به گزارش خبرگزاری ایمنا، امام حسن عسکری (ع) یازدهمین پیشوای شیعیان سال ۲۳۲ هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشودند و تنها ۲۸ سال زیستند، اما در همین عمر کوتاه، چنان نقشی ایفا کردند که اثر آن تا امروز در تاریخ تشیع باقی مانده است.
نام «عسکری» از اقامت اجباری ایشان در شهر نظامی سامرا گرفته شده است، جایی که خلفای عباسی امام و خانوادهشان را تحتنظر نگه میداشتند تا کوچکترین تحرک ایشان از چشم دستگاه خلافت پنهان نماند.
زندگی امام عسکری (ع) را میتوان در یک جمله خلاصه کرد «زیستن در حصار، اما ساختن آیندهای آزاد برای یک امت». فشارهای سیاسی، حصر خانگی و زندانهای پیدرپی نتوانستند مانع هدایتگری ایشان شوند.
درست در زمانی که عباسیان تمام توان خود را برای قطع جریان امامت به کار گرفته بودند، امام عسکری (ع) با مدیریت شبکهای از وکلا و شاگردان برجسته، هم آموزههای دینی و فقهی را حفظ و تقویت و جامعه شیعه را برای دورهای حساستر آماده عصر غیبت کردند.
امام یازدهم در واقع نقطه عطفی میان دوران حضور آشکار امامان و دوران غیبت هستند، ایشان نهتنها مسئولیت تربیت و آمادهسازی پیروان برای فقدان ظاهری امام را بر عهده داشتند، بلکه باید از جان جانان خویش، حضرت حجت (عج)، نیز محافظت میکردند.
کودکی که ولادتش در شرایطی کاملاً مخفیانه صورت گرفت و استمرار خط امامت به او سپرده شد، این دو وظیفه یعنی هم آمادهسازی جامعه و هم صیانت از آخرین امام معصوم، جایگاه امام حسن عسکری (ع) را منحصر به فرد میسازد.
اینکه ایشان چگونه توانستند با وجود سرکوب شدید و اختناق آن زمان، مسیر هدایت مردم را مدیریت کنند قابل تأمل است؛ بر همین اساس با مسعوده فاضل یگانه، کارشناس دینی و عضو هیئت علمی دانشگاه گفتوگو کردهایم؛ مشروح این گفتوگو را در ادامه میخوانید.
ایمنا: بسیاری معتقدند دوران امام حسن عسکری (ع) یکی از امنیتیترین و سختترین ادوار تاریخ تشیع بوده است. از نگاه تاریخی، شاخصترین ویژگی این شرایط چه بود؟
فاضل یگانه: آنچه باید در ابتدا بدانیم این است که امام عسکری (ع) به عنوان پدر امام عصر (عج) جایگاهی منحصر به فرد در تاریخ تشیع دارند. استمرار خط امامت و بقای مکتب تشیع در مقطع حساسی از تاریخ به تدبیر و ایستادگی ایشان گره خورده است. دوران حیات ایشان با شرایطی همراه بود که به معنای واقعی کلمه امنیتی بود. منزل امام به شدت تحت کنترل بود، ارتباط آزاد شیعیان با ایشان ممکن نبود، و بارها ایشان به زندان فراخوانده شدند. در چنین فضای خفقانآلودی، طبیعی است که تصور شود فعالیت دینی و اجتماعی ممکن نیست، اما هنر امام در این بود که حتی در محدودترین فضاها امکان اثرگذاری را یافتند و توانستند مسئولیت هدایت جامعه را به دوش بکشند.
ایمنا: اگر بخواهیم این شرایط را جزئیتر بررسی کنیم، خلفای معاصر امام عسکری (ع) یعنی معتز، مهتدی و معتمد عباسی چه رویکردی نسبت به ایشان داشتند؟
فاضل یگانه: امام عسکری (ع) در دوران خلافت سه تن از عباسیان زندگی کردند: معتز، مهتدی و معتمد. هر سه آنان حساسیت ویژهای نسبت به امام داشتند. علت هم روشن بود: در جامعه آن زمان شایعه و انتظار عمومی شکل گرفته بود که از نسل امام عسکری (ع) فردی خواهد آمد که نقش مصلح جهانی را ایفا خواهد کرد. این مسئله دستگاه خلافت را نگران کرده بود. به همین دلیل، از همان آغاز، تصمیم بر این بود که امام تحت کنترل شدید قرار گیرند و حتی در مواردی نقشهی شهادت ایشان کشیده شد.
بهعنوان نمونه، در یکی از مقاطع تاریخی تصمیم گرفتند در مسیر کوفه ایشان را به شهادت برسانند تا جریان شیعه از هم بپاشد. اما عملی کردن چنین تصمیمی ساده نبود؛ زیرا حضور اجتماعی امام آشکار بود. هر بار که امام از خانه خارج میشدند یا به اجبار جابهجا میشدند، مردم برای دیدارشان گرد میآمدند. همین استقبال مردمی مانع میشد که خلفا بتوانند علنی اقدام کنند. آنها نگران بودند که اگر به صورت آشکار امام را از میان بردارند، مشروعیت خودشان زیر سوال برود. بنابراین به جای اقدام علنی، بیشتر به روشهای پنهانی و تدریجی متوسل میشدند، مانند همان الگویی که درباره امام رضا (ع) یا امام صادق (ع) به کار گرفتند.
