به گزارش خبرنگار ایمنا، تغییرات آب‌وهوایی که از آن‌ها به‌عنوان «تهدید وجودی زمین» یاد می‌شود، در صورتی که مورد رسیدگی قرار نگیرد، خطرات نهفته قابل‌توجهی ایجاد خواهد کرد و حتی ممکن است به بحران یا به یک فاجعه‌ای جهانی و غیرقابل انکار تبدیل شود.
درک خطرات شدید ناشی از تغییرات آب‌وهوایی به‌منظور تصمیم‌گیری قوی در زمینه آن‌ها، از آماده‌سازی تا در نظر گرفتن پاسخ‌های اضطراری برای پیشگیری از شرایط خطر بسیار اهمیت دارد.
تغییرات اقلیمی، مهم‌ترین علت تغییر در الگوهای آب و هوایی در سراسر کره زمین و به عقیده بسیاری از دانشمندان، بزرگترین بحرانی است که بشر در طول تاریخ با آن مواجه شده است.
تغییر اقلیم به تغییرات طولانی‌مدت در دما، بارش، باد و سایر عناصر آب و هوایی اطلاق می‌شود، این تغییرات می‌توانند ناشی از فرآیندهای طبیعی مانند فعالیت‌های آتشفشانی یا تغییرات در تابش خورشیدی باشند، اما در دهه‌های اخیر، فعالیت‌های بشری مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی و تخریب جنگل‌ها، نقش عمده‌ای در این تغییرات داشته‌اند.
اثرات تغییر اقلیم بر محیط و جامعه پیچیده و فراگیر است و اصلی‌ترین و بارزترین پیامد آن در سراسر جهان افزایش درجه حرارت و تغییر الگوهای بارش است که باعث گسترش بیابان‌زایی و خشکسالی‌های پی در پی شده است، خشکسالی بخش جدایی‌ناپذیر تغییرات اقلیمی است و از ویژگی‌های اصلی آب و هوایی ایران محسوب می‌شود، در نتیجه تغییرات اقلیمی روی آن محسوس‌تر است.
اکنون کشور ایران وارد چهارمین سال متوالی خشکسالی شده است که اثر آن را می‌توان در کاهش ذخایر آبی پشت سدها، افزایش رخداد طوفان‌های گردوخاک در کشور، افزایش وقوع بلایای جوی و اقلیمی همچون سیل، خشکسالی، موج‌های گرمایی، موج‌های سرمایی و کاهش منابع ذخایر برف و کاهش کیفیت هوا در بسیاری از شهرهای کشور مشاهده کرد.
طبق تحقیقات انجام شده، در این شرایط هر سال شاهد کاهش نزولات جوی در کشور هستیم به طوری که براساس اعلام دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، مجموع حجم آب در مخازن سدهای کشور تا بیست‌ویکم خردادماه (سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰) به حدود ۲۶.۴۷ میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته پنج درصد کاهش داشته و این نشان می‌دهد میزان بارش‌ها در کشور کم شده است.
نتایج تحقیقات نشان داده است که اصلی‌ترین عامل تغییر اقلیم، افزایش گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن (CO۲)، متان (CH۴) و اکسید نیتروژن (N۲O) در جو زمین است، این گازها موجب گرم شدن کره زمین می‌شوند، زیرا تابش خورشیدی را جذب می‌کنند و مانع بازتابش آن به فضا می‌شوند، زیرا دانشمندان معتقد هستند افزایش دمای بیش از ۱.۵ درجه سانتی‌گراد، خطر تغییرات برگشت‌ناپذیر آب و هوا را به شدت افزایش می‌دهد، به عنوان مثال، خطر از دست دادن یخ‌های تابستانی قطب شمال بالا می‌رود که همین امر تأثیرات بدی بر آب‌وهوا خواهد داشت و اگر روند افزایش دما به همین صورت ادامه یابد، در پایان قرن به سه درجه سانتی‌گراد یعنی دو برابر میزان فعلی می‌رسد که موجب بروز سیلاب‌ها و آتش‌سوزی‌های گسترده خواهد شد.
بر اساس اطلاعات سازمان هواشناسی سال آبی گذشته با افزایش ۱.۱ درجه‌ای میانگین دمای هوای کشور نسبت به میانگین بلندمدت به اتمام رسیده بود و پیش‌بینی‌های اقلیمی حاکی از تداوم شرایط افزایش دما در ایران است، در این شرایط تغییر الگوی بارش از برف به باران در کنار افزایش روان‌آب‌ها می‌تواند شدت بارندگی را تقویت و زمینه شکل‌گیری پدیده سیلاب را رقم بزند، به طوری‌که عباس علمداری، کارشناس مسائل اقلیمی اظهار کرده است؛ تغییرات اقلیمی سبب شده تا همه دنیا از جمله ایران با افزایش دما مواجه شوند که این پدیده در کنار پیش‌بینی افزایش بارندگی به سیلاب منتهی خواهد شد.
