به گزارش خبرنگار ایمنا، دخانیات شایع‌ترین عامل قابل‌پیشگیری مرگ و بیماری در جهان شناخته می‌شود. همه‌گیری مصرف تنباکو یکی از بزرگ‌ترین خطرات برای سلامت عمومی است. یک میلیارد و صد میلیون نفر از جمعیت جهان مصرف‌کننده دخانیات هستند که نیمی از آنها به دلیل استعمال این مواد می‌میرند. دخانیات، سالانه حدود هشت میلیون نفر از مردم جهان (حدود هفت میلیون نفر در اثر مصرف مستقیم و حدود ۲ میلیون نفر در مواجهه با دود دست‌دوم) را به کام مرگ می‌کشاند. در ایران، روزانه، حدود ۱۶۰ هموطن قربانی استعمال دخانیات می‌شوند.
عوارض استعمال دخانیات تنها دامن‌گیر مصرف‌کنندگان مستقیم نیست. دود دست‌دوم برای کودکان و بزرگسالانی که در معرض دود ناشی از استعمال دخانیات توسط دیگران هستند عامل بیماری‌های متعدد و مرگ است. دود دست سوم که همان سموم ناشی از سوخت انواع دخانیات (معادل حدود ۹۰ درصد نیکوتین تنباکوی دود شده) است و به‌صورت دود در هوا رؤیت نمی‌شود و به سطوح می‌چسبد تا ماه‌ها بعد پایدار است و بیش از آنچه انتظار می‌رود، آسیب‌رسان است.
یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجادکننده خطر سرطان در اعضای بدن، استعمال دخانیات است. با فرض مصرف سالانه ۶۰ میلیارد نخ سیگار در کشور، حداقل ۱۸ هزار میلیارد تومان از سرمایه ملی بابت خرید محصولات دخانی هدر می‌رود. بین ۲۰ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان نیز باید صرف درمان بیماری‌های مرتبط شود. به این ترتیب، بار اقتصادی ناشی از مرگ زودهنگام، ناتوانی‌ها و سایر تبعات ناشی از مصرف دخانیات به بیش از ۷۰ هزار میلیارد تومان در سال می‌رسد. چنانچه به ازای هر یک‌میلیون نخ یک مرگ اتفاق بیفتد، سالیانه وقوع ۶۰ هزار مرگ را شاهد خواهیم بود.
افزایش مصرف سیگار در دوران کرونا و کاهش سن مصرف به کمتر از ۱۵ سال
طبق اعلام مرکز تحقیقات کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی قبل از بحران کرونا حدود ۱۵ درصد افراد بالای ۱۵ سال جامعه مصرف دخانیات داشتند که این در مردان حدود ۲۵ و در زنان حدود پنج درصد بود؛ البته این اعداد در مورد مصرف قلیان متفاوت است. در دوران قبل از کرونا حدود ۲۰ درصد مردان و زنان مصرف قلیان داشتند که برخی از آنها سیگار را ترک کرده بودند، اما بعد از کرونا به‌واسطه شرایطی که حکم‌فرما شد، بسیاری از مصرف‌کنندگان ترک کرده نیز دوباره سیگار را شروع کردند و مصرف دخانیات در دوران کرونا افرایش یافت.
در حال حاضر حدود ۳۰ درصد مردان و ۱۰ درصد زنان مصرف سیگار دارند که درباره قلیان این عدد حدود ۳۰ درصد در هر دو جنس است. اما با توجه به در دسترس بودن دخانیات آخرین آمار نشان‌دهنده سن کمتر از ۱۵ سال در مردان و سن ۱۷ سال در زنان برای شروع مصرف دخانیات است از این جهت باید سیاست‌گذاری صحیحی برای کاهش دخانیات صورت گیرد و به این منظور نمی‌توان از کارکرد سازمان‌های مردم‌نهاد در کاهش مصرف دخانیات غافل شد.
