به گزارش خبرگزاری ایمنا، در یک دهه گذشته، نظام آموزش عالی ایران با معضلاتی حیاتی روبهرو بوده است که افزایش فاصله میان توانمندیهای عملی فارغالتحصیلان و انتظارات بازار کار یکی از مهمترین آنها است. آمارهای رسمی نشان میدهد که سالانه بیش از ۲۰۰ هزار دانشآموخته دوره کارشناسی وارد بازار کار میشوند، اما بسیاری از آنان بدون تجربه عملی یا مهارتهای نرم لازم، در رویارویی با نیازهای شغلی کارفرمایان با چالشهای جدی روبهرو میشوند. در مقابل، صنایع و شرکتها به رغم کمبود منابع انسانی متخصص، ناچار به صرف زمان و هزینه برای دورههای آموزشی پس از استخدام هستند، این چرخه ناکارآمدی، به افزایش هزینههای اقتصادی و اجتماعی منجر شده و کارایی نظام آموزشی را تحتالشعاع قرار داده است، از سوی دیگر، فشارهای مالی بر دانشجویان و خانوادههای آنان، بهویژه در دانشگاههای آزاد و پردیسهای خودگردان، بهحدی رسیده که نرخ ترک تحصیل یا انصراف زودهنگام بهدلیل ناتوانی در تأمین هزینههای شهریه و زندگی بهشدت افزایش یافته است. هزینههای سالانه تحصیل (شامل شهریه، مسکن، ایاب و ذهاب و منابع آموزشی) برای بسیاری از خانوادهها برابر با دستکم ۱۵ تا ۲۰ میلیون تومان برآورد میشود؛ لذا حذف یک سال از طول مدت تحصیل میتواند بار سنگینی از دوش این قشر بردارد.
رخدادهای جهانی نیز بر لزوم اصلاح ساختار دروس تئوری و کاربردی تأکید دارند، کشورهای پیشرو در بخش آموزش عالی، همچون انگلستان، استرالیا و برخی کشورهای اروپایی، بهمدتها است دوره کارشناسی را سهساله تعریف کردهاند، این کشورها با فشردهسازی محتوای تئوریک، تمرکز ویژهای بر دورههای کارآموزی، پروژههای عملی و آموزش تطبیقی دارند تا دانشآموختگان سریعتر وارد حوزههای تخصصی شوند، بر همین اساس وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، بهعنوان متولی سیاستگذاری آموزش عالی، در تاریخ چهارم مرداد ۱۴۰۴ و بهدست حسین سیمایی صراف، وزیر وقت، طرح سهساله شدن دوره کارشناسی را بهصورت رسمی اعلام کرد. این تصمیم، با هدف تسریع در تأمین نیروی کار ماهر، کاهش هزینههای تحصیلی و ارتقای انعطافپذیری نظام آموزشی در برابر تحولات فناوری همچون هوش مصنوعی، مطرح شد.
در کنار نیازهای اقتصادی و مهارتی، تحولات فناوری اطلاعات و ارتباطات و ظهور پلتفرمهای آموزشی برخط (e-learning) با قابلیتهای هوش مصنوعی، امکان شخصیسازی فرایند یادگیری را فراهم ساخته است، سامانههای یادگیری تطبیقی میتوانند با تحلیل دادههای عملکرد دانشجو، مسیر درسی او را براساس نقاط قوت و ضعف تنظیم کنند و تمرکز بر مباحث ضروری را افزایش دهند. وزارت علوم معتقد است بهرهگیری از این فناوریها میتواند بخشی از بار دروس تئوری را بر دوش الگوریتمهای هوشمند سپارد و اجازه دهد تا زمان بیشتری به پروژههای عملی و مهارتآموزی اختصاص پیدا کند؛ رویکردی که همراستا با سیاست «دانشگاه نسل سوم و چهارم» دولت سیزدهم است.
اهداف و انتظارات کلان اجرای سهساله شدن دوره کارشناسی
این تصمیم میتواند نقش مهمی در افزایش جذب دانشجویان از خارج از کشور و توسعه ظرفیتهای دانشگاهی ایفا کند. وزیر بهداشت ایران، محمدرضا ظفرقندی، اعلام کرد که حدود ۴۵ هزار دانشجوی ایرانی در خارج از کشور تحصیل میکنند، اما ظرفیت کافی برای پذیرش این افراد در دانشگاههای داخل وجود ندارد. تصمیم سهساله شدن دوره کارشناسی میتواند فرصتی برای افزایش ظرفیت پذیرش دانشجویان داخلی و حتی جذب بخشی از این دانشجویان از خارج از کشور فراهم کند، البته این امر نیازمند توسعه زیرساختها و حفظ کیفیت آموزش است.