پژوهشگران و محققان اذعان دارند، ظرفیت تأثیرات فاجعه‌آمیز تغییرات آب‌وهوایی به بزرگی و سرعت آن، آسیب‌های وارد شده به زمین و سیستم‌های انسانی و در نهایت آسیب‌پذیری و واکنش سیستم‌های آسیب‌دیده در برابر این تغییرات بستگی دارد، گزینه‌هایی همچون افزایش بیش‌ازحد دما و تأثیرات آبشاری تغییرات آب‌وهوایی از عوامل تأثیرگذار بر این ظرفیت در نظر گرفته نشده، چراکه تاکنون برآوردهای کمی از اثرات گرمایش بالای سه درجه سانتی‌گراد بر کل زمین انجام گرفته و مطالعات در مورد چگونگی تأثیرگذاری تغییرات آب‌وهوا بر ایجاد بحران‌های بزرگ‌تر بسیار پراکنده است.
دانشمندان با ارزیابی داده‌های معتقدند، تأثیرات فاجعه‌بار، حتی اگر بعید باشد، پیامدهای عمده‌ای برای تحلیل‌های اقتصادی، مدل‌سازی و پاسخ‌های جامعه به‌دنبال دارد و درک آسیب‌پذیری و پاسخ‌های جوامع بشری می‌تواند به سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری برای جلوگیری از بحران‌های سیستماتیک ناشی از تغییرات کمک کند، درک سناریوهای فاجعه‌آمیز آب‌وهوایی می‌تواند مداخلات سیاسی‌ای همچون اقدامات اضطراری آخرین راه‌حل‌ها مانند مدیریت تابش خورشیدی و تزریق ذرات معلق هوا به استراتوسفر برای انعکاس نور خورشید را نیز برانگیزاند و در نتیجه بشر را به گزینه‌هایی بهتر از جبران تغییرات آب‌وهوایی برساند.
لزوم افزایش تاب‌آوری شهرها و روستاها در برابر تغییرات اقلیم
داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، درباره مهم‌ترین علل تغییرات اقلیمی می‌گوید: در شرایط عادی و طبیعی، الگوهای آب و هوایی و دمای زمین در طول یک دهه یا سال تغییر می‌کند که دلیل آن چرخه طبیعی زمین است و طوفان، سیلاب‌ها، خشکسالی و آتش‌سوزی‌های شدید در جنگل‌ها حاکی از تغییراتی غیر معمول با سرعتی بالا در جو زمین است، اما به جز این تغییر دمایی که به شکل طبیعی رخ می‌دهد، فعالیت‌های مخرب انسانی مهم‌ترین دلیل تغییرات اقلیمی است که اکنون به عنوان تهدید بزرگ قرن با آن مواجه هستیم.
وی اظهار می‌کند: تغییرات توزیع الگوی زمانی و مکانی بارندگی‌ها یکی از اثرات تغییر اقلیم بر محیط‌زیست است، سیلاب‌های اخیر یکی از نمونه‌های بارز دگرگونی زمان و مکان بارش‌ها است، لذا سیلاب‌ها خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به بعضی مناطق وارد کردند و شاهد خشکسالی، نبود پوشش گیاهی مناسب و قدرت جذب منابع خاکی در این مناطق هستیم.
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور می‌افزاید: با وقوع سیلاب‌ها سطح فوقانی خاک با برخورداری از پوشش مرغوب کشاورزی از بین می‌رود و اراضی کشاورزی و مراتع از نظر ظاهری فقیر می‌شوند و طی سال‌های آینده با پوشش گیاهی اندک، تنوع زیستی و جانوری در زیستگاه‌های حیات‌وحش از لحاظ جمعیت و گوناگونی تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و ایران نیز جزو کشورهایی است که تا حدودی زیادی تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد، بروز سیل، خشکسالی، آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع به نوعی اثرات تغییر اقلیم است.
وی تصریح می‌کند: امروز بدون در نظر گرفتن حریم و بستر رودخانه‌ها اقدام به ساخت‌وساز می‌کنیم، تصرف اراضی، ساخت‌وساز غیرمجاز در کنار رودخانه‌ها رخ می‌دهد و این در حالی است که نظارتی در این زمینه وجود ندارد، اما اگر مجازات‌های بازدارنده به طور کامل و جامع اجرایی شود، دیگر روند تکرار این‌گونه تخلفات در اراضی نخواهیم بود.
گل‌علیزاده با تاکید بر اینکه خشکسالی‌ها یکی از مهم‌ترین پدیده‌ها و اثرات تغییرات اقلیم محسوب می‌شود و ایران با قرارگیری در موقعیت پهنه خشک و نیمه خشک، جزو کشورهایی است که تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد، می‌گوید: تاکنون اقداماتی تأثیرگذار جهت سازگاری و افزایش تاب‌آوری کشور در مقابل اثرات تغییرات اقلیمی اجرایی نشده است و این امر خسارت‌های بسیاری به اقتصاد، منابع طبیعی و محیط‌زیست وارد می‌کند.
وی اظهار می‌کند: در کشورهای آسیایی سالانه ۴۸۰ میلی‌متر و در جهان ۷۵۰ میلی‌متر بارندگی ثبت می‌شود، اما در ایران تنها با حدود ۲۴۸ میلی‌متر بارش مواجه هستیم، در زمان خشکسالی و بارندگی با معضلاتی مواجه هستیم و باید مسائل کشور را مطابق با حداقل‌های صحیح برنامه‌ریزی کنیم و معیشت مردم محلی را به حفظ منابع طبیعی و تالاب‌ها گره بزنیم تا معیشتی موقتی نباشد، محیط‌زیست پایدار یعنی معیشت مردم به آن وابسته باشد.
