به گزارش گروه پایداری خبرگزاری ایمنا، ایران و عراق حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک زمینی با یکدیگر دارند که در این میان، مرز های خسروی و شلمچه از اهمیت ویژه ای برخوردارند. از نظر عراق، خسروی دروازه قصر شیرین و کرمانشاه است و شلمچه دروازه خرمشهر و آبادان.
فاصله خسروی از قصر شیرین بیش از ۱۵ کیلومتر نیست، ولی خسروی تا کرمانشاه حدود ۱۶۰ کیلومتر فاصله دارد، حال آنکه مسافت شلمچه تا خرمشهر فقط ۱۴ کیلومتر است و با دست یابی به خرمشهر، اشغال آبادان آسان می شود. افزون بر این، مسیر ناهموار و کوهستانی خسروی – کرمانشاه به هیچ وجه ارزش نظامی معبر کوتاه و هموار شلمچه – خرمشهر را ندارد. همچنین، تاسیسات صنعتی و پالایشگاهی گسترده آبادان، اهمیت ژئوپلتیکی خرمشهر و آبادان را در کنار اروند رود و خلیج فارس، وجود بندر های گسترده و مهم در این منطقه، تصور عراق درباره اشغال آسان خرمشهر و جزیره آبادان و نیز امکان قطع ارتباط ایران با خلیج فارس در این منطقه، از جمله عواملی هستند که بر ارزش و اهمیت نظامی شلمچه افزوده است.
از سوی دیگر از دیدگاه ایران، خسروی دروازه ی بغداد و شلمچه دروازه ی بصره به شمار می آید. خسروی تا بغداد بیش از ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد، در حالی که فاصله شلمچه تا بصره فقط ۲۵ کیلومتر است و تصرف بصره یعنی تسلط بر دومین شهر مهم سیاسی، نظامی و صنعتی عراق و ضربه اساسی بر حاکمیت نظام مستقر در عراق. بر این اساس، منطقه محدود شلمچه نظرها را به سوی خود جلب کرد و نبردهای بسیار سنگینی در این محدوده به وقوع پیوست که مهم ترین آنها عملیات کربلای ۵ بود.
شلمچه بخش کوچکی از خاک ایران و عراق است که جاده مهم اقتصادی و نظامی خرمشهر – بصره از آن عبور می کند و هر دو کشور پاسگاه هایی کنار این منطقه مرزی احداث کرده اند. عراق مدتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به این منطقه حمله کرد و سرانجام با آغاز هجوم سراسری به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در نبردی نه چندان آسان، این منطقه را به اشغال خود در آورد، سپس به سمت خرمشهر حرکت کرد و تا خرداد ۱۳۶۱ آنجا را در اشغال خود نگه داشت تا آنکه در روز تاریخی ۳ خرداد ۱۳۶۱ خرمشهر آزاد شد، هر چند حاشیه مرزی شلمچه تا شش سال بعد، یعنی تا آغاز عملیات کربلای ۵ در ۱۹ دی ۱۳۶۵ در اشغال نیروهای عراقی بود.
شلمچه گذرگاه خرمشهر
ارتش متجاوز عراق بعد از اشغال منطقه عمومی شلمچه، در آبان ۱۳۵۹ پس از نبردهای دشوار و تحمل سختی های بسیار سرانجام خرمشهر را اشغال کرد و برای حفظ این شهر همه تلاش خود را به کار بست. در این اشغال که مدت حدود ۲۰ ماه طول کشید، منطقه عمومی شلمچه مهم ترین عقبه ی نیروهای اشغالگر خرمشهر بود. بنابراین، آزادسازی شلمچه نه تنها ضروری بود، بلکه بدون آزادی این منطقه، خرمشهر نیز آزاد نمی شد. به همین جهت، در عملیات «الی بیت المقدس» که به فتح خرمشهر انجامید، تا قبل از آزادسازی شلمچه اشغالگران خرمشهر دست از مقاومت نمی کشیدند.
شلمچه و تجاوزات عراق
منطقه عمومی شلمچه ایران که از شرق به نهر عرایض، از غرب به پاسگاه شلمچه، از جنوب به نهر خین و جزیره بوارین و از شمال به سیل بند عرایض محدود می شود، اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آستانه هجوم سراسری ارتش عراق، بارها هدف حمله تجاوزگران عراقی قرار گرفت برای مثال در سال ۱۳۵۸ حکومت بعثی عراق با استقرار نیروهای مجهز به تانک و توپ و عبور خودروهای زرهی از مرز، اجرای عملیات شناسایی به وسیله بالگرد، اجرای آتش به سوی نیروهای گشتی خودی، پاسداران مستقر در شلمچه و خودروهای در حال تردد در جاده مرزی، مین گذاری در جاده ها که به انهدام ۲ خودرو نظامی و ۱ خودروی غیر نظامی انجامید، چندین بار به منطقه عمومی شلمچه حمله کرد.
