به گزارش خبرگزاری ایمنا از کردستان، صبح زود پیش از آنکه آفتاب کامل بالا بیاید، کاک «خالد محمودی» با تبر کوچکش به سمت جنگل پیش میرود، جایی که درختان بلوط هنوز سرسبز و زنده هستند، برگ آنها هنوز خنکی شب را دارد و صدای پرندگان در میان شاخهها پیچیده است.
او از کودکی همین مسیر را رفته، با پدرش و پدربزرگش تا به امروز که خودش استادکار گزوگیری شده است؛ کاک خالد یکی از اهالی روستاهای دهستان آرمرده بانه است و بیش از ۳۰ سال است که در آیین گزوگیری شرکت میکند.
کاک خالد، این گزوگیر بانهای میگوید: از بچگی یاد گرفتهایم که چطور از درخت بلوط گزو بگیریم، این کار بخشی از زندگیمان شده است و فقط برای درآمد صرف نیست.
وی ادامه میدهد: کار ما از نیمه خرداد آغاز و وقتی که هوا گرمتر میشود و برگهای درختان مازودار (نوعی بلوط خاص) کمکم شیرهای شکرمانند در خود جمع میکنند، ما آن موقع به جنگل میرویم و جنگلگردی میکنیم، به این صورت که درختان را نگاه میکنیم ببینیم امسال گزو میدهند یا نه، اگر روی برگها شیره باشد، یعنی امسال سال گزوگیری است.
گزوگیر بانهای عنوان میکند: در این زمان، هر خانواده محدودهای از جنگل به نام گلاجار دارد و اگر نتوانند خودشان کار کنند، آن را به خانواده دیگری اجاره میدهند، البته حق این خانواده محفوظ است، این قانون نانوشتهای است که از قدیم وجود داشته است.
کاک خالد در مورد نحوه گزوگیری میگوید: تابستان که شد، اکیپ گزوگیری که دو تا سه نفره است، یکی استادکار و بقیه شاگرد، کارشان را از صبح زود شروع میکنند و تا حدود ساعت ۱۰ قبل از ظهر طول میکشد.
وی اضافه میکند: ما با طورداس (تبر دستی) شاخهها را میبُریم و برگهای مازودار را دسته دسته زیر همان درخت میگذاریم، به آن دستهها «باخه» میگویم که باید حدود سه روز بماند تا خشک شود.
گزوگیر بانهای میافزاید: سه روز بعد نوبت مرحله اصلی است که بعدازظهر حدود ساعت چهار سراغ برگهایی که خشک شدهاند میرویم و با دولق (چوب مخصوص) بر روی یک پارچه میکوبیم تا گزوها از برگها جدا شوند و بعد با الک پاکسازی میکنیم.
تولید گزو با ابزارهای سنتی دستی و تجربه انسان
کاک خالد ادامه میدهد: ابزار گزوگیری چیز زیادی نیست و یک طورداس، دولق، پارچه و چند الک است، اما همین وسایل ساده با سالها تجربه باید آمیخته شود.
او اضافه میکند: همین وسایل را پدرم داشت و پدرِ پدرم هم؛ هرکدام یک اسم و استفاده خاص خود را دارد و ما با این خاطرات بزرگ شدهایم.
وقتی از او درباره طعم گزو میپرسم، لبخند میزند و مشتی از آن را داخل دستم میریزد که پودری خاکی، سبک و شیرین مزه است.
کاک خالد میگوید: قدیم شکر نداشتیم، مادرم با همین گزو چای درست میکرد، حتی برای دارو هم استفاده میکردند و حالا دیگر شکر همه جا هست، اما باز هم گزو یه چیز دیگه است.
کاربرد گزو در تولید شیرینی و دارو
این گزوگیر بانهای ادامه میدهد: امروزه فقط بعضی خانوادهها هنوز این کار را انجام میدهند که برای تهیه کنجدگزو، شیرینی معروف کردستان کاربرد دارد.
کاک خالد میافزاید: ما هنوز هر سال به جنگل میرویم، نه فقط برای گزو، چون آدم وقتی بین آن درختان راه میرود، حس میکند که هنوز طبیعت زنده است و این بسیار جای خوشحالی دارد.
وی خاطرنشان میکند: درست است که ما گزو میگیریم و درآمد کسب میکنیم، اما در اصل بخشش را از درختان یاد میگیریم و تا درختان هستند، زندگی هم جریان دارد.