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، نقش خشک شدن تالاب‌ها را بر مباحث اقتصادی و معیشت مردم محلی بسیار تأثیرگذار می‌داند و می‌افزاید: تالاب‌ها زیستگاه‌های زمستانی پرندگان مهاجر و گونه‌های خاص آبزی محسوب می‌شود، اما با خشکی آن‌ها به طور مستقیم خسارت‌های زیست محیطی بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری این مناطق وارد خواهد شد، با نابودی اراضی کشاورزی، جنگل‌ها و مراتع براثر آتش‌سوزی، معیشت مردم تحت تأثیر قرار می‌گیرد و با افزایش مشکلات اقتصادی، تخریب منابع و محیط‌زیست ایجاد خواهد شد.
وی بیان می‌کند: بعضی از گردوغبارها ناشی از نبود پوشش گیاهی و رهاسازی اراضی کشاورزی و تخریب سرزمین است، اگر موقعیت جوی بادها صعودی و خیزش گردوخاک با بادهای افقی همراه باشد، شاهد انتشار و انتقال ذرات گردوغبار با منشأ داخلی و خارجی در بسیاری از نقاط کشور خواهیم بود.
گل‌علیزاده درباره راهکارهای افزایش تاب‌آوری شهرها و روستاها در برابر تغییرات اقلیم، می‌گوید: منابع آبی را باید به نحوی مدیریت کنیم که شرایط نسبی رعایت شود؛ همچنین تغییر در الگوی کشت و بهره‌مندی از گونه‌های مناسب برای کشاورزی و در اراضی با ظرفیت مقاومت استفاده از گونه‌های گیاهی با آب کمتر مورد استفاده قرار گیرد، با صادرات محصولات آب‌بر، آب پنهان را از کشور صادر می‌کنیم، برای توسعه و دستیابی به امنیت و خودکفایی غذایی نیاز به افزایش و تخریب سطح اراضی نداریم که به کانون جدید گردوغبار تبدیل شوند، بلکه می‌توانیم به منظور کاهش اثرات تغییرات اقلیم بر جنگل‌ها، مراتع و محیط‌زیست، بهره‌وری را در پهنه وسیعی گسترده کنیم.
وی اظهار می‌کند: بارش باران در زمان خشکسالی نعمت است که باید با اقدامات لازم، سیلاب‌ها را در مسیرها پخش کنیم تا علاوه بر جلوگیری از بروز خسارت بتوانیم از این حجم آب بهترین استفاده را داشته باشیم؛ با این کار می‌توانیم اراضی کشاورزی را از آب کافی سیراب کنیم، اما این فرصت‌ها به علت بی‌برنامگی به تهدید تبدیل می‌شود.
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور خاطرنشان می‌کند: بر این اساس سازمان حفاظت محیط‌زیست تهیه و تصویب طرح سازگاری با تغییر اقلیم را در برنامه خود دارد تا مطابق آن، هر سازمانی منطبق با این طرح برنامه‌های خود را پیش ببرد، با توجه به اهمیت موضوع باید سند بالادستی داشته باشیم؛ این مسئله باید در بخش‌های مختلف از جمله قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری، طراحی شهری و انتخاب پروژه‌ها به گونه‌ای باشد که تأثیرات تغییر اقلیم دیده شود تا در زمان وقوع آسیب به حداقل برسد.
کاهش بارش و افزایش دما از اثرات تغییر اقلیم است
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه تغییرات اقلیم با افزایش دما و کاهش بارندگی‌ها درباره اینکه تغییرات اقلیمی، آب و هوای کره زمین را دچار تغییرات شگرف کرده است، می‌گوید: ایران از جمله مناطقی است که تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی قرار گرفته و دما نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته، متوسط بارش در کشور نیز کاهش یافته است.
وی با اشاره به اینکه تغییر اقلیم از محیط‌زیست جدا نیست و اگر بارندگی کم و هوا گرم‌تر شود تحت‌تأثیر سناریوهای مختلف تغییر اقلیم رخ داده است، اظهار می‌کند: مطابق پیش‌بینی‌ها با تغییرات اقلیم مناطق خشک، خشک‌تر می‌شود و طی روند کاهش بارندگی‌ها و افزایش دما در جهان با دسترسی آب کمتر در آن سرزمین‌ها، پوشش گیاهی و سبزینگی از بین می‌رود و با افزایش گردوخاک و رشد پدیده‌هایی همانند آتش‌سوزی و سیل‌های فراوان به صورت سیل‌آسا و ناگهانی محیط‌زیست آسیب و تخریب خواهد شد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران درباره اینکه تغییرات اقلیمی به‌صورت کلان در مناطق مختلف دنیا تأثیرگذار بوده است، می‌افزاید: مهم‌ترین عامل تغییرات اقلیمی افزایش دما در سطح زمین است، این تغییرات اثرات مختلفی همچون آب شدن یخ‌های قطب شمال و تغییر در اکوسیستم کل منطقه داشته است؛ این افزایش دما در قطب شمال بیش از سایر نقاط دنیا بوده است.