ارتش عراق همچنین در شش ماه اول سال ۱۳۵۹ علاوه بر حملات مکرر، به آماده سازی زمین و تقویت روز افزون نیرو پرداخت، برای نمونه می توان به احداث ۱۲ سنگر هلالی شکل در جزیره بوارین در مرداد ۱۳۵۹ اشاره کرد.
از آغاز شهریور ۱۳۵۹، تجاوزات ارتش عراق با تلاش برای آماده سازی زمین و تقویت نیروهای عراقی تشدید شد و با اعلام آماده باش به نیروهای عراقی، همه چیز برای هجوم سراسری ارتش عراق فراهم شد
اشغال شلمچه
بعد از ظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ در حالی که توپخانه ارتش عراق مناطق گوناگون خرمشهر را زیر آتش شدید خود قرار داده بود، هجوم نیروی زمینی ارتش عراق به پاسگاه های مرزی منطقه عمومی شلمچه آغاز و همان روز پاسگاه شلمچه اشغال شد. با این حال، نیروهای خودی – که بسیار اندک بودند – عراقی ها را عقب زدند و بیست نفر از آنان را اسیر کردند. جنگ و درگیری در محدوده ی پاسگاه شلمچه تا ۲ مهر ۱۳۵۹ بین دو طرف ادامه داشت تا اینکه در آن روز پاسگاه های شلمچه، حدود، مومنین و خین به اشغال متجاوزان در آمد.
فردای آن روز در ۳ مهر ۱۳۵۹ حمله ی تانک های عراقی به سوی سیل وند عرایض با تلاش ۸ رزمنده ی مجهز به آر. پی. جی. متوقف شد و در موضعی دیگر، خودروهای عراقی که نهر عرایض را پشت سر گذاشته بودند، در کمین رزمندگان افتادند و تار و مار شدند.
در ۴ مهر ۱۳۵۹ نیرو های عراقی که با استفاده از تاریکی شب تا پاسگاه دوربند نفوذ کرده بودند، عقب رانده شدند، اما از نیرو های خودی دیگر کسی در غرب نهر عرایض باقی نمانده بود. بنابراین، می توان گفت ۵ مهر ۱۳۵۹ روزی است که ارتش عراق در منطقه عمومی شلمچه به طور کامل استقرار یافت و آنجا را اشغال کرد.
شلمچه در عملیات بیت المقدس
بعد از موفقیت مرحله اول و دوم عملیات «الی بیت المقدس» که از ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ تا ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۱ طول کشید، تلاش هایی برای آزادسازی شلمچه آغاز شد و بدین ترتیب، مرحله سوم عملیات بیت المقدس با هدف آزادی شلمچه به اجرا درآمد. اهمیت حیاتی منطقه شلمچه برای دشمن و مقاومت اشغالگران سبب شد با وجود موفقیت اولیه نیروهای خودی، امکان تثبیت منطقه فراهم نشود و رزمندگان به موقعیت قبلی عقب نشینی کنند.
آخرین مرحله ی عملیات در اول خرداد ۱۳۶۱ آغاز شد. در این مرحله، سه قرارگاه به هدایت و اجرای عملیات پرداختند. دو قرارگاه فجر و نصر به ترتیب به غرب نهر عرایض و در شرق شلمچه وارد عمل شدند. دشمن برای حفظ این منطقه بسیار کوشید و حتی بعد از موفقیت رزمندگان، پاتک های شدیدی اجرا کرد، از جمله می کوشید با استفاده از پل هایی که در منطقه بوارین روی اروند رود و نهر خین نصب کرده بود، موقعیت از دست رفته اش را بازیابد، اما رشادت تیپ ۲۷ حضرت رسول (ص) مانع عبور نیروهای عراقی شد و به جز بخش کوچکی از شلمچه، بخش های دیگر این منطقه آزاد و مقاومت نیروهای اشغالگر خرمشهر شکسته شد.
آزادی شلمچه
در مرحله نهایی «الی بیت المقدس» پیش‌بینی شده بود که به منظور تامین منطقه آزاد شده، شلمچه‌ی عراق نیز تصرف شود، اما نه تنها این مرحله اجرا نشد، بلکه زاویه ی مرزی ایران در منطقه‌ی شلمچه همچنان در اشغال عراق باقی ماند. از سوی دیگر، چون شلمچه دروازه بصره بود، عراق زمین شلمچه را به شدت مسلح کرد. به همین دلیل، در عملیات رمضان (تیر ۱۳۶۱) و والفجر ۸ (بهمن ۱۳۶۴) هیچ گونه موفقیتی در شلمچه حاصل نشد، اما در عملیات کربلای ۴ (۴ دی ۱۳۶۵) راه نفوذ به سنگرهای مستحکم عراقی در شلمچه کشف شد. در عملیات کربلای ۴، تلاش های موفقیت آمیز لشکرهای ۱۹ فجر و ۵۷ حضرت اباالفضل (ع) راه نفوذ به مواضع مستحکم عراقی ها و نیروهایی که به صورت چند جانبه آرایش یافته بودند را مشخص و زمینه طراحی عملیات کربلای ۵ را فراهم کرد.
نظر شما