علم، معرفتي ماخوذ از تجربه

به طور قطع و يقين نمي توانیم بگويیم چند مكتب و نظريه چيستي علم كه حرفي براي گفتن داشته باشند و قابل تحليل و بررسي باشند در حال حاضر رايج هستند. البته در  كتاب چيستي علم نوشته چالمرز حدود ۵ نظريه (استقراء گرايي - ابطال گرايي - معقول گرايي - نسبي گرايي - نظريه هاي نظم گريز - آفاق گرايي) تحليل و تبيين شده اند كه بعضي را به طور مفصل تر بسط داده اند و بعضي را مختصر تر. شايد مواردي در سطح اين نظريه ها نيز رايج باشند كه در اين كتاب ذكر نشده اند و يا ديدگاه هاي ديگري هم هستند كه اصلا قابل عرضه و تحليل نبوده اند. به هر حال ما ادامه كار خود را با تبيين و تحليل اين نظريه ها ادامه مي دهيم. البته در بين نظريه هاي ذكر شده مورد اول و دوم (استقرا گرايي و ابطال گرايي) از عموميت بيشتري برخوردار است و فهم فحواي آن نيز به مراتب روان تر و آسان تر است. نيمه اول كتاب هم به تبيين اين دو نظريه اختصاص دارد. گفتار كنوني ما هم با تبيين ديدگاه استقراء گرايي آغاز و به دنبال آن كار را با نقد و بررسي آن و ذكر ايرادات و اشكالات وارده ادامه مي دهيم. به دليل گستردگي بحث ديدگاه اول ممكن است چندين گفتار بدان اختصاص يابد. با ما همراه باشيد.

استقراء گرايي:علم، معرفتي ماخوذ از تجربه
از میان مکاتب رایج و ناظر در مبحث چیستی و ماهیت علم، يكي از قديمي ترين مكتب ها و ديدگاه ها، استقراء گرايي است. طبق دید گاه استقراگرایان، معرفت علمی، معرفتي است كه به شیوه ای دقیق از یافته های تجربی که با مشاهده و آزمایش به دست آمده اند حاصل مي شود. علم بر آن چه مي توان ديد و شنيد و لمس كرد و امثال اين ها بنا شده است. عقايد و سليقه هاي شخصي مشاهده گر و تخيلات ظني هيچ جايي در علم ندارند. علم آفاقي است. معرفت علمي معرفت قابل اطميناني است زيرا به طور آفافي ثابت شده است.
اين گونه اظهارات درباره معرفت علمي، رايج ترين تلقي معاصر است. اين ديدگاه ابتدا در جريان و نتيجه انقلاب علمي در قرن هفدهم و معاصر با دانشمندان مشاهده گري همچون گاليله و نيوتون عموميت يافت.
اظهارات اشخاصي همچون فرانسيس بيكن و معاصران وي مبني بر اين كه كه اگر بخواهيم طبيعت را بشناسيم بايد به خود طبيعت رجوع كنيم و نه به نوشته هاي ارسطو ، حكايت از جريان اين ديدگاه بين آنها داشت.
اين اشخاص غرق شدن فلاسفه طبيعت شناس قرون وسطي در آثار گذشتگاني همچون ارسطو و همچنين استفاده از كتاب مقدس انجيل به عنوان منبع معرفت را اشتباه مي دانستند. همه اين اظهارات تحت تاثير موفقيت هاي آزمايشگران بزرگي همچون گاليله باعث شد كه عده اي تجربه و مشاهده را هر چه بيشتر به عنوان تنها منبع معرفت به حساب بياورند. از آن زمان به بعد اين ديگاه به وسيله دستاورد ها و موفقيت هاي اعجاب برانگيز علم تجربي فقط تشديد شده است.
ديدگاه استقرا گرايي سطحي در علم، كوششي است جهت صورت بندي اين تصوير ابتدايي و عاميانه از علم! اين ها را استقرا گرا ناميده ايم زيرا مبناي روش علمي اين ها بر مبناي استدلال استقرايي است و سطحي ناميده ايم زيرا روشن خواهد شد كه چرا اين صفت براي بسياري از استقراگرايان مناسب است!