گزوگیری، بهرهبرداری سنتی از درختان مازودار
دانش بومی گزوگیری مرداد سال جاری به عنوان یکی از آثار میراث فرهنگی ناملموس استان کردستان به ثبت ملی رسید، لقمان قهرمانی دانشیار گروه علوم و مهندسی جنگل دانشگاه کردستان و از محققان این پرونده به خبرنگار ایمنا اظهار میکند: جنگلهای زاگرس شمالی شامل استانهای آذربایجان غربی و کردستان و بخشهایی از کرمانشاه و لرستان است که گونههای مختلف درختان بلوط از جمله نوع مازودار، ویول و برودار به صورت آمیخته در این جنگلها وجود دارد.
وی میافزاید: جنگلهای زاگرس شمالی با وسعت بیش از ۴۴۹ هزار هکتار از نظر ذخیره آبهای زیرزمینی، حفاظت خاک، تولید محصولات غیرچوبی همچون برگ و بذر بلوط، گالهای بلوط، مازوج و ارزشهای اجتماعی و اقتصادی، اهمیت بسیار بالایی دارد.
دانشیار گروه علوم و مهندسی جنگل دانشگاه کردستان با اشاره به بهرهبرداری سنتی مردم بانه از درختان بلوط مازودار، میگوید: جوامع محلی در محدوده جنگلهای خود که در زبان محلی «گلاجار» نامیده میشود، با استفاده از دانش سنتی و روشهای بومی اقدام به تولید گزو میکنند.
قهرمانی ادامه میدهد: گزوگیری یکی از بهرهبرداریهای قدیمی و رایج در این مناطق است و مردم ساکن در این جنگلها طی نسلها توانستهاند با تکیه بر تجربه و آزمون و خطا، از این طریق بخشی از نیازهای معیشتی خود را تأمین کنند.
دانش گزوگیری، سرمایه فرهنگی و اقتصادی مردم کردستان
وی اضافه میکند: این دانش بومی در گذر زمان شکل گرفته و اکنون به عنوان سرمایه فرهنگی و اقتصادی ارزشمند مردم کردستان شناخته میشود.
این محقق دانشگاه کردستان تصریح میکند: فرایند گزوگیری از خردادماه آغاز میشود و شامل ۹ مرحله است که از جنگلگردی و شناسایی درختان مازودار آغاز شده و تا خشککردن برگها، کوبیدن، الککردن و بستهبندی محصول نهایی ادامه دارد، این شیوه تولید از گذشتههای دور تاکنون به صورت سنتی انجام میشود و نقش مهمی در تأمین بخشی از درآمد روستاییان بانه دارد.
قهرمانی میگوید: دانش گزوگیری حاصل تجربههای بومی مردمان منطقه است که به صورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و امروزه به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس کردستان شناخته میشود.
ضرورت حفظ میراث فرهنگی ناملموس
وی با بیان اینکه میراث ناملموس برخلاف آثار مادی، به افراد، باورها و تعامل انسان با طبیعت مربوط میشود، تأکید میکند: این نوع میراث در صورت عدم ثبت و معرفی، در معرض فراموشی قرار دارد.
قهرمانی خاطرنشان میکند: دانش گزوگیری با توجه به پیشینه تاریخی، نقش اقتصادی و اجتماعی در زندگی مردم روستاهای بانه و ارزش فرهنگی آن، نیازمند توجه و حمایت ویژه است تا از خطر نابودی مصون بماند.
به گفته این استاد دانشگاه ثبت این دانش بومی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور نه تنها به حفظ و ماندگاری آن کمک خواهد کرد، بلکه موجب تقویت هویت محلی، ترویج تنوع فرهنگی و توسعه گردشگری پایدار در استان کردستان خواهد شد.
ثبت ۲ اثر کردستان در فهرست میراث ناملموس کشور در سال جاری
گلان فرزامی، معاون میراث فرهنگی ادارهکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان کردستان نیز به خبرنگار ایمنا عنوان میکند: میراث ناملموس شامل آداب و آئینها، هنرهای نمایشی، مهارتها، دانشها و فرهنگهایی هستند که از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند و چون شهود فیزیکی ندارند، حفظ و ثبت آنها برای جلوگیری از فراموشی ضروری است؛ برای نمونه آیینهایی مانند نوروز که ریشه در فرهنگ و هویت مردم دارد، از همین نوع میراث است.