کارکردهای مغفول مانده سمن‌ها در کاهش مصرف دخانیات
ابراهیم عباسی، کارشناس ستاد مبارزه با موادمخدر به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: در حال حاضر سمن‌ها به‌عنوان تشکل‌های غیردولتی، غیرانتفاعی و غیرسیاسی هستند که بر مبنای مشارکت اجتماعی برای رفع یک نیاز اجتماعی (با زیرشاخه‌های گوناگون نظیر زیست‌محیطی، مذهبی، محرومیت‌زدایی) شکل می‌گیرند حضور و مشارکت افراد در این تشکل‌های غیردولتی منجر به افزایش پارامترها و مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: به عبارت دیگر هرچقدر در جامعه افراد در این دسته از تشکل‌ها عضویت داشته باشند نه‌تنها میزان آسیب‌ها و جرایم کاهش پیدا می‌کند بلکه هزینه‌های کنترلی سیستم برای مقابله با انحرافات اجتماعی کاهش خواهد داشت، از این‌رو در کشور ما از حدود سال‌های ۷۸ به بعد دولت‌های مختلف با ایجاد سازوکارهای لازم به دنبال توسعه، نظارت و گسترش تشکل‌های غیردولتی بودند.
این کارشناس ستاد مبارزه با مواد مخدر اظهار می‌کند: یکی از تهدیدات سلامت جامعه موضوع مصرف دخانیات است که تبعات اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی زیادی به جامعه تحمیل می‌کند بیش از ۷۰ درصد دخانیات کشور از مجاری قاچاق و غیرقانونی در حال تأمین است که می‌تواند ضربه‌ای بر پیکره اقتصاد مقاومتی کشور تلقی شود.
۷۸ درصد معتادان برای نخستین بار تجربه سیگار را داشته‌اند
وی می‌گوید: حدود ۳۳ تا ۵۵ میلیارد نخ سیگار در طول یک سال مصرف می‌شود در کنار این باید به بروز بسیاری از مشکلات پزشکی و بهداشتی و تحمیل هزینه‌های درمانی به‌سلامت کشور نیز به‌واسطه مصرف دخانیات اشاره کرد و از همه مهم‌تر آنکه مصرف سیگار دروازه ورود اعتیاد به مواد سنگین‌تر (از قبیل تریاک، هروئین و گل) است به‌طوری‌که ۷۸ درصد معتادان برای نخستین بار تجربه سیگار داشتند و سپس وارد فاز مصرف مواد افیونی و روان‌گردان شده‌اند.
عباسی ادامه می‌دهد: آنچه تاکنون سیاست‌های نظام بهداشتی در ادوار مختلف نشان داده است تنها برگزاری هفته مبارزه با دخانیات راهگشا نخواهد بود چراکه کمتر کسی در دنیای امروز با دسترسی به رسانه‌های مجازی و دیداری و شنیداری هست که از آثار شوم دخانیات بر سلامت مطلع نباشد اما به دلیل نبود تغییر نگرش ذهنی همچنان در پی مصرف دخانیات است، از این‌رو در گام اول باید نگرش افراد را به‌صورت غیرمستقیم نشانه گرفت.
وی تأکید می‌کند: یکی از گام‌های بزرگی که می‌توان برای مقابله و پیشگیری از مصرف دخانیات در گروه‌های مختلف به‌کار گرفت اجتماعی‌سازی فرایند پیشگیری از مصرف دخانیات است به‌عبارت‌دیگر باید موضوع اعتیاد به دخانیات را از یک مسئله جمعی به یک مسئله اجتماعی تبدیل کرد تا از این مسیر مشارکت افراد فرایند مبارزه بهتر شکل بگیرد. البته ابزار اجتماعی‌سازی این روند تشکل‌های غیردولتی است.
تشکل‌های غیردولتی می‌توانند به خرده‌فرهنگ‌ها جهت بدهند
این کارشناس ستاد مبارزه با مواد مخدر اضافه می‌کند: متأسفانه تشکل‌های غیردولتی که بر حوزه پیشگیری از مصرف دخانیات (و نه درمان نظیر انجمن‌های دوازده‌قدمی) به‌طور جامع و تخصصی فعالیت کنند بسیار کم است، تشکل‌های غیردولتی می‌توانند به خرده‌فرهنگ‌ها جهت بدهند و آنها را نسبت به نرم جامعه هنجارسازی کنند به‌عبارت‌دیگر افراد با عضویت در این گروه‌ها ملزم به رعایت قوانین گروه هستند و عادی است یک فرد نمی‌تواند عضو گروهی باشد ولی نسبت به ارزش‌های آن گروه بی‌تفاوت باشد.