وی با اشاره به اینکه تغییرات دما و بارندگی‌ها نشان‌دهنده تغییرات اقلیم است، می‌گوید: مطابق با روند ۶۰ سال گذشته میانگین سالانه بارش‌ها در کشور ما کاهش و وضعیت گرمای دما افزایش داشته است و ایستگاه‌های سنجش، دمای بالاتری را نشان می‌دهند و از طرفی بارندگی هم کمتر شده است، پربارش بودن یک فصل یا حتی کل سال، بیانگر بهبود شرایط اقلیمی نیست و این روند موقت است.
وظیفه می‌افزاید: تغییر اقلیم از یک طرف موجب افزایش دما در فصل‌های خشک و افزایش تبخیر و خشکی بیشتر سطح خاک و با کاهش بارش و افزایش فراوانی سال‌های خشکسالی، زمینه و عوامل لازم برای شروع آتش‌سوزی‌ها مهیاتر می‌شود.
وی با اشاره به اینکه تغییر اقلیم از محیط‌زیست جدا نیست و اگر بارندگی کم و هوا گرم‌تر شود تحت‌تأثیر سناریوهای مختلف تغییر اقلیم رخ داده است، اظهار می‌کند: مطابق پیش‌بینی‌ها با تغییرات اقلیم مناطق خشک، خشک‌تر می‌شود و طی روند کاهش بارندگی‌ها و افزایش دما در جهان با دسترسی آب کمتر در آن سرزمین‌ها، پوشش گیاهی و سبزینگی از بین می‌رود و با افزایش گردوخاک و رشد پدیده‌هایی همانند آتش‌سوزی و سیل‌های فراوان به صورت سیل‌آسا و ناگهانی محیط‌زیست آسیب و تخریب خواهد شد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران می‌افزاید: درباره اینکه تغییرات اقلیمی به‌صورت کلان در مناطق مختلف دنیا تأثیرگذار بوده است، می‌افزاید: مهم‌ترین عامل تغییرات اقلیمی افزایش دما در سطح زمین است، این تغییرات اثرات مختلفی همچون آب شدن یخ‌های قطب شمال و تغییر در اکوسیستم کل منطقه داشته است و افزایش دما در قطب شمال بیش از سایر نقاط دنیا بوده است.
وی درباره وضعیت بارش پاییز امسال تصریح می‌کند: میانگین بارش‌های کشور طی پاییز سال جاری ۳۴ میلی‌متر ثبت شد، این در حالی است که به صورت نرمال باید از ابتدای سال آبی تاکنون ۶۰ میلی‌متر بارندگی دریافت می‌کردیم.
وظیفه ادامه می‌دهد: این میزان بارش ثبت شده نشان می‌دهد که با کاهش جدی بارندگی مواجه هستیم، به عبارتی ۲۶ میلی‌متر معادل با ۴۳ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بارندگی دریافت کردیم، سال گذشته در این بازه زمانی ۳۳ میلی‌متر بارش در کشور ثبت شد، بنابراین در سال جاری حدود یک میلی‌متر میانگین بارش‌ها نسبت به سال گذشته بیشتر بوده است، اما به‌طور کلی با میانگین بلندمدت اختلاف زیادی دارد.
وی بیان می‌کند: تغییرات اقلیمی تأثیرات زیادی همچون افزایش دما و کاهش بارندگی در پی داشته و طی ۵۰ سال گذشته بارندگی‌های سالانه به‌طور متوسط نسبت به دوره قبل کاهش یافته است، بنابراین از اثرات تغییر اقلیم می‌توان به کاهش بارش و افزایش دما اشاره کرد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با بیان اینکه تابستان سال گذشته و امسال جزو سال‌های گرم بود، ادامه می‌دهد: در خرداد سال جاری با وجود بارندگی‌هایی که ثبت شد، میانگین بارش همچنان کمتر از حد نرمال بوده؛ وضعیت بارندگی در برخی استان‌ها نسبت به سال گذشته بهتر و در برخی استان‌ها بدتر و میانگین بارش کشور بالاتر از سال گذشته است، اما در برخی استان‌ها همچون خراسان‌رضوی، سمنان، تهران، قزوین و به‌طور کلی استان‌هایی که در شرق، شمال شرق و مرکز و جنوب البرز واقع می‌شوند مقدار بارندگی‌ها نه تنها نسبت به میانگین بلندمدت کمتر ثبت شد، بلکه نسبت به بارندگی‌های سال گذشته نیز کمبود جدی دارد.
وی درباره وضعیت دمایی در کشور، گفت: دما روند صعودی دارد، سال گذشته و امسال جزو سال‌های گرم محسوب می‌شوند؛ به طور نسبی دمای هوا از اول مهرماه ۱۴۰۱ تا اوایل تیر به‌طور میانگین در کشور ۱.۱ درجه سلسیوس بیش از متوسط بلندمدت بوده است، دمای بالاتر شدت تبخیر و تعرق را افزایش می‌دهد و به عبارتی برف و باران باریده را زودتر تبخیر می‌کند، بنابراین هر چه بی‌هنجاری مثبت دمایی بیشتر باشد، توان تبخیر نیز افزایش می‌یابد و امکان از دست دادن سریع‌تر آب نیز وجود دارد.
