین عمربن خطاب کرد در خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام». بر جانب مرقد شعیا نیز کتیبه‌ای به خط نستعلیق مورخ ۱۱۱۲هـجری ثبت است که مسجد شعیا را اولین مسجد معرفی می کند که در اصفهان توسط ابوعباس مفتی به روزگار علی بن ابی طالب بنا شده است. مسجد کنونی شعیا، کوچک و بسیار ساده است و تنها در ضلع جنوبی آن، محرابی با تزیینات و کتیبه‌هایی کاشی کاری مورخ ۱۱۰هـجری و به خط است. در داخل این محراب، محراب کوچک تری از سنگ مرمر شفاف بسیار نفیس است و بر آن، شعائر مذهبی حجاری کرده‌اند. در ضلع خاوری مسجد، شبستانی وجود دارد که در دوره اخیر تجدید ساختمان شده و بر طبق کتیبه گچ بری محراب آن که مورخ ۱۱۱۵هـجری است، بانی ساختمان، محمد هادی کاشانی بوده است. از مسجد قدیمی شعیا در شمال باختری امام زاده اسماعیل، چند پاطاق قدیمی با طاق‌هایی که بعداً بر آن ها نهاده شده و بقایای مناره‌ای برجای مانده که به نظر می رسد مربوط به دوره سلجوقی باشد. سطح مناره در پایین، ساده است و در بالا با نقوش آجرکاری تزیین شده است. در ارتفاع ۳۰/۵ متری، بعد از پایه، قطر منار ۶۵/۲متر است و بر بالای آن، در دوره‌های بعدی، گلدسته‌ای کاشی کاری افزوده‌اند. مجموعه بناهای امام زاده اسماعیل به شماره ۱۱۲ به ثبت تاریخی رسیده است.
نظر شما