استقرا گرايي سطحي
مطابق ديدگاه استقراگرايان سطحي، علم با مشاهده آغاز مي شود. مشاهده گر بايد داراي اعضاي حسي معمولي و سالم باشد و بايد آنچه را با توجه به وضعيت مشاهده مي تواند ببيند، بشنود و ... با امانتداري تمام ضبط كند و اين عمل بايد با ذهني خالي از پيش داوري انجام پذيرد.
صحيح بودن اين گزاره هاي مشاهداتي را مي توان با به كار گيري مستقيم و بدون پيش داوري حواس مشاهده گر تصديق كرد. اين گزاره هاي مشاهداتي كه اين گونه به دست آمده باشند، اساسي را به وجود می آورند كه قوانين و نظريه های علمي از آن حاصل مي شوند.
برای تفهیم بهتر مطلب، بحث را با یک مثال از يك گزاره مشاهداتي ساده به پیش می بریم:
آن چوب كه بخشي از آن در آب فرو رفته است به نظر خميده مي رسد.
صدق گزاره بالا با مشاهده دقيق اثبات مي شود. به اين معني كه شما مي توانيد با چشمان سالم خود ببينيد كه يك قطعه چوب صاف كه در يك ليوان شيشه اي قرار دارد به نظر خميده مي رسد و در به نظر رسيدن اين خميدگي در نگاه شما شكي نداريد. اين را هر كسي مي تواند با چشمان خود مشاهده كند.
اين نوع گزاره ها كه توسط اشخاص مشاهده مي شود را گزاره هاي شخصيه مي ناميم. گزاره هاي شخصيه بر خلاف نوع دوم گزاره ها (كه جلوتر به آن اشاره مي كنيم) مربوط به واقعه اي خاص در زمان و مكان معلوم و معيني است. اين گزاره هاي شخصيه با به كار گيري حواس مشاهده گر در مكان ها و زمان هاي خاص به دست مي آيند.
در مقابل گزاره هاي شخصيه نوع ديگري از گزاره ها هستند كه گزاره هاي كليه نام دارند. اين نوع گزاره ها مدعي بيان خواص يا رفتار بعضي از قسمت هاي جهان و محيط پيرامون ما هستند. آن ها بر خلاف گزاره هاي شخصيه به كل حوادثي كه در نوع يا فرآيند خاصي در هر زمان و مكاني ممكن است اتفاق بيافتد اشاره مي كنند.
مثلا در فيزيك داريم: هنگامي كه پرتوي نوري از يك محيط به محيط ديگر عبور مي كند جهت حركتش به نحوي تغيير مي كند كه سينوس زاويه تابش تقسيم بر سينوس زاويه انكسار، مقدار ثابتي مي شود كه مشخصه آن محيط است.
اين گزاره كليه در فيزيك به همه پرتو هاي نوري كه از محيطي وارد محيط ديگر مي شوند اشاره مي كند و حكم مي كند كه با زابطه معلومي جهت پرتو نور تغيير مي كند. هر گاه انكسار نور صورت بگيرد قانون تغيير مسير آن مطابق قانون فوق خواهد بود. قوانين و نظريه هاي علمي همه از اين نوع هستند و گزاره هايي درباره رفتار هميشگي قسمتي از جهان را ارايه مي كنند.
اكنون سوالي مطرح مي شود كه اگر علم بر تجربه بنا شده باشد، چگونه مي توان از گزاره هاي شخصيه كه از مشاهده نتيحه مي شوند به گزاره هاي كليه كه معرفت علمي را مي سازند رسيد؟ چگونه مي توان نظريه ها و ادعا هاي بسيار كلي و نا محدود را بر اساس تجربه هاي محدودي كه از تعدااي محدود آزمايش و مشاهده به دست آمده اند استنتاج كرد؟
پاسخ استقراگرايان به اين سوال اين است كه ما مجاز هستيم با رعايت چند شرط معين، تعداد محدودي گزاره هاي مشاهداتي شخصيه را به به قانون جهان شمولي تعميم دهيم. مثلا مجازيم بعد از چند بار مشاهده منبسط شدن آهن در اثر افزايش دما، در صورت دارا بودن شرايط معين، نتيجه گيري كنيم كه فلزات در اثر افزايش دما منبسط مي شوند. 