وظیفه تاکید می‌کند: وقتی در استانی بارندگی کم است و دما افزایش می‌یابد، رطوبت خاک نیز کاهش می‌یابد و اگر این کم‌بارشی در یک بازه زمانی زیاد و طولانی باقی بماند بر کیفیت و کمیت آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی، بیابان‌زایی، تخریب سرزمین، خشک شدن درخت‌های کهنسال تأثیر می‌گذارد، کشور ایران در محدوده گرم و خشک قرار دارد و این خشکسالی و کم‌بارشی آن را بیشتر تحت تأثیر قرار می‌دهد.
تابستان سال جاری سال خوبی به لحاظ بارندگی نبود
وی می‌گوید: تابستان سال جاری بر خلاف تابستان سال گذشته، سال چندان خوبی از نظر بارندگی نبود، به لحاظ دمایی نیز گرم‌تر از سال گذشته و حتی متوسط دمای بلندمدت پیش‌بینی شد و هم مقدار کلی دریافت بارش نسبت به سال گذشته و حتی نسبت به نرمال کمتر ثبت شده است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی اظهار می‌کند: به دلیل اینکه سه سال پیاپی خشکسالی و کم‌بارشی کشور را درگیر کرده است، حتی اگر بارندگی‌ها بسیار مناسب و بیش از حد نرمال باشد نیز کم‌بارشی‌های گذشته جبران نمی‌شود. شاید در وضعیت آب‌های سطحی تأثیر مثبت داشته باشد، اما همچنان کمبود آب و لزوم صرفه‌جویی و مصرف بهینه وجود خواهد داشت.
وی با بیان اینکه دمای سیاره زمین، یک درجه گرم‌تر شده و از ۱۳ درجه به ۱۴ درجه رسیده است، می‌افزاید: این افزایش گرما در همه مناطق دنیا یکسان نیست و در بعضی نقاط شاید سه تا چهار درجه گرم باشد، به‌طور مثال قاره اروپا حدود ۲.۵ درجه گرم‌تر شده، مناطق قطبی سه تا پنج درجه افزایش دما داشته و سرزمین‌های خاورمیانه از جمله ایران دو تا ۲.۵ درجه گرم شده است، نواحی آمریکای لاتین کمترین گرمایش را به نسبت سایر سرزمین‌ها داشته‌اند.
وظیفه تصریح می‌کند: گرمایش زمین منجر به ذوب یخ‌های قطبی و محدودیت صفحات یخی گرینلند به عنوان مهم‌ترین منبع یخی دنیا شده است، چرا که این صفحات به نسبت شرایط اولیه حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش پیدا کرده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: در این مدت مناطق یخچالی و کوهستانی مانند منطقه یخچالی دماوند در ایران، همچنین مناطق یخچالی در قاره‌های اروپا و آسیا به‌شدت سیر نزولی داشته است، همین اندازه بدانید که یخ‌های کوه آلپ اروپا طی ۳۰ سال گذشته حدود ۳۰ متر ضخامت خود را از دست داده است، همچنین در مناطق یخی رشته کوه هیمالیا که بلندترین مناطق دنیا در آن قرار دارد، نزدیک به ۳۴ متر از ضخامت یخ‌ها از بین رفته است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی بیان می‌کند: ذوب شدن یخ‌ها، سبب افزایش سطح آب دریاها می‌شود و به‌تدریج کشورهای جزیره‌ای یا سواحل را زیر آب می‌برد، ضمن اینکه گرمایش به خودی خود حجم آب را بیشتر می‌کند، زیرا گرما موجب انبساط می‌شود و حجم آب دریاها زیاد می‌شود، بنابراین در بعضی مناطق به تأسیسات دریایی بندری آسیب وارد می‌شود، زیرا موجب زیر آب رفتن این نواحی خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه از دلایل اصلی گرمایش زمین انسان‌ها هستند، می‌گوید: با صنعتی شدن زندگی، انسان‌ها طی ۱۰۰ سال اخیر بدون هیچ‌گونه واهمه، توجه و احترام به محیط زیست، مغرضانه برای پیشبرد اهداف خود، سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، گازوئیل، مازوت، بنزین و گاز را سوزانده‌اند؛ این سوخت‌ها حجم زیادی از گاز دی‌اکسید کربن را آزاد می‌کند، چنین گازهایی تا حدودی توسط گیاهان جذب می‌شود، اما مازاد آن سبب افزایش غلظت گازها در جو زمین شده است.
وظیفه اظهار می‌کند: اگر به روی دیگر سکه نگاه کنیم، انسان‌ها برای تأمین مواد غذایی طی سال‌های اخیر، دام و طیور بسیاری را به طور صنعتی در کشورهای مختلف دنیا پرورش داده‌اند و با تولید گاز متان آسیب‌هایی را بر محیط‌زیست وارد کردند، زیرا دو گاز دی‌اکسید کربن و متان مهم‌ترین علل گرمایش سیاره زمین است که امروزه به عنوان گازهای گلخانه‌ای شناخته می‌شوند.