وی ادامه می‌دهد: افراد به‌منظور جلوگیری از طرد شدن از گروه، حفظ شخصیت و تعیین هویت اجتماعی و از همه مهم‌تر احساس کارا بودن رفتار خود را برابر با هنجارهای پذیرفته‌شده جهت می‌دهند، از این‌رو هرچقدر بتوان تشکل‌ها به‌خصوص انجمن‌های محلی در جامعه و محلات پرخطر را گسترش دهیم بدون شک زمینه کاهش گرایش افراد به اعتیاد دخانیات فراهم خواهد شد.
عباسی می‌افزاید: کارکرد دیگر تشکل‌ها می‌تواند ایجاد بستر مناسب در جهت اجرای سیاست‌های کلان دولت‌ها باشد، بدون شک هر دولتی بدون حضور و کمک مردم نخواهد توانست سیاست‌های اجتماعی خود را دنبال کند و البته این حمایت‌های مردمی باید سازمان‌دهی شده باشد، تشکل‌ها به‌خوبی خواهند توانست منابع سازمانی، سرمایه اجتماعی و مشارکت مدنی را به شکل پویا در اختیار دولت‌ها بگذارند.
سمن‌ها توانایی اجتماعی‌سازی مقابله با دخانیات را دارند
وی اظهار می‌کند: از دیگر نقش‌هایی که می‌توان برای تشکل‌ها برشمرد، نقش مثبت آنها در راستای تعمیق ارزش‌ها و مفاهیم هنجاری است بدون شک هر آموزش و تغییر نگرشی باید توسط فردی برای جامعه هدف ارائه شود که دارای مقبولیت باشد اگر دولت بخواهد خود این کارکرد را برعهده بگیرد، نمی‌تواند چندان موفق باشد.
عباسی اضافه می‌کند: تشکل‌ها به دلیل اینکه از جنس بدنه جامعه هستند و به عبارتی می‌توانند گفتمان همسان را در جامعه پیاده کنند ازاین‌رو در تغییر ناهنجاری‌ها به ارزش‌ها موفق‌تر خواهند بود (به‌عنوان نمونه تشکل‌های خیریه و یا تشکل‌های مذهبی) تشکل‌های محلی به دلیل آنکه دارای ارزش‌های یکسان هستند همبستگی و انسجام بیشتری هم خواهند داشت ازاین‌رو هر نوع آموزش و یا فرهنگ‌سازی توسط این تشکل‌ها عمق و اثرپذیری بیشتری خواهد داشت.
وی ادامه می‌دهد: از این منظر می‌توان به اجتماعی‌سازی مقابله با دخانیات امیدوار بود اجتماعی‌سازی که رکن اصلی آن مردم هستند که در قالب سمن‌ها و با جهت‌دهی و نظارت دولت‌ها می‌توانند بر بسیاری از آسیب‌ها به‌ویژه دخانیات فائق آیند.
نبود هم‌گرایی در بین سمن‌های کاهش مصرف دخانیات
علی جعفری، دبیر شبکه اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی سازمان‌های مردم نهاد استان مرکزی به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: با توجه به اینکه سلامت مقوله چند مؤلفه‌ای است، تحقق کامل اهداف سلامت نیازمند همکاری بین بخشی و ارتقای آن است که براساس قوانین حوزه سلامت کشور وظایفی برای مسئولان، مردم و سمن‌ها در نظر گرفته شده است.
وی می‌افزاید: در کنار مسئولان، سایر اقشار مردم و خانواده‌ها نیز نقش بسیار مهمی در نهادینه شدن آموزه‌ها در زمینه کنترل و کاهش مصرف دخانیات دارند. به‌عنوان نمونه خانواده‌ها در تربیت فرزندان ضمن داشتن نظارت بر رفتار و ارتباطات فرزندان با گروه‌های سنی و همسالان باید مضرات دخانیات را برای آنها تبیین کنند و در مناسبت‌های مختلف ضمن همراهی با فرزندان، آنها را به خودداری از مصرف دخانیات تشویق کنند و همواره بر فعالیت فرزندان خود نظارت داشته باشند.
