فوک خزری Pusa caspica ؛ تنها پستاندار بومی دریای خزر در آستانه انقراض

به گزارش خبرگزاری ایمنا، فوک خزری (Pusa caspica) یک حیوان دریایی است که نمادی از سلامت دریای خزر و نشانگر وضعیت اکولوژیکی منطقه است و اگر امروز برای حفظ آن تلاش نکنیم، فردا خیلی دیر خواهد بود.

با اجرای برنامه‌های ملی و منطقه‌ای، افزایش آگاهی عمومی و حمایت از تحقیقات علمی، می‌توانیم شانس بقا این گونه را افزایش دهیم و آینده‌ای پایدار برای دریای خزر رقم بزنیم.

فوک خزری چیست؟

فوک خزری یا Pusa caspica تنها گونه فوک در جهان است که به طور انحصاری در دریای خزر زندگی می‌کند. این موجود دریایی نقش مهمی در حفظ تعادل زنجیره غذایی خزر دارد و به دلیل حضور در بالای هرم غذایی، به عنوان شاخص سلامت دریای خزر شناخته می‌شود.

معیشت بسیاری از مردم حاشیه خزر نیز با سلامت این دریا گره خورده است، بنابراین ناپدید شدن فوک‌ها، زنگ خطر جدی برای کل منطقه خواهد بود.

فوک خزری از کجا آمده است؟

بر اساس شواهد علمی، فوک خزری از جمعیت منزوی فوک‌های حلقه‌دار قطب شمال به وجود آمده است. حدود ۲ میلیون سال پیش، این فوک‌ها در جریان مهاجرت‌های طبیعی و تغییرات اقلیمی، وارد حوضه بسته دریای خزر شدند و با گذر زمان، به گونه‌ای منحصربه‌فرد تبدیل شدند.

یکی از نزدیک‌ترین خویشاوندان آن‌ها، فوک بایکال در سیبری است که شباهت زیادی از نظر ساختار جمجمه دارد.

ظاهر و ویژگی‌های فیزیکی فوک خزری

فوک خزری با بدنی دوکی‌شکل، چشم‌های درشت، گوش‌های کوچک، و سبیل‌هایی بلند (تا ۱۳۴ عدد) شناخته می‌شود. این گونه در بزرگ‌سالی به طول حدود ۱۵۰ سانتی‌متر و وزن ۸۰ کیلوگرم می‌رسد. بدن آن‌ها پوشیده از موهای کوتاه و خاکستری‌رنگ است که در فصل زمستان می‌ریزد و خال‌های تیره پشت آن با افزایش سن زیادتر می‌شود.

فوک‌های خزری گوش ندارند و از طریق سیبیل‌های حساس خود و امواج ارتعاشی با دیگر فک‌ها ارتباط برقرار می‌کنند. بویایی و بینایی آن‌ها ضعیف است و تنها رنگ سبز را تشخیص می‌دهند.

فوک خزری چه می‌خورد؟

فوک خزری از ماهی‌های کوچک مثل کیلکا و برخی سخت‌پوستان تغذیه می‌کند. یک فوک بالغ می‌تواند روزانه تا ۳ کیلوگرم ماهی بخورد، که در سال حدود یک تن می‌شود. این موضوع موجب شده است تجمع فلزات سنگین و مواد شیمیایی در بدن فوک ها نگران‌کننده باشد، زیرا آن‌ها به‌طور مستقیم از وضعیت آلودگی آب تأثیر می‌گیرند.

فصل جفت‌گیری فوک‌ها و رفتار جالب آن‌ها در زمستان

در اواخر پاییز، فوک‌های خزری به مناطق شمالی و یخ‌زده دریای خزر کوچ می‌کنند. در این مناطق، آن‌ها با ایجاد سوراخ‌هایی در یخ، امکان تنفس و زایمان را فراهم می‌کنند.

مادر فوک حدود ۵ هفته از نوزاد مراقبت می‌کند و سپس آماده جفت‌گیری مجدد می‌شود. این گونه تک‌همسر است و دوره بارداری آن حدود ۱۱ ماه طول می‌کشد.

فوک خزری چقدر در دریا می‌ماند؟

فوک‌های خزری قادرند تا عمق ۵۰ متری شنا کنند و حدود یک دقیقه زیر آب بمانند، البته در برخی موارد مشاهده شده است که آن‌ها تا عمق ۱۵۰ متری نیز رفته‌اند. در فصل زمستان و دوره‌های جفت‌گیری، به صورت گروهی زندگی می‌کنند، اما بیشتر سال را به صورت انفرادی می‌گذرانند.

فوک خزری در معرض خطر انقراض

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست (IUCN) فوک خزری را در فهرست گونه‌های در معرض خطر قرار داده است. آلودگی‌های نفتی، صید بی‌رویه، تخریب زیستگاه‌های ساحلی، گرم شدن آب و کاهش منابع غذایی از جمله تهدیدهای جدی برای این گونه است.

برنامه اقدام ملی برای حفاظت از فوک خزری

به گزارش ایرنا، «برنامه اقدام ملی فوک خزری» با همکاری سازمان محیط زیست، دانشگاه‌ها و نهادهای مردمی، تدوین و اجرا شده است. احمدرضا لاهیجان‌زاده در مراسم افتتاح «دبیرخانه دائمی این برنامه» در دانشگاه تربیت مدرس نور گفت: این دبیرخانه پیوندی بین علم، سیاست‌گذاری و اقدامات اجرایی ایجاد می‌کند و می‌تواند نقش مؤثری در حفاظت از تنها پستاندار دریای خزر ایفا کند.

ضرورت همکاری منطقه‌ای برای حفظ فوک خزری

در این نشست بر لزوم هماهنگی بین کشورهای حاشیه خزر تأکید شد. تدوین برنامه اقدام منطقه‌ای حفاظت از فوک خزری می‌تواند گامی مهم برای نجات این گونه باشد. سابقه همکاری‌های منطقه‌ای از جمله امضای «کنوانسیون تهران» در سال ۲۰۰۳ بین پنج کشور ساحلی، نمونه‌ای موفق در این زمینه به‌شمار می‌رود.

نقش مردم، دانشگاه‌ها و نهادهای مردمی در حافظت از فوک خزری

حفاظت از فوک خزری تنها بر عهده دولت‌ها نیست؛ مشارکت مردم محلی، دانشجویان، سمن‌ها و حتی صیادان نقش مهمی در بقای این گونه ایفا می‌کند. آموزش، آگاهی‌رسانی و حمایت از پژوهش‌های علمی می‌تواند کمک بزرگی به فوک‌ها باشد.