به گزارش ایمنا، در کشور ما ایران نیز گام‌هایی در مسیر هوشمندسازی برداشته شده است با پیشرفت سریع تکنولوژی به‌ویژه در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) تحقق شهرهای هوشمند آن‌چنان به واقعیت نزدیک شده است که در دهۀ پیش رو، مدل توسعۀ شهر هوشمند، عمومی‌ترین مدل توسعه شهرها خواهد بود. برآورد می‌شود.
اما چند سؤال اساسی آن است که شهر هوشمند چیست؟ ارتباط توسعه پایدار و شهر هوشمند چگونه است؟ مدل شهر پایدار هوشمند چگونه است؟ و شاخص‌های ارزیابی شهر پایدار هوشمند کدام است؟
اگر ابعاد شهر پایدار هوشمند از قبیل تعریف، اهداف، محدوده و شاخص‌های ارزیابی آن به‌خوبی تبیین نشود، ممکن است پروژه‌ها و اقداماتی که برای تحقق آن تعریف و اجرا می‌شود، کارایی و اثربخشی لازم را نداشته باشد و نیز ممکن است به بیراهه بروند و نتایج نامطلوبی را ایجاد کنند.
اصولاً تعاریف و شاخص‌های ارزیابی ارائه شده توسط پیشگامان، مؤسسات بین‌المللی و شهرهایی که در این راه موفق بوده‌اند، راهنمای خوبی برای دیگران است.
انتخاب تعاریف و شاخص‌های جهانی دارای این مزیت است که امکان بهره‌برداری از عملکرد موفق دیگر شهرها و مقایسه با آن‌ها را در سطح جهانی فراهم می‌کند.
تعریف شهر پایدار هوشمند
شهر هوشمند چیست؟ این سؤال مهمی است.
لازم است تمام برنامه‌ریزان و ذی‌نفعان شهری مانند مسئولان کشوری و محلی، شهرداری‌ها و دیگر دستگاه‌های اجرایی بخش خصوصی و شهروندان در هنگام ارایه برنامه برای هوشمندسازی شهر، برداشت یکسانی از شهر هوشمند داشته باشند.
در تعریف شهر هوشمند باید به دو نکتۀ کلیدی اشاره کرد:
۱.عملکرد و ظاهر یک شهر هوشمند چگونه است؟
۲.پیامدها و نتایجی که از هوشمندشدن یک شهر حاصل می‌شود، کدامند؟
چند تعریف زیر برای شهر هوشمند ارائه شده است:
« شهری که در آن به‌صورت راهبردی از بسیاری از عوامل هوشمند مانند فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در جهت افزایش توسعۀ پایدار و افزایش کارایی عملکرد شهر استفاده می‌کنند، به‌گونه‌ای که تضمین‌کنندۀ خوشبختی و سعادت شهروندان باشد.»
« شهر هوشمند شهری است که با به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات موجب ارتقاء کیفیت عملکرد خدمات شهری، کاهش هزینه‌ها و منابع شده و در عین حال موجب افزایش مؤثر فعالیت‌ها و بهره‌مندی شهروندان می‌شود.»
« شهری که تمام زیرساخت‌های اساسی شهر از قبیل شبکۀ حمل و نقل، ارتباطات، مصرف انرژی، آب، ساختمان‌ها و ... را برای بهینه‌سازی منابع، نگهداری پیشگیرانه و برقراری امنیت، پایش و یکپارچه‌سازی کند و در عین حال موجب افزایش خدمات به شهروندان شود.»
« شهری است که دارای عملکرد خوب و هوشمندانه در هر یک از شش بعد حمل و نقل، زندگی، مردم، محیط، اقتصاد و حاکمیت باشد.»
« شهری است که در آن سعی می‌شود کارآمدی، پایداری، عدالت و زیست‌پذیری چالاک‌تر شود.»
« شهری است الهام‌بخش که فرهنگ و دانش را به مشارکت گذاشته و ساکنان خود را به تولید و شکوفایی در زندگی‌شان تشویق می‌کند.»
« شهری است که در آن فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات و خدمات عمومی را تقویت می‌کند.»