در ساختار سهساله، واحدهای نظری غیرضروری با دورههای «کارآموزی اجباری»، «پروژههای صنعتمحور» و «درگاههای کاربینی» جایگزین خواهند شد، لازم است دانشجو از سال دوم، حداقل ۱۲ واحد معادل عملی را در شرکتها و سازمانهای مرتبط بگذراند و از نزدیک با چالشهای واقعی حوزه تخصصی خود آشنا شود، بهعلاوه برگزاری کارگاههای مهارتهای نرم (همچون مدیریت پروژه، کار تیمی، تفکر خلاق) میتواند روحیه کارآفرینی و توانمندی حل مسئله را در آنان تقویت کند.
با همگرایی ساختار دوره کارشناسی ایران با این الگوی انتظار میرود پذیرش مدارک ایرانی در دانشگاهها و بازارهای کار جهانی افزایش پیدا کند. وزارت علوم در نظر دارد «بسته مستندات بینالمللی» شامل ترجمه رسمی ریزنمرات، شرح واحدهای عملی و گواهیهای مهارتهای نرم را آماده سازد تا فرایند ارزیابی مدرک در خارج از کشور تسهیل شود، این اقدام میتواند به بازگشت نخبگان ایرانی از خارج و جذب نیروهای متخصص بینالمللی کمک کند.
چالشها و موانع اجرایی طرح سهساله شدن کارشناسی
با وجود پتانسیلهای چشمگیر، اجرای موفق این طرح با تعداد قابلتوجهی موانع و چالش روبهروست که باید بهدقت مدیریت شوند؛ منتقدان، از جمله اعضای پیشین کمیسیون آموزش مجلس، هشدار میدهند که کاهش طول دوره کارشناسی ممکن است فرصت دانشجو برای پژوهش و بسط نظری مباحث را محدود کند و عمق علمی مدرک را تضعیف کند. برای رفع این مسأله، پیشنهاد شده واحدهای اختیاری پژوهشی و پایاننامههای کوتاهمدت تقویت شده و امکان انتخاب دروس تکمیلی برای علاقهمندان به تحقیق فراهم گردد.
بسیاری از رشتههای دانشگاهی بر مبنای نظام چهارساله طراحی شدهاند و حذف واحدها نیازمند بازتعریف اهداف آموزشی، ساعتهای هفتگی و روشهای ارزشیابی است، این فرایند باید بههمکاری شورای عالی برنامهریزی درسی، اساتید برجسته و نمایندگان بخش صنعت انجام شود تا تعادل میان دانش تئوری و مهارت عملی حفظ شود و از اجرای «حذف صرف واحدها» جلوگیری شود، اجرای کارآمد طرح سهساله شدن کارشناسی مستلزم همکاری وزارت علوم، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان نظام مهندسی، اتاق بازرگانی و سایر نهادهای صنفی است، این هماهنگی باید به تعیین دقیق ظرفیت اشتغال رشتهها، تدوین استانداردهای کارورزی و فراهم کردن بسترهای قانونی و مالی برای پذیرش دانشجو در صنعت منجر شود. فقدان این تعامل میتواند به بیکاری گروهی از فارغالتحصیلان تازهوارد منتهی شود.
سرعت بیشتر یا کیفیت کمتر؟ چالش تضمین عمق علمی و هماهنگی نهادی در اجرای سهساله شدن کارشناسی
کشورهایی همچون آلمان و کانادا نه تنها تعداد سالهای تحصیلی، بلکه کیفیت محتوا و میزان واحدهای عملی را نیز بررسی میکنند. در صورت پایین بودن استانداردهای کیفی، مدارک سهساله ایران ممکن است در برخی کشورها پذیرفته نشود، بنابراین تدوین «راهنمای اعتبارسنجی» و بستههای مستندسازی دقیق برای واحدها و پروژههای عملی ضروری است. در بعضی مناطق کشور و میان خانوادهها، طولانیتر بودن دوره تحصیلی بهعنوان نشانه اعتبار و عمق علمی تلقی میشود. برای جلب اعتماد عمومی و توجیه تغییر، لازم است اطلاعرسانی شفاف، ارائه نمونههای موفق دانشآموختگان سهساله و برگزاری جلسات هماندیشی با اساتید، دانشجویان و کارفرمایان انجام شود.
