شاخص آلودگی هوا (AQI) در کلان‌شهرها؛ عدد خطرناک چیست + علائم و هشدارها

به گزارش خبرگزاری ایمنا، در این مطلب تحلیلی و به‌روز، با استناد به استانداردهای جهانی و داده‌های محلی، معنی اعداد AQI، منابع آلودگی در کلانشهرها و ۱۰ اقدام عملی فوری و بلندمدت را به شما می‌گوئیم.

AQI چیست؟ شاخصی ساده برای تصمیم‌گیری بزرگ

AQI (Air Quality Index) یا «شاخص کیفیت هوا» یک عدد ساده است که کیفیت هوا را بر پایه غلظت‌های چند آلاینده کلیدی

مثل ذرات معلق کوچک (PM2.5 و PM10)، ازن (O₃)، دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)، دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و منوکسید کربن (CO) به یک مقیاس قابل فهم برای عموم تبدیل می‌کند.

این عدد معمولاً بین صفر تا بالای ۳۰۰ گزارش می‌شود و هر بازه آن نشانگر سطح هشداردهی و توصیه‌های سلامتی متفاوتی است. سازمان جهانی بهداشت (WHO) و پلتفرم‌های جهانی مثل IQAir مرجع استانداردهای علمی و شاخص‌های مرجع هستند؛ WHO در راهنمای ۲۰۲۱، سطح ایمن سالانه برای PM2.5 را بسیار پایین‌تر از مقادیر معمول در بسیاری از کلان‌شهرها تعیین کرده است که نشان می‌دهد حتی سطوحی که قبلاً «قابل قبول» نامیده می‌شدند، برای سلامت بلندمدت خطر دارند.

عددها چه می‌گویند؟ وضعیت هوای کلانشهرها

در سال‌های اخیر، شهرهای بزرگ مانند تهران، روزهای آلوده بیشتری ثبت کرده‌اند؛ گزارش‌های محلی نشان می‌دهند تهران در سال جاری ده‌ها تا صدها روز در وضعیت «ناسالم برای گروه‌های حساس» یا «ناسالم برای همه» بوده است. سایت‌های لحظه‌ای کیفیت هوا مانند IQAir نیز بارها تهران را در بین شهرهایی با AQI بالاتر از حد توصیه‌شده نشان داده‌اند.

این تکرار روزهای آلوده یعنی افزایش بار بیماری‌های تنفسی و قلبی در کوتاه‌مدت و کاهش طول عمر در بلندمدت.

چه اعدادی خطرناک‌اند؟ تفسیر ساده AQI برای همه

• AQI 0–50: خوب — فعالیت عادی در فضای باز بی‌خطر است.
• AQI 51–100: قابل قبول — افراد حساس (کودکان، سالمندان، بیماران قلبی / ریوی) ممکن است احساس ناراحتی کنند.
• AQI 101–150: ناسالم برای گروه‌های حساس — توصیه: فعالیت شدید در فضای باز را محدود کنید.
• AQI 151–200: ناسالم برای همه — کاهش فعالیت‌های خارج از خانه، به‌خصوص فعالیت‌های هوازی
• AQI 201–300: بسیار ناسالم — هشدارهای عمومی؛ افراد باید از بیرون رفتن خودداری کنند.
• AQI بالاتر از ۳۰۰: خطرناک — وضعیت اضطراری سلامت عمومی

تعاریف بالا چارچوبی بر پایه سیستم‌های متداول AQI است؛ ممکن است کشورها کمی در محدوده‌ها تفاوت داشته باشند.

منابع اصلی آلودگی در کلانشهرها؛ چرا هوا این‌قدر آلوده می‌شود؟

1. ترافیک و دیزل: انتشار ذرات ریز و اکسیدهای نیتروژن از خودروها و ماشین‌آلات سنگین.
2. صنایع و نیروگاه‌ها: انتشار ذرات، گازهای گوگردی و اکسیدها از سوخت فسیلی.
3. گرمایش خانگی و سوخت نامرغوب در فصول سرد: سوزاندن سوخت‌های بی‌کیفیت (زغال، نفت سفید تقلبی) ذرات PM را بالا می‌برد.
4. پدیده‌های طبیعی و فصلی: گرد و غبار (طوفان‌های گرد و غبار، منابع بیابانی) و دود آتش‌سوزی‌های جنگلی که گاهی از مناطق دوردست می‌رسد.
5. ساخت‌وساز و ترافیک شهری: گرد و غبار معلق و ذرات بزرگ‌تر که کیفیت کلی هوا را پایین می‌آورند.

هر میکروگرم چگونه حساب می‌شود؟

تحقیقات جدید نشان می‌دهد هر افزایش کوچک در سطح PM2.5 با افزایش قابل توجه در مرگ‌ومیر و بستری‌های قلبی و تنفسی همراه است. مطالعات مروری و جدید (۲۰۲۳–۲۰۲۵) ارتباط قوی بین مواجهه کوتاه‌مدت / بلندمدت با PM2.5 و افزایش حملات آسم، سکته، حملات قلبی و کاهش عملکرد ریوی نشان می‌دهند. همچنین دود آتش‌سوزی (wildfire smoke) به‌ویژه حاوی ذرات تیزتری است که می‌تواند خطرات بیشتری نسبت به منابع شهری معمولی داشته باشد. این داده‌ها یعنی کاهش قرارگیری حتی در سطوح «نسبتاً پایین» می‌تواند زندگی و سلامت عمومی را بهبود بخشد.

