بازی‌های بومی از کوچه‌های کودکی تا فهرست میراث جهانی

به گزارش خبرگزاری ایمنا از لرستان، در دل روستاها و شهرهای ایران، جایی که خاک هنوز بوی بازی و فریادهای کودکانه می‌دهد، بازی‌های بومی و محلی همچنان زنده هستند، بازی‌هایی که نه تنها جسم را به حرکت وامی‌دارند، بلکه روح را به ریشه‌های فرهنگ و تاریخ پیوند می‌زنند، این بازی‌ها از هفت‌سنگ و کشتی محلی گرفته تا قایم‌باشک و قیقاج، روایتگر شیوه زیست، مناسبات اجتماعی و باورهای مردمی هستند که در گذر قرن‌ها، هویت خود را در قالب سرگرمی حفظ کرده‌اند.

این میراث زنده، نه فقط خاطره‌ای از گذشته، بلکه بخشی از هویت امروز ماست. بازی‌های بومی، نوعی آموزش غیررسمی هستند، مدرسه‌ای در دل زندگی روزمره که در آن کودکان همکاری، احترام به قانون، بردباری و همدلی را می‌آموزند، از دل همین بازی‌ها، نسلی بالیده است که در سختی‌ها، اتحاد و در رقابت‌ها، اخلاق را می‌شناسد.

اما این بازی‌ها، فقط سرمایه فرهنگی داخلی نیستند، در نگاه فراملی، بازی‌های بومی و محلی ایران نمونه‌ای از «میراث فرهنگی ناملموس» به شمار می‌آیند که می‌توانند نقشی مؤثر در معرفی ایران به جهان داشته باشند، همان‌طور که چوگان ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده، بسیاری از بازی‌های دیگر نیز قابلیت جهانی شدن دارند، از کبدی گرفته تا قیقاج، هر یک حامل بخشی از فرهنگ، زیست‌بوم و تاریخ این سرزمین هستند.

بازی‌های بومی و محلی، شاهرگ زنده‌ای از فرهنگ ایران هستند، شاهرگی که اگر خشک شود، رنگ‌ها و صداهای یک هویت جمعی کم‌رنگ خواهد شد، این بازی‌ها نه فقط میراث گذشته‌اند، بلکه فرصت‌هایی برای آینده‌اند و فرصتی برای ساختن پل بین نسل‌ها، معرفی فرهنگ ایران به جهانیان و استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی برای دیپلماسی نرم و گردشگری است.

ایران با ۱۳۶ بازی ثبت‌شده ملی اکنون در موقعیتی است که می‌تواند نه تنها این میراث را حفظ کند، بلکه شیرینی آن را در جهان بچشاند، به شرط آنکه قدرش را بشناسیم از آن سرمایه‌گذاری کنیم و آن را به جهانیان نشان دهیم.

بازی‌های سنتی لرستان؛ میراثی از نبرد، غیرت و هویت بومی

در لرستان، استانی که همواره مهد آئین‌ها و سنت‌های کهن بوده است، تاکنون ۱۳۶ اثر در حوزه میراث معنوی به ثبت ملی رسیده که بخشی از آنها به بازی‌های بومی و محلی اختصاص دارد.

عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان با بیان اینکه بازی‌های سنتی لرستان ریشه در تاریخ، جنگاوری و هویت این سرزمین دارند، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: برای ثبت این آثار از میان عشایر فیلم و عکس تهیه کردیم و پرونده‌های مستند تدوین شد، شاخص‌هایی نظیر گروهی بودن، ایجاد نشاط اجتماعی، تقویت فعالیت بدنی و ذهنی و ترویج همدلی در اولویت قرار دارد.

وی با اشاره به هنر رزمی «قیقاج» افزود: قیقاج ریشه‌ای کهن در تاریخ لرستان دارد، این هنر رزمی که در دوران اشکانیان با عنوان Parthian Shot شناخته می‌شد، از تاکتیک‌های نظامی پارت‌ها در نبرد با رومیان الهام گرفته است، رزمندگان در حال گریز، ناگهان روی زین می‌چرخیدند و تیر را رها می‌کردند، واژه قیقاج از دو بخش تشکیل شده: «قِ» به‌معنای کمر و «قاج» به‌معنای زین، امروز این بازی به نام لرستان در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.

حسن‌پور ادامه داد: بسیاری از بازی‌های لرستان، بازتابی از روحیه جنگاوری، زیست کوهستانی و پویایی اجتماعی مردم این خطه هستند.

حسن‌پور توضیح داد: در گذشته باشگاه‌های ورزشی وجود نداشت، مردم برای حفظ آمادگی جسمی و روحی خود از طریق بازی‌های محلی بدنشان را تمرین می‌دادند، بازی‌هایی همچون قُوُ (کبدی) یا طاق‌پیل، علاوه بر تحرک بالا، هوش و دقت را نیز پرورش می‌دادند.

بازی، زبان مشترک نسل‌ها

علی ۷۵ ساله ساکن یکی از روستاهای لرستان نیز می‌گوید: در گذشته زمستان و تابستان بازی‌های بومی جز جدانشدنی زندگی‌مان بود، نه به خاطر تفریح صرف، بلکه به‌خاطر چیزی فراتر هر یک‌از بازی‌های به جا مانده از پدرانمان تمرینی برای صبر، کار گروهی، رقابت سالم و احترام به قانون بود.

وی ادامه داد: در آن روزگار، بازی‌ها زبان مشترک نسل‌ها بودند، پیر و جوان دور هم جمع می‌شدند، قصه‌ها گفته می‌شد و سنت‌ها منتقل می‌شد، بازی، نه فقط جسم را حرکت می‌داد، ذهن را هم به چالش می‌کشید، کودکی که می‌آموخت در هفت‌سنگ موقع تصمیم بگیرد، در بزرگسالی نیز تصمیم‌گیری بهتر خواهد داشت و وقتی نسلی این بازی‌ها را تجربه نکند، بخش بزرگی از فرهنگ و خاطره‌اش را از دست خواهد داد.

با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که بازی‌های بومی در معرض تهدید فراموشی هستند، گسترش بازی‌های دیجیتال، تغییر سبک زندگی و کم‌رنگ شدن روابط جمعی، بسیاری از این سنت‌ها را به حاشیه برده است، نبود مستندسازی کافی، کمبود حمایت مالی و آموزشی، و ضعف در معرفی جهانی نیز از چالش‌های دیگر این حوزه است.

با این وجود، امید همچنان زنده است، جشنواره‌های محلی، نمایشگاه‌های میراث فرهنگی و تلاش نهادهایی چون سازمان میراث‌فرهنگی، می‌تواند این سرمایه فرهنگی را دوباره به زندگی بازگرداند، ثبت جهانی برخی از این بازی‌ها نه‌تنها به پاسداشت سنت کمک می‌کند، بلکه فرصت تازه‌ای برای گفت‌وگوی فرهنگی و جذب گردشگر فراهم می‌سازد.

به گزارش ایمنا، ایران با هزاران سال تاریخ و تنوع قومی، می‌تواند از رهگذر همین بازی‌ها، پلی میان نسل‌ها و میان ملت‌ها بسازد، بازی‌های بومی و محلی ما زبان مشترک مردمانی هستند که شادی، تلاش، همکاری و رقابت را در ساده‌ترین شکل خود تجربه کرده‌اند، شاید زمان آن رسیده است که جهان نیز این زبان کهن را بشنود، زبانی که در خنده کودکان در خاک بازی‌ها و در حافظه فرهنگی یک ملت جریان دارد.