وی میافزاید: در سال جاری دو اثر استان کردستان شامل دانش بومی گزوگیری و مراسم آش کشکک به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت ملی رسیدند.
معاون میراث فرهنگی کردستان درباره جزئیات آئینهای تازه ثبت شده میگوید: مراسم آش کشکک یکی از آئینهای قدیمی مردم کردستان است که پس از برداشت محصول با همکاری جمعی مردم روستا برگزار میشود و در این روز زنان و مردان روستا با همدلی غذایی به نام آش کشکک تهیه و بین اهالی توزیع میکنند.
فرزامی ادامه میدهد: این مراسم در حقیقت برای ادای دیَن زکات و شکرگزاری مردم نسبت به نعمتهای الهی و دارایی خود است.
وی اضافه میکند: همچنین گزوگیری نیز یکی از رسوم ویژه منطقه است که شامل جمعآوری برگهای گزو و برگزاری مراسمی خاص در این زمینه است که این آیین نیز دارای فرهنگ، باور و شیوه خاص خود بوده و بخشی از هویت محلی کردستان به شمار میرود.
ثبت ۱۱۵ اثر از استان کردستان در فهرست میراث ناملموس ملی
به گفته معاون میراث فرهنگی کردستان، تاکنون حدود ۱۱۵ اثر از استان کردستان در فهرست میراث ناملموس ملی کشور به ثبت رسیده است که برخی از آنها با استانهای دیگر به صورت مشترک هستند و افزون بر این تعدادی از آثار فرهنگی استان نیز در سطح جهانی به ثبت رسیدهاند.
فرزامی خاطرنشان میکند: به عنوان مثال مراسم پیرشالیار در هورامان و آشی که در آن مراسم طبخ میشود نیز از دیگر آثار ناملموس ثبت شده است، همچنین جشنوارههای محلی مانند جشن انار و توتفرنگی، غذای سنتی کلانه و آیین نوروز از دیگر مواردی هستند که در فهرست میراث ناملموس قرار گرفتهاند.
ثبت جهانی نوروز کُردی در دستور کار است
وی از برنامههای آتی برای ثبت جهانی نوروز کُردی خبر میدهد و عنوان میکند: نوروز کُردی تفاوتهایی با نوروز آئینی کشور دارد چون این جشن در کردستان از اوایل اسفندماه آغاز شده و بر پایه سرسبزی و زنده شدن طبیعت، رویش گیاهان و رسوم محلی برگزار میشود، هر منطقه آیین مخصوص خود را دارد و همین ویژگیها میتواند زمینهساز ثبت جهانی آن باشد.
معاون میراث فرهنگی کردستان اضافه میکند: دانش پرورش اسب نژاد کُرد نیز به عنوان میراث ناملموس ثبت ملی شده است و هماکنون در تلاش هستیم با همکاری کشورهای همجوار از جمله عراق، سوریه و ترکیه، این دانش به صورت مشترک در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برسد.
به گفته فرزامی، ثبت جهانی آثار ناملموس نیازمند پیگیری و مستندسازی دقیق است، چون برای ثبت جهانی آن اثر باید هنوز زنده و فعال باشد.
نقش موثر میراث ناملموس در رونق گردشگری و اقتصاد منطقه
وی تاکید میکند: ثبت و احیای میراث ناملموس نه تنها سبب حفظ هویت فرهنگی مردم میشود، بلکه میتواند زمینهساز اشتغال، توسعه گردشگری و رونق اقتصادی استان باشد.
معاون میراث فرهنگی کردستان میگوید: کردستان، استانی فرهنگی و مرزی است که با بهرهگیری از آیینها و جشنوارههای بومی و رویدادهل، میتواند به مقصدی مهم برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شود و از این محل درآمدزایی کند.
به گزارش ایمنا، گزوگیری، آئینی که با وجود تغییر زمانه هنوز در گوشههایی از زاگرس شمالی جریان دارد، نشاندهنده پیوند همیشگی مردم کردستان با جنگل و طبیعت است، البته که شیرینی آن را مردم سایر نقاط کشور نیز در سوغات کردستان تجربه میکنند.
گزارش از ویدا باغبانی
نظر شما