و اما شروط معين:
شروطي كه استقراگرايان براي تعميمات خود رديف مي كنند به اين شرح است:
۱. تعداد گزاره هاي مشاهداتي كه اساس تعميم را تشكيل مي دهند بايد زياد باشد.
۲. مشاهدات بايد تحت شرايط متنوعي تكرار شوند.
۳. هيچ يك از گزاره هاي مشاهداتي نبايد با قانون جهان شمولي كه از همين مشاهدات نتيجه گرفته ايم معارضه داشته باشد.
ضرورت شرط اول روشن است. واضح است كه با مشاهده يك يا دو گزاره مشاهداتي نمي توانيم به سرعت يك قانون جهان شمول استحراج كنيم. مثلا با يك بار ديدن منبسط شدن آهن در اثر گرما نمي توانيم نتيجه بگيريم كه تمام فلزات در اثر گرما منبسط مي شوند. اين كار به همان اندازه مجاز است كه وقتي وارد شهري مي شويم و اولين نفري را كه مشاهده مي كنيم اتفاقا كچل است سريعا نتيجه بگيريم همه اهالي اين شهر كچل هستند. آيا قابل قبول است؟ براي اين كه بتوانيم يك تعميم كلي را انجام دهيم نياز است كه تعداد زيادي مشاهده مستقل انجام دهيم. استقرا گرايان تاكيد مي كنند كه نبايد در نتيجه گيري تعجيل كرد.
يك راه افزايش تعداد مشاهدات اين است كه يك ميله را مدام و براي چند بار حرارت دهيم و هر بار ببينيم كه ميله منبسط مي شود. و يا اينكه در همان شهر مدام همان يك نفر بي مو را ببينيم و با خود بگوييم من چندين بار ديدم كه اهالي اين شهر كچل هستند. واضح است كه گزاره هاي مشاهداتي كه به اين سبك حاصل مي شوند اساس قابل اعمادي براي براي تعميم هاي فوق ايجاد نخواهند كرد. به همين دليل است كه استقراگرايان شرط دوم را لازم و ضروري مي دانند. اين تعميم حاصل از مشاهده كه تمام فلزات در اثر حرارت منبسط مي شوند تنها در صورتي قابل قبول خواهد بود كه مشاهدات آن تحت شرايط بسيار متنوعي صورت گرفته باشد. انواع فلزات مانند نقره، طلا، مس و ... و تحت فشار هاي مختلف و اندازه هاي گوناگون و در دماهاي بالا و پايين بايد حرارت داده شوند تا معلوم شود كه آيا اين گزاره كلي درست است يا نه؟ اگر در تمام اين موارد، انواع فلزات حرارت يافته منبسط شدند در آن صورت مجاز هستيم كه از گزاره هاي مشاهدتي به دست آمده قانون كلي را نتيجه بگيريم.
همچنين پر واضح است كه اگر نمونه معيني از فلز پس از حرارت ديدن انبساط نيافت در آن صورت تعميم ما موجه نخواهد بود و قانون جهان شمول ما با استثنا رو به رو شده است. بنابراين شرط سوم هم اساسي است.

استدلال استقرايي
استدلال فوق كه استنتاج گزاره اي كلي و قانوني جهان شمول را از تعداد محدودي گزاره شخصيه موجه و مجاز مي داند استدلال استقرايي و فرآيند كلي آن استقرا ناميده مي شود. مي تواينم نظر استقراگرايان سطحي را كه بر طبق آن علم بر اساس اصل استقرا بيان شده است را اين گونه خلاصه كنيم:
اگر تعداد زيادي الف تحت شرايط بسيار متنوعي مشاهده شوند و اگر بدون استثنا تمام الف هاي مشاهده شده ويژگي ب را داشته باشند، آن گاه تمام الف ها ويژگي ب را خواهند داشت.
بنابر اين مطابق نظر استقراگرايان سطحي، معرفت علمي به وسيله استقراء از اساس مطمئني كه از مشاهده به دست آمده است ساخته مي شود. هر چه تعداد مشاهدات صحيح و منطبق بر نظريه و قانون به واسطه آزمايش افزايش يابند و هر چه يافته هاي مشاهداتي با به كار بردن تكنيك هاي مشاهداتي پيچيده تر و دقيق تر شوند، قوانين و نظريه هاي فراگيرتر و جهان شمول تري ساخته خواهد شد.