دبیر شبکه اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی خانه سازمان‌های مردم‌نهاد استان مرکزی تأکید می‌کند: یکی از گروه‌هایی که نقش بسیار مؤثری در زمینهٔ کاهش و کنترل مصرف دخانیات دارند، سمن‌ها هستند؛ سمن‌ها می‌توانند از طریق برگزاری کمپین‌ها، جلسات و آموزش‌های عمومی با ایجاد مطالبه‌گری در مردم در مورد افزایش مالیات بر دخانیات، در زمینهٔ انجام برنامه‌های کنترل و مبارزه ملی با دخانیات پیشگام باشند.
وی ادامه می‌دهد: بنابراین اگر ارتباط مناسبی بین مسئولان ادارات، مردم و سمن‌ها در زمینه کنترل مصرف دخانیات برقرار شود، می‌توان علاوه بر برنامه‌ریزی و نظارت بر اجرا، در زمینه کنترل و کاهش مصرف دخانیات به اهداف از پیش تعیین‌شده دست یافت.
جعفری می‌افزاید: سازمان‌های مردم‌نهاد متعددی در حوزه‌های مختلف سلامت در حال فعالیت هستند اما با وجود افزایش مصرف دخانیات در کشور تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه کاهش مصرف دخانیات بسیار کم است ضمن اینکه هنوز هم‌گرایی و وحدت رویه در بین سازمان‌های مردم‌نهاد کاهش مصرف دخانیات در کشور وجود ندارد.
وی تأکید می‌کند: لازم است وزارت کشور و وزارت بهداشت بیش از گذشته بر تقویت و هم‌گرایی در بین سازمان‌های مردم‌نهاد کاهش مصرف دخانیات نقش موثرتری ایفا کنند ضمن اینکه شهرداری‌ها و سایر نهادهای فرهنگی و آموزشی باید بسترهای بیشتری برای معرفی این سازمان‌ها به عموم افراد جامعه به‌ویژه نوجوانان و جوانان انجام دهند.
فراهم نبودن زیرساخت‌های فعالیت سمن‌های کاهش مصرف دخانیات
مرتضی عرب، مدیرعامل انجمن نیکوتینی‌های فرانام کشور به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: این انجمن در ۲۲ استان کشور شعبه دارد که جلسات هفتگی آن به‌طور منظم برگزار می‌شود. قبل از شیوع کرونا در کشور تعداد جلسات هفتگی این انجمن در سرتاسر کشور ۲۲۰ جلسه بود که پس از شیوع کرونا و اجرای مصوبات ستاد ملی کرونا در کشور، این جلسات به ۲۰۶ جلسه کاهش پیدا کرد.
وی می‌افزاید: اولین جلسه نیکوتینی‌های فرانام ایران در آذرماه سال ۱۳۷۹ با حضور چهار نفر در تهران برگزار شد و پس‌ازآن نیکوتینی‌های فرانام به شهرهای اراک، شیراز، اصفهان و استان‌های یزد، قم و استان‌های مرکزی، لرستان، البرز، گیلان، خوزستان، چهارمحال‌وبختیاری، مازندران، کرمان، سیستان‌وبلوچستان، آذربایجان غربی، تهران، فارس، کهکیلویه‌وبویراحمد، هرمزگان، خراسان رضوی و خراسان شمالی و جنوبی گسترش یافت.
مدیرعامل انجمن نیکوتینی‌های فرانام کشور با بیان اینکه این انجمن از وزارت کشور مجوز فعالیت دارد، تصریح می‌کند: این انجمن با سازوکار قدم‌های دوازده‌گانه که در سرتاسر دنیا به‌عنوان یک روش علمی مورد تأیید شناخته می‌شود، برای کاهش مصرف نیکوتین همچون قلیان، سیگار، آدامس نیکوتین در کشور فعالیت می‌کند و بیش از ۱۰۰ هزار نفر عضو در کشور دارد.
وی اضافه می‌کند: خوشبختانه همکاری خوبی با این انجمن از سوی وزارت بهداشت و نهادهای متولی صورت می‌گیرد. این انجمن مؤسسه غیرانتفاعی است و به دنبال درآمدزایی و دریافت اعتبار از نهادهای متولی حوزه سلامت و کاهش مصرف دخانیات نیست. تنها انتظار ما از شهرداری‌ها در نظر گرفتن مکانی برای جلسات هفتگی با اجاره‌بها کم و تعرفه کم تبلیغات شهری برای معرفی فعالیت‌ها و برنامه‌های این انجمن است.