« شهری است که اجزای آن (شهروندان و اشیا) مجهز به سیستم‌های اندازه‌گیری، مرتبط و متصل با یکدیگر هوشمندانه عمل می‌کنند.»
به کمک سیستم‌های اندازه‌گیری شامل سنسورها، کیوسک‌ها، ادوات اندازه‌گیری، دوربین‌ها، وسایل شخصی و خانگی، تلفن‌های هوشمند، تجهیزات پزشکی کارگذاشته شده در بدن انسان‌ها، تعامل شبکه جهانی وب با شبکه‌های اجتماعی، داده‌های به‌روز و بی‌درنگ جمع‌آوری و یکپارچه می‌شود و به کمک اتصالات و ارتباطات موجود بین اجزای شهر و سیستم‌های محاسباتی این داده‌ها به‌صورت هوشمندانه تجزیه می‌شود و تحلیل‌های پیچیده، مدل‌سازی و بهینه‌سازی و تجسم‌سازی فرآیندهای عملیاتی کسب و کار با هدف بهینه‌سازی تصمیمات و اقدامات عملیاتی قرار می‌گیرند.»
با بررسی عمیق و دقیق تعاریف فوق می‌توان به نتایج زیر دست یافت:
۱. اهداف شهر هوشمند باید مبتنی بر اهداف توسعۀ پایدار شهر باشد.
توسعه شهر هوشمند باید هم‌راستا با محورهای توسعۀ پایدار؛ یعنی توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفظ محیط زیست باشد.
عدم توجه و عدم تأکید به این امر خود موجب انحراف در اجرا و پیامدها می‌شود. برای مثال، ممکن است تکنولوژی (از جمله فناوری اطلاعات و ارتباطات) که می‌تواند ابزاری برای سعادت و خوشبختی شهروندان قرار گیرد، خود به‌عنوان هدف در نظر گرفته شود و سبب مشکلات و مسایل بیشتر یا پیچیده‌تر برای شهروندان شود.
۲. فناوری اطلاعات و ارتباطات زیرساخت و پایۀ شهر هوشمند است.
در یک شهر هوشمند، ICT نه‌تنها امکان تبادل اطلاعات در فضای سایبر را برای مردم فراهم می‌کند؛ بلکه اجزای زیرساخت‌های شهر مانند جاده‌ها، پل‌ها، ساختمان‌ها، اتومبیل‌ها، درختان و... را با یکدیگر و با مردم به‌صورت مداوم و بی‌درنگ تبادل اطلاعات می‌کند. فضای این تبادل اطلاعات ICT است.
۳. استخراج داده‌های اولیه مبتنی بر حسگرها و پردازنده‌های دیجیتالی نصب شده بر اجزای شهر است.
اطلاعات تبادل‌شده در این فضا به کمک حسگرها و پردازنده‌های دیجیتالی استخراج می‌شود که بر اشیا نصب شده‌اند؛ لذا در شهر هوشمند با مفهومی به نام اینترنت اشیا و نقش پررنگ ابزار دقیق و سیستم‌های اندازه‌گیری روبه‌رو هستیم.
۴. محور تحقق شهر پایدار هوشمند مردم (شهروندان) هستند؛
در شهر هوشمند مردم هم ارائه‌دهنده و هم بهره‌بردار خدمات هستند. این تبادل اطلاعات بین انسان‌ها و اشیا در شهر هوشمند تبادل اطلاعات در بستر یکپارچه‌ای است که اهداف و پیامدهای یک شهر هوشمند را میسر می‌سازد. شهر هوشمند را می‌توان همچون یک سیستم متشکل از سیستم‌هایی درنظر گرفت که تمام آن‌ها با یکدیگر در ارتباط و هماهنگی کامل هستند و عامل اصلی این هماهنگی مردم شهرند. به کمک این هماهنگی و ارتباط است که شهر هوشمند می‌تواند از لحاظ اقتصادی، مصرف انرژی، حمل‌ونقل، محیط زندگی و... عملکرد بسیار بهتری نسبت به شهرهای سنتی داشته باشد.