وی می‌افزاید: برای نمونه در فصل زمستان با ورود به گلخانه‌های بدون وجود بخاری متوجه می‌شویم که دمای آن مکان‌ها از محیط اطراف گرم‌تر است، زیرا با تابش نور به گلخانه‌ها و برخورد آن به زمین و سطح برگ گیاهان با شیشه‌ها یا محفظه نگهداری گلخانه، مجدد همان نورها بدون خروج منعکس می‌شوند، یعنی بخشی از نورهای تابشی به دام خواهد افتاد و با برون‌رفت، سبب گرمایش فضا پیرامون خواهد شد، بنابراین این گازهای گلخانه‌ای مانند پتویی برای انسان‌ها عمل می‌کنند که بدون عبور دما، گرما را افزایش می‌دهند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی تصریح می‌کند: در عصر حاضر گازهای دی‌اکسید کربن و متان به عنوان گازهای گلخانه‌ای نام‌گذاری شدند، گازهایی که انسان‌ها به دلیل فعالیت‌های صنعتی بسیار گسترده، سبب افزایش غلظت آن‌ها در مقایسه با ۱۰۰ سال گذشته شده‌اند.
وی درباره دلایل اصلی کاهش بارندگی‌ها در ایران می‌گوید: مجموع داده‌های وزارت نیرو و هواشناسی نشان می‌دهد که روند بارش‌ها طی ۵۰ سال اخیر در کشور نزولی بوده است، البته این موضوع به غیر از بارندگی‌های سینوسی بوده که یک سال بارندگی مطلوب و سالی دیگر نامناسب بوده، زیرا مبنای آن‌ها بدون ثبات با نوساناتی مواجه است، اما روند کلی این بارش‌ها به صورت کاهشی بوده و به صورت تقریبی این بارندگی‌ها بین ۰.۸ تا ۰.۹ میلی‌متر در سال کم شده است.
علت گردوغبار و ریزگردهای موجود، تشدید خشکسالی بر اثر تغییرات اقلیم است
وظیفه اظهار می‌کند: اگر به پنج دهه گذشته بازگردیم، بارندگی متوسط در کشور حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ میلی‌متر بوده است، اما در دهه اخیر نزدیک به ۲۰۰ تا ۲۱۰ میلی‌متر می‌رسد و بیانگر این است که ۴۰ تا ۵۰ میلی‌متر طی ۵۰ سال از کاهش متوسط بارندگی‌های کشور کاسته شده است که از شرایط ناخوشایند محسوب می‌شود، زیرا میزان بارندگی متوسط در ایران حدود یک‌سوم تا یک‌چهارم دنیا است و از سوی دیگر شدت تبخیر و تعرق در ایران نسبت به متوسط جهانی بالاتر است.
وی می‌افزاید: این دو موضوع مذکور نشان می‌دهد که همین مقدار کاهش بارش تا چه میزانی منابع آبی کشور را از دسترس خارج می‌کند، همچنین این عوامل و دخالت‌های انسانی و سوءاستفاده و مدیریت نه‌چندان مناسب آب‌های سطحی منجر شده است که تعداد قابل توجهی از رودخانه‌ها کم‌آب شود، به‌طوری که برخی رودخانه‌های دائمی تبدیل به رودهای فصلی شدند و بعضی از رودخانه‌های فصلی نیز طول حیات آن‌ها بسیار کوتاه شده است و با خشکی مواجه شده‌اند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی یادآور می‌شود: کاهش بارندگی، حاصل تغییر دمایی است که در جهان رخ داده و تنها مختص کشور ایران نیست، افزایش دما در بسیاری از نقاط دنیا سبب تغییر رژیم و الگوهای بارش شده و به تناسب خشکسالی‌ها و فراوانی خشکی‌ها را در برخی از مناطق مانند جنوب اروپا و منطقه خاورمیانه افزایش داده است.
وی ادامه می‌دهد: بنابراین به فراخور رشد دما، سال‌های خشک بیشتری را در کشور ایران و خاورمیانه شاهد هستیم، همچنین در کشورهای جنوب اروپا مانند اسپانیا، پرتغال و یونان که سال جاری با خشکسالی‌های شدید و گسترده مواجه شدند و از سوی دیگر آتش‌سوزی‌های جنگل در این مناطق و همچنین آمریکای شمالی در کانادا گزارش شد.
وظیفه می‌گوید: بخش عمده کاهش بارندگی‌ها تغییر اقلیم و بخشی نیز نتایج تغییرات انسان در طبیعت از جمله شهرک‌سازی، جاده‌سازی یا چرای بی‌رویه دام در مراتع است که منجر به دگرگونی بافت و کاهش نفوذپذیری خاک خواهد شد و با وجود بارندگی در آن مناطق، فرصت بسیار اندکی برای نفوذ در زمین دارد یا به عبارتی آن طور که باید تغذیه‌ای انجام نمی‌شود، ضمن اینکه میزان بارش‌ها در ایران روند کاهش داشته است، البته مقایسه بارندگی‌ها با نوسانات روبه‌رو است، برای نمونه طی سال ۹۸ بارش متوسط کشور بیش از ۳۰۰ میلی‌متر بوده، اما در سال آبی ۱۴۰۰_۱۴۰۱ میزان بارش‌ها متوسط سالم ایران به ۱۱۵ میلی‌متر رسید که تناسب این بارندگی‌ها بیش از دو برابر است.