برای بهرهگیری کامل از فرصتهای ایجادشده توسط طرح سهساله شدن دوره کارشناسی و در عین حال کاهش مخاطرات و چالشهای اجرایی آن، میتوان مجموعهای از راهکارها و گامهای کلیدی را بهطور همافزا و هماهنگ دنبال کرد، در گام نخست ضروری است که طرح بهصورت پایلوت محدود و هدفمند اجرا شود؛ بدین معنا که تعدادی دانشگاه دولتی و غیردولتی منتخب، بهویژه در رشتههای پرتقاضا و کلیدی همچون مهندسی کامپیوتر، مدیریت بازرگانی و علوم تربیتی، بهعنوان «آزمایشگاههای میدانی» اجرای مدل سهساله معرفی شوند. در این مرحله، جمعآوری دقیق دادههای کمی و کیفی نظیر نرخ اشتغال فارغالتحصیلان در فاصله یک سال پس از فراغت از تحصیل، میزان رضایت دانشجویان و کارفرمایان نسبت به توانمندیهای فنی و نرم مهارتی دانشآموختگان، و ارزیابی میزان تطابق مهارتهای عملی کسبشده با نیازهای بازار کار از اهمیت ویژهای برخوردار است. نتایج این پایش میدانی باید در فواصل زمانی ششماهه بهصورت گزارشهای تحلیلی و شامل نقاط قوت، ضعف و پیشنهادات اصلاحی به کارگروه راهبری طرح ارائه شود تا بر اساس آن، پیش از تعمیم سراسری، اصلاحات محتوایی، ساختاری و فرایندی صورت پذیرد.
رشتههای فنی و علوم پایه نیازمند افزایش زمان آموزش
رضاعلینوروزی از مسئولین پیشین دانشگاه اصفهان در این باره به خبرنگار ایمنا گفت: به نظر من در حوزه علوم انسانی اگر دوره کارشناسی سهساله شود، هم به نفع نظام آموزش عالی است، هم به نفع دانشجوها. چون یک سال زودتر مدرک میگیرند، وقتشان کمتر تلف میشود و این کاهش زمان، تأثیر منفی هم روی محتوای آموزشی ندارد. بهجای اینکه مثلاً دانشجو ۱۸ واحد پاس کند، ۲۰ واحد میگذراند.»
وی معتقد است که این پیشنهاد در رشتههای علوم پایه و فنی مهندسی نتیجه عکس دارد و در همین رابطه افزود: در علوم پایه و فنی مهندسی به نظر من باید حتی پنجساله شود، نه اینکه کوتاهتر شود. چون این رشتهها نیاز به کار عملی و آزمایشگاهی دارند. اگر بخواهند در دو واحد درسی، مثلاً ۳۲ ساعت آموزش بدهند و این جلسات هم پشتسر هم فشرده شود، کیفیت نخواهد داشت. در حال حاضر کیفیت آموزش عالی پایین است، این تصمیم میتواند کمک کند.
مسئول پیشین دانشگاه اصفهان همچنین به تجربه زیسته خود در مدیریت امور دانشجویی اشاره کرد و گفت: یکی از مشکلاتی که در سیستم فعلی داریم، رها بودن بخشی از وقت دانشجویان است، وقتی دانشجو در خوابگاه زندگی میکند اما کلاس چندانی ندارد، بخشی از وقتش به کارهای متفرقه میگذرد. بعضیها ممکن است دنبال کار مثبت بروند، به عنوان نمونه یکی از بچههای روستا آمده بود و آرایشگر حرفهای شده بود. ولی خیلیهای دیگر ممکن است درگیر امور غیرعلمی یا غیراخلاقی شوند. جمهوری اسلامی برای دانشجو خوابگاه و غذا فراهم کرده، اما وقتی آموزش ضعیف و زمان آزاد زیاد باشد، آفتهای فرهنگی هم ایجاد میشود.
در گام بعدی، توسعه زیرساختهای فناوری آموزشی در تمامی دانشگاهها امری ضروری است؛ دانشگاهها باید سامانههای مدیریت یادگیری (LMS) پیشرفتهای را که از هوش مصنوعی و الگوریتمهای آموزش تطبیقی پشتیبانی میکنند، مستقر کنند تا فرایند یادگیری تئوریک با بهرهگیری از ویدئوهای کوتاه، آزمونهای خودسنجی و شبیهسازیهای تعاملی دیجیتال قابل فشردهسازی و شخصیسازی باشد، به همین منظور تولید محتوای دیجیتال تعاملی باید در دستور کار واحدهای تولید محتوا دانشگاهی یا شرکتهای خصوصی همکار قرار گیرد و در عین حال، اساتید دانشگاه از طریق دورههای آموزشی تخصصی با روشهای طراحی و اجرای «دورههای ترکیبی» (Blended Learning) و شیوههای ارزشیابی پروژهمحور و مهارتمحور آشنا شوند تا کیفیت تدریس و ارزیابی تحت تأثیر این تحول ساختاری قرار نگیرد.