۵. امکان تبادل اطلاعات بی‌درنگ و به‌روز و یکپارچه بین اجزای شهر از ارکان اصلی عملیاتی‌کردن شهر هوشمند است.
این امر خود نیازمند استانداردسازی برای تبادل اطلاعات است، فقدان فضای باز تبادل اطلاعات، پیشرفت شهر هوشمند را محدود می‌کند. فقدان استانداردسازی هزینه‌های ساخت شهر هوشمند را افزایش می‌دهد.
بدون این‌دو، اقدامات و پروژه‌های شهر هوشمند پرزحمت و پرهزینه خواهند بود، واضح است که در این موقعیت نقش حاکمیت و دستگاه‌های قانون‌گذار و هماهنگ‌کننده بسیار اهمیت دارد.
مدل شهر پایدار هوشمند
براساس تعاریف ارائه‌شده برای شهر پایدار هوشمند و استخراج نکات مهم از این تعاریف می‌توان مدل شهر پایدار هوشمند را ارایه کرد.
برای ارایه مدل لازم است به عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعه پایدار شهر بپردازیم، در واقع اضافه‌کردن این عوامل به مدل توسعۀ پایدار شهر، مدل توسعه شهر پایدار هوشمند را به‌وجود می‌آورد.
در اینجا منظور از عوامل هوشمندسازی، عواملی هستند که بر محورهای توسعه پایدار برحسب وضعیت موجود تأثیر گذاشته و به‌گونه‌ای عمل می‌کنند که اهداف نهایی توسعه پایدار حاصل شود.
این عوامل متعدد هستند، اما سه عامل مردم، فناوری و عوامل نهادی از جمله عوامل بسیار تأثیرگذار در این زمینه‌اند. با اضافه‌کردن این عوامل به مدل توسعه پایدار، مدل شهر پایدار هوشمند به‌دست می‌آید.
مدل شهر(جامعه) پایدار هوشمند
۱.مردم چگونه بر توسعۀ پایدار تأثیرگذارند؟
مردم علاوه‌بر تغییر در شیوۀ مصرف، عامل مهم تأثیرگذار بر مفاهیم اساسی توسعه هستند و مفاهیم اساسی توسعه؛ یعنی همان بهبود وضعیت زندگی و تأمین نیازها و آرمان‌ها است؛ برای مثال، مردم می‌آموزند چگونه از فناوری‌ها در جهت حفظ محیط زیست و کاهش مصرف انرژی استفاده کنند، بدون اینکه از خواسته‌ها و انتظارات به جای خود صرف نظر کنند.
در جهت توسعه اجتماعی که یکی از محورهای مهم توسعه پایدار است، افزایش همراهی و همکاری مردم از طریق آموزش‌ها، مشاوره‌ها و مشارکت‌ها در امور شهر ضروری است.
مردم خلاق نقش اساسی در تحقق شهر خلاق دارند با ارایه راه حل‌های خلاق می‌توان به‌صورت کاراتر و مؤثرتر به حل مشکلات شهری پرداخت.
ایجاد و گسترش زیرساخت‌های خلاق در حوزه انسانی (مانند ایجاد مشاغل خلاق و نوپا، شبکه‌های نیروی کار انسانی دانش محور، سازمان‌های داوطلبانه، محیط‌های عاری از جرم و جنایت) از محورهای اساسی توسعه شهر پایدار هوشمند است.
در شهر هوشمند، مردم، هوشمند سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی می‌کنند و خود نیز از آن سود می‌برند، در شهر هوشمند نه‌تنها بنگاه‌های اقتصادی فعالیت ویژه دارند؛ بلکه مؤسسات اجتماعی و فرهنگی نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند.
۲. فناوری چگونه بر توسعه پایدار تأثیرگذار است؟
فناوری نیز عامل بسیار مهم در هوشمندسازی توسعۀ پایدار است؛ زیرا از یک‌سو افزایش‌دهنده و تقویت‌کنندۀ سطح خروجی‌ها و پیامدهای مطلوب توسعه است و از سوی دیگر کاهش‌دهنده و تضعیف‌کننده اتلاف‌ها، اقدامات و فعالیت‌های زائد توسعه می‌باشد.