وی با بیان اینکه علت گردوغبار و ریزگردهای موجود تشدید خشکسالی براثر تغییرات اقلیم است، اظهار می‌کند: دو سال پی‌درپی شاهد بارندگی زیر حد نرمال در کشور بودیم، از طرفی طی دو دهه گذشته مصرف آب‌های زیرزمینی به شدت بالا رفته است، به حدی که بیش از ۸۰ درصد آب‌های تجدیدپذیر از منابع زیرزمینی استخراج و منجر به ناپایداری و افت شدید آب‌های سطحی شده است؛ در نتیجه بر خشک بودن محیط اثر می‌گذارد و رطوبت خاک به میزان بسیار کمتری از حد نرمال خود می‌رسد و گردوخاک تولید می‌شود.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی در پاسخ به این سوالی مبنی بر اینکه آیا کاهش بارندگی و خشکسالی‌های متوالی بر افزایش گرمایش زمین تأثیرگذار است، می‌افزاید: با گرمای هوا، میزان حرارت آب هم افزایش پیدا می‌کند و به تدریج حجم توازن دمایی الگوی جوی اطراف کره زمین نامتوازن خواهد شد، به طوری که در عصر حاضر بعضی مناطق با خشکسالی‌ها گسترده و برخی دیگر با ترسالی یعنی افزایش حدنرمال بارندگی‌ها مواجه هستند، زیرا در این شرایط با کاهش ظرفیت بارش برف، بارش‌ها بیشتر گرایش به بارندگی‌های گسترده دارند.
راهکارهای سازگاری با تغییرات اقلیم
وی تصریح می‌کند: با تنزل بارش‌های جامد مانند برف، ذخایر آبی مناطق کوهستانی، برفی و سردسیر کره زمین کاستی می‌یابد و در فصول بهار و تابستان با ذوب زودهنگام برف‌ها در نیمه دوم سال، دبی رودخانه‌ها به دلیل نبود جریان آب حاصل از ذوب، بسیار سریع‌تر تقلیل خواهد یافت، اکنون تبدیل رودخانه‌های دائمی به فصلی و خشکی سریع رودهای فصلی از زمان مقرر در طبیعت، گواه بر این ادا است که دسترسی انسان به منابع آبی در بسیاری از نقاط دنیا محدود شده است.
وظیفه با اشاره به اینکه کماکان منطقه تالاب گاوخونی و حوضچه‌هایی که خشک شده است، منبع گردوخاک داخلی در استان اصفهان را تشکیل می‌دهد، بیان می‌کند: معمولاً کنار رودخانه‌ها نیزارها رشد می‌کنند، اگر نیزارها از بین بروند بستر نرم خاک مستعد گردوخاک می‌شود. براساس تصاویر ماهواره‌ای اطراف زاینده‌رود درختان و باغات سبزی وجود دارد و کانون گردوغبار محسوب نمی‌شود، اما در صورتی که نیزارها و درختان اطراف رودخانه خشک شوند و بافت نرم خاک (مانند ساحل دریا) پدیدار شود، کانون گردوخاک ایجاد خواهد شد.
وی با بیان اینکه گردوخاک دارای دو عامل بستر سطح زمین و وزش باد است، اضافه می‌کند: هنگامی که سرعت باد به حد کافی بالا باشد و زمین دارای بافت نرم با ذرات مجزا باشد، گردوخاک تولید می‌شود و با عبور جریان در فضای گسترده در راستای افقی و عمودی توسعه یافته و پخش می‌شود. تالاب گاوخونی که خشک شده است می‌تواند کانون گردوغبار باشد؛ عمدتاً تحت جریانات غربی است و مناطق جنوبی‌تر و شرقی‌تر نظیر استان یزد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران با اشاره به اینکه در گذشته برای جلوگیری از پخش شدن گردوخاک روی مناطق مستعد، مالچ‌پاشی صورت می‌گرفت که ذرات را به هم بچسباند تا گردوخاک بلند نشود، اما این اقدام نیز دارای عوارض محیط‌زیستی است و توصیه نمی‌شود، می‌گوید: در صورتی که مناطق محدودی مستعد گردوخاک بود امکان از بین بردن آن‌ها با مالچ‌پاشی گیاهی وجود داشت، اما هنگام وسیع بودن این مناطق که چندین میلیون هکتار یا چندین میلیون کیلومترمربع را شامل می‌شود، امکان مالچ‌پاشی نیز وجود ندارد و هزینه‌های بسیار گزافی دارد.
وی با اشاره به راهکار طولانی‌مدت برای از بین بردن کانون‌های گردوغبار و سازگاری با تغییرات اقلیم، اظهار می‌کند: باید در طول بلندمدت مصرف آب کاهش یابد و بیش از چیزی که طبیعت می‌تواند در اختیار انسان بگذارد استفاده نشود. ما در دهه‌های اخیر بیش از پتانسیل زمین از آن استفاده کردیم و آب‌های زیرزمینی را بیش از آنچه که مجاز بودیم، به سرعت تخلیه کردیم و امکان تجدید و جایگزینی آن‌ها توسط طبیعت وجود نداشت.