سهساله شدن دوره کارشناسی ایران؛ کارآموزی اجباری و بسته مستندات بینالمللی برای ارتقای مهارت و اعتبار مدرک
یکی دیگر از ستونهای اساسی این برنامه، گسترش دورههای کارآموزی و پروژههای صنعتمحور است؛ در مدل سهساله کارشناسی باید شرط گذراندن حداقل دوازده واحد کارورزی در محیط واقعی کار بهصورت اجباری تعریف شود و دانشگاهها با شرکتها، سازمانها و نهادهای صنعتی و خدماتی تفاهمنامه امضا کنند تا زمینههای همکاری مشترک و نظارت دقیق بر دورههای عملی فراهم آید. همچنین، تعیین نقش «مشاور صنعتی» برای هر یک از پروژههای دانشجویی ضروری است تا فارغالتحصیلان نهتنها از نظر دانش فنی بلکه از نظر مهارتهای نرم همچون کار تیمی، مدیریت پروژه، ارتباطات میانی، و حل مسئله نیز گواهینامهای معتبر از دانشگاه و صنعت دریافت کنند. برگزاری نمایشگاههای دورهای دستاوردهای عملی دانشجویان نیز میتواند به جذب توجه کارفرمایان و ارتقای برند دانشگاه کمک کند و انگیزه دانشجو برای ارائه محصولات و خدمات دانشبنیان را افزایش دهد.
تدوین و ارائه یک «بسته مستندات بینالمللی» نیز باید بهعنوان مکملی برای تضمین اعتبار مدرک سهساله در دستور کار باشد؛ این بسته شامل ترجمه رسمی ریزنمرات دوره به زبان انگلیسی همراه با شرح دقیق اهداف آموزشی و محتوای ارائهشده در هر واحد درسی، گواهینامههای مهارتهای نرم مورد تأیید مراکز معتبر زبان و مهارتهای میانفردی، و مستندات و گواهیهای دورههای کارورزی و پروژههای عملی خواهد بود. دانشگاهها باید با سازمان امور دانشجویان خارج از کشور همکاری کنند تا این مدارک پس از اخذ، مسیر معرفی فارغالتحصیلان به دانشگاهها و شرکتهای بینالمللی را تسهیل کند و از بازگشت نخبگان و جذب استعدادهای خارجی حمایت کند.
ایجاد سازوکار نظارت مستمر و اعتباربخشی دورهای از طریق تشکیل «کارگروه راهبری سهساله شدن کارشناسی» با حضور نمایندگان وزارت علوم، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، اساتید صاحبنام، نمایندگان دانشجویان، و نمایندگان بخش خصوصی و صنعت امری اجتنابناپذیر است. این کارگروه باید موظف شود در بازههای ششماهه گزارشهای جامعی از روند اجرا، شاخصهای کلیدی عملکرد، بازخورد ذینفعان و پیشنهادات اصلاحی را به شورای عالی انقلاب فرهنگی تحویل دهد، علاوه بر آن برگزاری نشستهای علمی-تخصصی و هماندیشی در سطوح ملی و استانی برای فراخوانی نظرات و تبادل تجربیات موفق میتواند به شناسایی چالشهای نوظهور و تدوین سیاستهای حمایتی منجر شود، با پیگیری هماهنگ این گامها و توجه دقیق به بازخوردها، میتوان چشمانداز آینده تحصیلات کارشناسی را در ایران بهگونهای رقم زد که هم منطبق با نیازهای متغیر بازار کار باشد و هم کیفیت و اعتبار علمی مدارک حفظ شود.
به گزارش ایمنا، طرح سهساله شدن دوره کارشناسی در ایران، اگرچه با هدف بازسازی بنیادین نظام آموزش عالی و پاسخ به نیازهای روز اقتصاد و فناوری مطرح شده، اما موفقیت آن مستلزم مدیریتی هوشمند، تعامل مستمر میان دانشگاه و صنعت، بهرهگیری از فناوریهای نوین آموزشی و پایش مداوم نتایج است، تنها در بستر هماهنگی دقیق نهادهای دولتی و خصوصی، بازنگری علمی سرفصلها و جلب اعتماد عمومی میتوان این تحول را به فرصتی طلایی برای توانمندسازی جوانان ایران و ارتقای جایگاه بینالمللی مدارک دانشگاهی کشور مبدل ساخت.
نظر شما