در محور حفاظت از محیط زیست، فناوری نقش مهمی در کاهش مصرف منابع طبیعی و انرژی دارد.
به کمک انواع فناوری‌ها است که ایجاد تراکم‌های جمعیتی و خانواری مناسب در شهرها فراهم می‌شود و این تراکم‌سازی مناسب خود، مایه صرفه‌جویی‌های زیادی در استفاده از منابع و حفظ محیط زیست می‌شود. به کمک فناوری‌ها زیرساخت‌هایی از قبیل زیرساخت‌های مسکونی، توزیع انرژی و دفع اتلاف‌ها و زواید فراهم می‌شود. به کمک فناوری‌ها در محور اقتصادی، کارایی و اثربخشی فعالیت‌های تجاری و کسب و کار افزایش می‌یابد.
مشاغل نوپا و مبتنی بر فناوری‌ها میسر می‌شوند و به کمک فناوری‌ها امکان بازدهی و اثربخشی و فراگیر بودن فعالیت‌های آموزشی و بهداشتی و ریشه‌کن‌کردن فقر در محور توسعه اجتماعی فراهم می‌شود.
در میان فناوری‌های موجود و جدید، فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) نقش مهمی در توسعه پایدار شهر هوشمند دارد.
با ارایه خدمات الکترونیک در شهر الکترونیک در یک شهر هوشمند، امکان دریافت و ارایه خدمات به‌صورت یکپارچه و یکجا در هر ساعت از شبانه‌روز و در هر مکان برای همگان فراهم می‌شود.
این امر خود نقش بزرگی در صرفه‌جویی هزینه‌ها، کاهش آلودگی‌ها و کاهش مصرف انرژی دارد و از طرف دیگر موجب فراگیری ارایه خدمات به همه مردم شهر می‌شود.
به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات داده‌های به‌دست‌آمده از تمام اجزای شهر (شامل انسان‌ها و اشیا) تجزیه و تحلیل‌های پیچیده محاسباتی انجام می‌شوند و نتایج حاصل‌شده در اختیار شهروندان جهت تصمیم‌گیری مناسب قرار می‌گیرد.
۳.عوامل نهادی چه تأثیری بر توسعه پایدار دارند؟
عوامل نهادی عوامل افزایش‌دهنده انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری و تولید هستند. از طرف دیگر ثبات اقتصادی، امنیت، شفافیت اقتصادی و اداری، حفظ حریم مالکیت افراد و... بر افزایش بهره‌وری مؤثر و بر توسعه اقتصادی و برابری اجتماعی بسیار تأثیرگذار هستند.
ارایه یک مدل خاص برای شهر پایدار هوشمند
پیش از این اشاره شد، جامعه هوشمند باید براساس توسعه پایدار شکل گیرد. محورهای اصلی توسعۀ پایدار محورهای اقتصادی؛ اجتماعی و محیط زیست هستند.
همچنین متغیرهای اصلی هوشمندسازی جامعه مردم؛ فناوری و عوامل نهادی است؛ براساس محورهای توسعه پایدار و متغیرهای تأثیرگذار و توانمندساز مدل مفهومی جامعۀ پایدار هوشمند ارایه شد.
حال با توجه به ویژگی‌ها و مشخصات اصلی شهرها می‌توان مدل خاص شهر پایدار هوشمند را از مدل جامعۀ پایدار هوشمند استخراج کرد.
در محور حفظ محیط زیست، محیط زیست مورد توجه شهرها، محیط شهری است. دو مؤلفه اصلی محیط شهری که در شهرها حائز اهمیت است، یکی شبکه حمل و نقل شهری و دیگری محیط زندگی شهروندان است.