هشدارهای رنگی و معنی عملی آن‌ها

• هشدار زرد (قابل قبول تا خفیف): افراد حساس کمتر از همیشه در فضای باز بمانند؛ تهویه خانه را حفظ کنید.
• هشدار نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس): کودکان، سالمندان و بیماران از فعالیت شدید در فضای باز خودداری کنند؛ از ماسک‌های مناسب (N95/FFP2) در صورت خروج استفاده شود.
• هشدار قرمز (ناسالم برای همه): برنامه‌ریزی برای کاهش رفت‌وآمد؛ اگر ممکن است دورکاری کنید؛ افراد حساس داخل بمانند؛ تهویه داخلی با فیلتر HEPA توصیه می‌شود.
• هشدار بنفش (بیش از حد خطرناک): تعطیلی مدرسه / برخورد اضطراری؛ همه افراد به جز موارد ضروری بیرون نروند؛ استفاده از دستگاه تصفیه هوا در خانه و بستری شدن افراد با علائم شدید.

۱۰ اقدام فوری برای مقابله با آلودگی هوا

1. در روزهای آلوده، از فعالیت‌های هوازی در فضای باز (دویدن، ورزش سنگین) خودداری کنید.
2. از ماسک‌های استاندارد N95/FFP2 هنگام خروج استفاده کنید؛ ماسک پارچه‌ای محافظت کافی در برابر PM2.5 ارائه نمی‌دهد.
3. پنجره‌ها را بسته نگه دارید و در صورت امکان از سیستم تهویه با فیلتر HEPA یا دستگاه تصفیه هوا استفاده کنید.
4. افراد مبتلا به آسم یا بیماری‌های قلبی داروهای خود را همراه داشته و طبق برنامه با پزشک مشورت کنند.
5. خودروهای شخصی را کمتر استفاده کنید؛ در صورت امکان از حمل‌ونقل عمومی یا دوچرخه (در روزهای پاک) بهره ببرید.
6. از سوخت‌های پاک‌تر و وسایل گرمایشی استاندارد استفاده کنید؛ از سوزاندن زباله و سوخت‌های نامرغوب پرهیز کنید.
7. گیاهان خانگی فایده دارند اما به‌تنهایی برای PM2.5 کافی نیستند؛ روی تصفیه‌کننده‌های هوا سرمایه‌گذاری کنید.
8. کودکان و سالمندان را از فعالیت در فضای باز محافظت کنید و در روزهای بد از حضور در مدارس یا مهدهای بیرونی جلوگیری کنید.
9. در گوشی اپلیکیشن یا سایت‌های معتبر AQI (مثل IQAir) را دنبال کنید تا تصمیم‌های روزانه را بر پایه داده بگیرید.
10. اگر بوی شدید سوخت یا دود احساس می‌کنید و نشانه‌های تنفسی یا قلبی دارید، فوری به اورژانس مراجعه کنید.

دولت و مدیریت شهری چه کاری باید انجام دهند؟ (پیشنهادهای سیاستی)

• کنترل منابع انتشار: جایگزینی ناوگان حمل‌ونقل عمومی با وسایل پاک‌تر، استانداردسازی سوخت و کنترل خروجی صنایع
• برنامه‌های کاهش ترافیک: اعمال طرح‌های ترافیکی هوشمند، تشویق به حمل‌ونقل عمومی و طرح‌های کار در منزل در روزهای اخطار
• شبکه‌های پایش گسترده‌تر و شفاف: افزایش تعداد ایستگاه‌های پایش و انتشار داده‌های لحظه‌ای و تاریخی در دسترس عموم
• تمهیدات فصلی: ارائه بسته‌های حمایتی برای خانوارها جهت تأمین سوخت پاک در زمستان و مقابله با گرد و غبار فصلی
• آموزش عمومی و هشدارهای سریع: سامانه‌های پیامکی و اپلیکیشن‌های هشداردهنده برای اطلاع‌رسانی به شهروندان به‌موقع

اشتباهات رایج و پاسخ علمی کوتاه

«اگر ماسک بزنم پس سالم می‌مانم.»: ماسک‌های مناسب تا حد زیادی ذرات را فیلتر می‌کنند، اما محافظت کامل و طولانی‌مدت تضمین‌شده نیست. ماسک نامناسب یا شل فایده کمی دارد.

«گیاهان خانگی آلودگی بیرون را حذف می‌کنند.»: گیاهان تأثیری محدود در کاهش PM2.5 داخل خانه دارند؛ بهترین راه فیلتر مکانیکی (HEPA) است.

«آلودگی فقط برای سالمندان خطر دارد.»: هرکس می‌تواند تحت تأثیر قرار گیرد؛ کودکان، زنان باردار و افراد دارای بیماری مزمن حساس‌ترند، اما اثرات جمعی بلندمدت برای همه خطرآفرین است.

شاخص آلودگی هوا عددی نیست که فقط رسانه‌ها را سرگرم کند؛ این عدد، سیگنال واضحی از آسیب بالقوه به سلامت عمومی و نیاز به اقدام فردی و سیاستی است. وقتی هشدار صادر شد، جدی بگیرید: ماسک مناسب بزنید، بچه‌ها و سالمندان را در خانه نگه دارید و از تصفیه‌کننده‌های هوا استفاده کنید. اما فراتر از فردی‌سازی، راه‌حل واقعی ترکیبی از مدیریت ترافیک، پاک‌سازی منابع صنعتی، ارتقای سوخت و شبکه‌های پایش شفاف است. بدون تغییرات ساختاری، روزهای آلوده تکرار خواهند شد و هزینه‌های سلامت افزایش خواهد یافت.