کمبود سمن‌های کاهش مصرف دخانیات در کشور
عرب اظهار می‌کند: به‌غیر از انجمن نیکوتینی‌های فرانام کشور بیش از ۳۰ مؤسسه مردم‌نهاد در حوزه کاهش مصرف دخانیات در کشور فعالیت می‌کنند اما نمی‌توان گفت فعالیت‌های این موسسه‌ها اثربخش نبوده است، زیرا شاهدیم افراد مراجعه‌کننده بسیاری توانسته‌اند مصرف دخانیات و نیکوتین را کاهش دهند اما دلیل اینکه هنوز ولی مصرف دخانیات و نیکوتین در کشور بنابر اعلام وزارت بهداشت بالا است به زیرساخت‌های ضعیف فرهنگی و آموزشی برای کاهش دخانیات برمی‌گردد.
وی ادامه می‌دهد: دلیل اینکه باوجود هشدارهای کارشناسان حوزه سلامت نسبت به مضرات نیکوتین، هنوز شاهد مصرف بسیار نیکوتین در کشور هستیم موج تبلیغات گسترده نسبت به تشویق مصرف نیکوتین همچون سیگار در جهان است که نمود آن را به‌راحتی می‌توان در فیلم و سریال‌های ایرانی هم مشاهده کرد و متأسفانه قانونی در کشور برای منع تبلیغ مصرف دخانیات در فیلم‌ها و محصولات فرهنگی وجود ندارد.
مدیرعامل انجمن نیکوتینی‌های فرانام کشور با اشاره به نام‌گذاری یکی از روزهای هفته سلامت با عنوان «نقش سمن‌ها در کنترل و کاهش مصرف دخانیات»، می‌افزاید: این اقدام نشان‌دهنده نقش سمن‌ها در کاهش مصرف دخانیات کشور است هرچند همکاری‌های خوبی از سوی نهادهای متولی به‌ویژه وزارت بهداشت با سمن‌های کاهش مصرف دخانیات در کشور صورت می‌گیرد اما نیاز است که آموزش‌وپرورش همکاری‌های بیشتری با این سمن‌ها برای اطلاع‌رسانی و آموزش دانش‌آموزان داشته باشد.
نقش سمن‌های کاهش مصرف دخانیات در مدارس پررنگ شود
وی اظهار می‌کند: بنابر اعلام وزارت بهداشت و درمان شاهد کاهش سن مصرف دخانیات در کشور هستیم و گفته می‌شود سن مصرف دخانیات به زیر ۱۵ سال رسیده است اما متأسفانه جای حضور دانش‌آموزان و نوجوانان مصرف‌کننده دخانیات در سمن‌های کاهش مصرف دخانیات خالی است به همین جهت تأکید می‌شود که وزارت آموزش‌وپرورش اجازه فعالیت‌های آموزشی به سمن‌های کاهش مصرف دخانیات را در مدارس صادر کند.
عرب با اشاره به اینکه شیب مصرف نیکوتین زنان در کشور افزایش یافته است، می‌گوید: زنان مصرف‌کننده دخانیات در کشور در بسیاری از برنامه‌ها و فعالیت‌های سمن‌های کاهش مصرف دخانیات شرکت نمی‌کنند به همین جهت لازم است نهادهای متولی خانواده با همکاری سمن‌ها در این حوزه ورود جدی‌تر داشته باشند.
وی با اشاره به اینکه در کشور مصرف قلیان بیشتر از مصرف سیگار است، اضافه می‌کند: متأسفانه نگرش مردم به مصرف نیکوتین نگرش تفریحی و اوقات فراغت است و جا دارد نگرش مخاطره مصرف نیکوتین، پررنگ‌تر و جایگزین‌های سالم‌تری برای صرف اوقات فراغت در نظر گرفته شود، تا زمانی که به مصرف دخانیات، نگرش تفریحی و سرگرمی باشد، نمی‌توان مصرف دخانیات را کاهش داد.
نظر شما