دلیل اینکه هوشمندسازی حمل و نقل شهری به‌صورت مجزا در نظر گرفته شده، آن است که ابتدا این مؤلفه تأثیر عینی و اثربخشی بر زندگی مردم دارد؛ به‌گونه‌ای که در نگاه بسیاری از مردم، شهری با حمل و نقل هوشمند به عنوان شهر هوشمند شناخته می شود؛ دوم اینکه وجود زیرساخت حمل و نقل کارا و مؤثر نقش مهمی در شهرسازی و حفظ محیط زیست دارد.
معمولاً یکی از حوزه‌های مهم تخصیص منابع مالی برای تحقق شهر پایدار هوشمند، حوزه حمل و نقل هوشمند است.
برای تحقق مؤلفه اول، شاخص‌های کلانی چون میزان توسعه و رشد حمل و نقل‌های پاک و کارا، حمل و نقل عمومی و دسترسی به مدل‌های مختلف حمل و نقلی، دسترسی به اطلاعات بی‌درنگ وضعیت ترافیک شبکه حمل و نقل و کارت‌های هوشمند قابل کاربرد در این شبکه در نظر گرفته می‌شوند.
برای تحقق مؤلفه دوم نیز شاخص‌های کلانی چون میزان رشد و ارتقاء ساختمان‌های هوشمند، مدیریت صحیح منابع اصلی انرژی و مصرفی مردم شهر مانند آب و برق و گاز، میزان تولیدات ضایعات، آلاینده‌ها و نیز برنامه‌ریزی پایدار شهری در نظر گرفته می‌شود.
جامعه هدف شهر پایدار هوشمند در محور توسعه اجتماعی، شهروندان هستند. در اینجا دو مؤلفه اصلی مد نظر است: یکی به ابعاد فراهم‌آوردن موقعیت شکوفایی و رشد و نقش مؤثر شهروندان در جامعه خود می‌پردازد و بُعد دیگر به فراهم آوردن موقعیت بهره‌مندی از یک زندگی سالم و با کیفیت برای شهروندان می‌پردازد.
مؤلفه اول هوشمندسازی در محور اجتماعی تمرکز بر خود شهروندان دارد و مؤلفه دوم هوشمندسازی تمرکز بر کیفیت زندگی شهروندان دارد.
برای تحقق مؤلفۀ اول شاخص‌های کلانی چون میزان رشد و ارتقاء تحصیل و آموزش شهروندان، خلاقیت، مشارکت مدنی و شمول دیجیتال در نظر گرفته شده‌است و برای تحقق مؤلفه دوم شاخص‌هایی چون رشد و ارتقاء ایمنی و امنیت، سلامت، فرهنگ، کیفیت زندگی و برابری‌های اجتماعی شهروندان درنظر گرفته می‌شود.
در محور توسعه اقتصادی، هدف شهر پایدار هوشمند تحقق عوامل نهادی اقتصاد پایدار در حیطه شهری است. منظور از عوامل نهادی قوانینی هستند که به منظور تنظیم روابط متقابل انسان‌ها وضع شده‌اند.
مهمترین کارکرد نهادها کاهش نداشتن اطمینان و هزینه‌های مبادله در فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع است.
در اینجا نیز دو هدف اصلی مَد نظر است، هدف اول هوشمندسازی حاکمیت در حیطۀ شهری و هدف دوم هوشمندسازی اقتصاد است. برای تحقق هدف اول شاخص‌های کلانی چون میزان رشد و ارتقاء داده‌های آزاد، حفاظت از داده‌های شخصی، میزان دسترسی به پهنای باند ثابت و بی‌سیم و میزان خدمات بر خط در نظر گرفته می‌شود.
برای تحقق هدف دوم نیز شاخص‌های کلانی چون رشد و ارتقاء کارآفرینی و نوآوری، بهره‌وری شهری و میزان صادرات شهری تعریف شده است.
با توجه به آنچه گفته شد، شش مؤلفه اصلی شهر پایدار هوشمند عبارت‌اند از: حمل و نقل هوشمند، محیط زیست شهری هوشمند، مردم هوشمند، زندگی هوشمند، حاکمیت هوشمند و اقتصاد هوشمند.
مقاله از: ابراهیم خلیلیان گورتانی- مدیر تحقیق و توسعه سازمان فاوا شهرداری اصفهان
نظر شما