ایمنا: با این همه فشار و محدودیت، چگونه امام عسکری (ع) توانستند رسالت دینی و رهبری فکری شیعیان را ادامه دهند؟
فاضل یگانه: اینجا نقطه درخشان حیات امام است. ایشان از فرصتهای بسیار کوتاه و مقطعی که در تغییر حکومتها پیش میآمد، نهایت بهره را میبردند. وقتی یک خلیفه میمرد و دیگری هنوز پایههای حکومتش محکم نشده بود، فضایی هرچند اندک از آزادی نسبی ایجاد میشد. امام دقیقاً همین لحظات را غنیمت میشمردند تا معارف دینی را منتقل کنند، شاگردان را آموزش دهند و شبکهی ارتباطی شیعیان را سامان دهند.
اما مهمتر از این، شیوهای بود که امام برای تداوم هدایت جامعه برگزیدند. ایشان در دل حصر خانگی و حتی زندان، از طریق خادمان و یاران نزدیک، ارتباط خود را با شیعیان حفظ کردند. این واسطهها پیامها، احکام شرعی و توقیعات امام را به مردم میرساندند. افزون بر آن، امام در همین دوران سنگ بنای مهمی در فقه شیعه نهادند: آموزش اصول کلی و روش اجتهاد. به عبارت دیگر، ایشان شیعیان را برای حل مسائل دینیشان توانمند کردند، به گونهای که در نبود دسترسی مستقیم به امام، بتوانند بر اساس قواعد و روایات موجود به پاسخ برسند. این دستاورد، پایهی پویایی فقه شیعه در دوران غیبت شد.
ایمنا: شدت فشارها در این دوران چگونه خود را نشان میداد؟ آیا نمونهای عینی وجود دارد؟
فاضل یگانه: بله، شدت فشار به حدی بود که امام در نامهای به پیروانشان هشدار دادند حتی سلام کردن یا اشاره کردن به ایشان در کوچه و بازار ممکن است جان شیعیان را به خطر بیندازد. تصور کنید که ارتباطی به این حد کوچک و ظاهراً ساده، میتوانست تهدیدی جدی برای حکومت تلقی شود. این نمونه نشان میدهد که دستگاه خلافت تا چه میزان فضای جامعه را بسته بود. با این حال، امام نهتنها خود در این شرایط استوار ماندند، بلکه با درایت کاری کردند که جریان تشیع نهتنها خاموش نشود بلکه انسجام بیشتری بیابد. واقعاً باید گفت ما امروز مدیون آن استقامت هستیم.
ایمنا: شما به موضوع آمادهسازی جامعه برای عصر غیبت اشاره کردید. آیا میتوان گفت مهمترین اقدام امام عسکری (ع) همین بود؟
فاضل یگانه: بله، میتوان چنین گفت. البته این روند از قبل آغاز شده بود؛ در زمان امام موسی کاظم (ع) که سالهای طولانی در زندان بودند، شیعیان ناچار شدند با نمایندگان و واسطهها ارتباط برقرار کنند. امام رضا (ع)، امام جواد (ع) و دیگر امامان نیز در مرکز خلافت عباسی تحت محدودیت بودند و همین روند ادامه داشت. اما در زمان امام عسکری (ع)، این روند به اوج رسید. ایشان شبکهای گسترده از وکلا و شاگردان ایجاد کردند، مبانی فقهی و کلامی را تبیین نمودند و به شیعیان آموختند که چگونه در نبود دسترسی مستقیم به امام، وظایف دینی خود را انجام دهند. به همین دلیل است که مورخان و متفکران میگویند امام حسن عسکری (ع) جامعه را برای ورود به عصر غیبت کبری آماده کردند.
ایمنا: برخی روایتها میگویند که حتی در دربار خلفای عباسی، گاهی صداهایی از وجدان بلند میشد. برای مثال، نقل است که همسر یکی از خلفا درباره امام عسکری (ع) سخنی درباره سازگاری گفته است. آیا چنین روایتهایی معتبر است؟
فاضل یگانه: باید بپذیریم که همه افراد در اطراف خلفا الزاماً همسو با آنان نبودند. فطرت انسان سالم است و وقتی به خود رجوع میکند، میل به خیر و عدالت دارد. بسیاری از حاکمان هم در ابتدای قدرت نرمتر بودند، ولی وقتی پای منافع شخصی به میان آمد، سختگیریها شدت گرفت. بنابراین، عجیب نیست اگر همسران یا نزدیکان برخی خلفا گاهی با سیاستهای ظالمانه مخالفت میکردند. نمونههایی از این دست در تاریخ فراوان است. این واقعیت نشان میدهد که انسان ذاتاً پاک است، اما زمانی که منافع شخصی با دستورات الهی تعارض پیدا میکند، لغزش و خطا رخ میدهد. پس حتی در سختترین دربارها هم ممکن بود نشانههایی از انسانیت باقی بماند.
ایمنا: اگر بخواهیم به عنوان جمعبندی گفتوگو، تصویری روشن از جایگاه امام حسن عسکری (ع) در تاریخ شیعه ارائه کنیم، چه میتوان گفت؟
فاضل یگانه: میتوان چنین گفت که امام حسن عسکری (ع) در دل شدیدترین فشارها و محدودیتها، با صبر و آیندهنگری، نقش یک حلقه واسط را ایفا کردند. ایشان هم حافظ مکتب تشیع بودند، هم سازمان دینی شیعه را سامان دادند، و هم جامعه را برای ورود به عصر غیبت آماده کردند. بدون درایت و مقاومت ایشان، شاید امروز ما شاهد این استمرار تاریخی نبودیم. بنابراین، نقش امام عسکری (ع) نهتنها در مقطع حیاتشان که در سراسر تاریخ شیعه جاری است.
نظر شما