وظیفه می‌افزاید: باید استخراج آب از زیرزمین و تجدید آن توسط بارندگی به تعادل برسد؛ در صورتی که این اقدام صورت گیرد، زمین و طبیعت توان خود را بازمی‌یابد و وضعیت سبزینگی و پوشش گیاهی بهتر می‌شود، در نتیجه پتانسیل گردوخاک کاهش می‌یابد. باید به طبیعت احترام گذاشته شود و کشاورزی نیز به سمت کشاورزی توسعه یافته پیش رود. تغییر نوع محصول، تغییر نوع کشت و تغییر زمان آب‌دهی از راهکارهای کم کردن مصرف آب در کشاورزی است.
وی ادامه می‌دهد: در صنعت نیز بازچرخانی آب و استفاده از پساب‌های شهری به جای آب‌های جاری یا آب‌های زیرزمینی، راهکارهایی است که می‌توان از آن بهره گرفت. عمده‌ترین مشکل در خشکسالی و تولید گردوخاک کمبود آب و بارش است؛ تغییر اقلیم سبب شده است که از مقدار بارش منطقه به خصوص خاورمیانه در طول چهار دهه گذشته به طور جدی کاسته شود.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی پیرامون اینکه پوشش گیاهی در اقصی نقاط کشور کمتر از مقدار معمول است تصریح می‌کند: متوسط بارندگی کشور ما از پنج دهه گذشته حدود ۲۷۰ میلی‌متر بوده است اما مقدار مذکور به ۲۳۰ میلی‌متر کاهش پیدا کرده است، به طور متوسط در سال آبی گذشته ۱۳۴ میلی‌متر بارندگی در کشور داشتیم و در سال آبی جاری در حد ۱۶۰ میلی‌متر است؛ بنابراین مقدار کم‌بارشی جدی و خشکسالی بسیار گسترده است. حتی پوشش گیاهی نیز در اقصی نقاط کشور کمتر از مقدار معمول است و در نتیجه وزش باد به راحتی مناطق خشک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و آلودگی‌هایی در کلان‌شهرهایی نظیر تهران و اصفهان ایجاد می‌کند.
وی با بیان اینکه بیشتر گردوخاکی که وارد ایران می‌شود منشأ خارجی دارد، اضافه می‌کند: گاهی کانون‌های داخلی به ویژه در مرکز و نیمه غربی کشور فعال می‌شوند. در نیمه شرقی کشور به خصوص در منطقه سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان عمده گردوخاک از بستر دریاچه هامون و مناطق شرقی کشور است.
تغییرات اقلیم و تأثیر آن بر سند ملی آمایش سرزمین
وظیفه با بیان اینکه بازگرداندن توان محیط‌زیست وابسته به برنامه‌ریزی‌های موجود است، تاکید می‌کند: اگر همچنان طبق روال گذشته ادامه دهیم، شرایط موجود بدتر خواهد شد. برنامه آمایش سرزمین و جمعیت در همین راستا در دستور کار قرار گرفته تا به خصوص از تخریب محیط‌زیست جلوگیری شود.
وی ادامه می‌دهد: در گذشته با تغییر مسیر رودخانه‌ها نظیر تغییر مسیر جریان‌هایی از زاگرس به سمت فلات مرکزی سعی بر رفع مشکل آب در فلات مرکزی بوده است، اما در این مناطق جمعیت جدیدی ساکن شده و به مرور مصرف آب نیز افزایش یافته است؛ درواقع این اقدام حلقه‌ای بسته است. برنامه آمایش سرزمین و جمعیت در همین راستا، راهکار خردمندانه‌ای است که به آن رسیده‌اند، اما متأسفانه در دو دهه گذشته مورد توجه قرار نگرفته است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی خاطرنشان می‌کند: برای اینکه کشور و منطقه همچنان قابل سکونت باشد، باید بیش از پیش به طبیعت احترام گذاشت، پتانسیل‌های بومی منطقه در نظر گرفته شود و بیش از توان منطقه بارگذاری صورت نگیرد که نیازمند مصرف آب بیش از توان منطقه شود، اما چنین رویکردی در دولت‌های گذشته در عمل به کار گرفته نشده است و باید در افق بلندمدت دیده شود.
بر این اساس؛ بدون شک چه در شرایط تغییر اقلیم و چه ثبات وضع موجود، امید به اینکه کشور ایران به یک کشور پر باران تبدیل شود وجود ندارد، چراکه کشور ایران از لحاظ جغرافیایی و موقعیت، نسبت به گردش عمومی جو در همجواری سامانه‌های پرفشار قوی و کمربند خشک جهان قرار دارد و این اقلیم سرنوشت ذاتی این کشور است و در نتیجه مسئله اساسی و مهم در کشوری که در حاشیه کمربند خشک دنیا قرار دارد، مدیریت آب است، زیرا بخش عمده آب به مصرف کشاورزی می‌رسد و باید برنامه‌های طولانی و کوتاه مدت برای بهینه‌سازی مصرف آب و تغییر الگوی کشت و الگوی آبیاری برای مقابله با تغییرات سریع و شدید اقلیم اعمال شود.
نظر شما