عطار نیشابوری؛ شاعری با نگاه روشنفکرانه به زنان

به گزارش خبرنگار ایمنا، فریدالدین عطار نیشابوری، زاده قرن ششم بود، اما از نظر فکری قرن‌ها از دوره خود پیشی گرفت. او را می‌توان یکی از پرکارترین شاعران ادبیات فارسی دانست که ساده و گیرا سخن می‌گفت و برای بیان مقاصد عرفانی‌اش، کلام بی پیرایه و خالی از هرگونه تکلف را برمی‌گزید. تصوف عطار با آن که آکنده از درد، سوز، عشق و شور است، اما به اندازه‌ای اعتدال دارد که در آن طریقت و شریعت به هم آمیخته می‌شود. این روش عطار، او را سرمشق کسانی چون مولوی و جامی قرار داد.

آثار بسیاری به این شاعر نسبت داده شده است  و یکی از معروف‌ترین آنها "تذکره الاولیا" است. عطار در این کتاب به معرفی ۹۶ تن از اولیا، مشایخ و عارفان صوفیه پرداخته است که در میان آنها نام زنان نیز به چشم می‌خورد. عطار با نگاهی واقع‌گرایانه، زن را بدون تعصب و جانبداری با نقش‌های مختلف معرفی کرده و هر جا لازم بوده است، جایگاه او را در مقام و مرتبه راستین خود نشان داده است. او زنان را ارزشمند می‌دانست و سعی کرد در آثار خود سیمای دقیقی از حقیقت وجودی آنها ترسیم کند.

زهره نجفی، مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان در این باره به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: عطار یکی از بزرگترین شاعران عارف زبان فارسی است که موضوعات مورد نظر خود را در قالب شعر بیان می‌کرد. یکی از نکات قابل توجه در شعر این شاعر نوع نگاه او نسبت به زنان است.

وی می‌افزاید: با وجود این که مولوی نیز به این مسئله توجه کرده است، اما عطار جایگاه ویژه‌ای برای زنان قائل بود به همین دلیل در آثار مختلف خود جایگاه زنان عارف را برجسته می‌کرد و ویژگی‌های خاصی به آنها نسبت می‌داد برای نمونه در الهی نامه داستانی از یک زن پاکدامن مطرح می‌کند که همه امور علیه او است، اما به واسطه ایمانی که دارد با سختی‌ها مبارزه می‌کند تا ارزش خود را حفظ کند.

این استاد ادبیات ادامه می‌دهد: همچنین بخشی از کتاب "تذکره اولیا" که عطار در آن به بیان سرگذشت عارفان پرداخته، به زنان عارف اختصاص پیدا کرده است. او توانست در این کتاب به خوبی مساله عرفان را از نظر زنان ترسیم کند. در واقع در متون عرفانی جای زنان خالی است، اما در آثار عطار این کاستی دیده نمی‌شود.

نجفی خاطر نشان می‌کند: برخی از آثار کهن ادبیات فارسی، برای زنان نقش منفی در نظر می‌گرفتند که این مساله بیشتر از تاثیر قصه‌های عامیانه باقی مانده بود. در آثار عرفانی نگاه به زنان منفی نیست، اما زنان در این آثار حضور ندارند. در آثار عطار حضور زنان پررنگ می‌شود، چراکه او برجستگی خاصی به جایگاه زنان در عرفان داده است. گویا عطار سعی می‌کرد تبلور ایمان را در وجود زنان به نمایش بگذارد.

وی با بیان این که" عطار برای زنان چهره منفی خلق نکرده است " می‌گوید: عطار برای زنان، صفاتی چون پاکی، ایمان و خلوص را ذکر می‌کند. او تفاوتی از جهت برتری، میان زنان و مردان قائل نمی‌شود در واقع اینگونه نیست که او یک جنسیت را برجسته کرده باشد. در آثار عطار زن و مرد را می‌توان به عنوان دو انسان دید. او انسانیت، عرفان و ایمان را به جنسیت وابسته نمی‌دانست.

این استاد ادبیات تاکید می‌کند: عطار زنان را خیلی خاص و بالاتر نشان نداده و در مقابل نگفته است که زنان قدرت طی کردن راه‌های عرفانی را ندارند بلکه در واقع نگاه کاملاً یکسانی به زن و مرد داشت و جنسیت را در عرفان دخیل نمی‌دانست همانطور که در اسلام بیشتر به ایمان اهمیت داده شده است، عطار نیز نگاه جنسیتی نداشت و آنچه از نظر او اهمیت داشت پاکی روح و درستکاری بود، چرا که این صفات است که می‌تواند انسان را به جایگاه بالایی برساند.

نجفی با اشاره به تأثیر نگاه عطار بر شاعران پس از خود، می‌گوید: شاعران پیش‌رویی چون سنایی و عطار که با دید مثبت به زنان می‌نگریستند، باعث شده‌اند که در آثار عرفانی بعدی نیز چهره منفی از زنان دیده نشود. در حالی که در همان زمان و هم دوره با این شاعران، معمولاً در داستان‌های عاشقانه و قصه‌های عامیانه به زنان نقش حیله‌گری و جادوگری نسبت داده می‌شد.

وی معتقد است که اگر عطار مانند دوره خود رفتار می‌کرد و زنان را در طی کردن مسیرهای عرفانی ناتوان می‌دانست، قطعاً عارفان بعدی نیز از او تقلید می‌کردند و زنان در داستان‌های آنها حضور مثبتی نداشتند.

این استاد ادبیات در توضیح این مطلب، خاطر نشان می‌کند: کتاب‌های عرفانی پس از عطار داستان‌های خود را از منظومه‌های او می‌گرفتند و تغییرات جزئی در آن ایجاد می‌کردند بنابراین اگر عطار چهره درستی از زنان منعکس نمی‌کرد، این امر روی نویسندگان بعدی تأثیر می‌گذاشت.

نجفی اضافه کرد: عطار از شاعرانی است که هنوز به اهمیت جایگاه او در عرفان اسلامی توجه نشده و در نتیجه به اندازه کافی شناخته نشده است. او در منظومه‌های خود به زیبایی عرفان اسلامی را مطرح می‌کند و تحت تأثیر اندیشه‌های عرفانی، اسلامی و ایرانی است بنابراین جا دارد که بیش از پیش معرفی شود تا فارسی زبانان با آثار و اندیشه‌های این شاعر آشنا شوند.