به گزارش خبرگزاری ایمنا از کرمان، در پهنای جغرافیای فرهنگی و تاریخی ایران، جادهها تنها مسیرهای فیزیکی برای عبور و مرور نبودهاند، بلکه شریانهای زندهای بودهاند که روح جامعه، فرهنگ، اقتصاد و معنویت را در خود جاری ساختهاند.
مسیر تاریخی کرمان به مشهد، به عنوان یکی از کهنترین و پرافتخارترین مسیرهای زیارتی کشور، سرشار از داستانها و یادگارهایی است که در دل خود، گنجینههایی از هویت ملی و مذهبی ما را جای داده است و وجود ۱۳ کاروانسرا در مسیر زاور به مشهد مقدس گواهی بر این ادعاست.
کاروانسراها، همچون نگینهایی درخشان بر تارک این جادههای پرشکوه، نقشی بیبدیل ایفا کردهاند. این بناهای سترگ، که یادگار عهد نیکوکاران و واقفان سخاوتمندند، فراتر از سرپناهی برای خستگان سفر، کانونهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بودهاند.
رضا ریاحیان، کارشناس میراث فرهنگی و باستان شناسی در گفتوگو با خبرنگار ایمنا در کرمان، با اشاره به پیشینه تاریخی مسیر کرمان به خراسان اظهار کرد: هسته اصلی این مسیر از دوره صفویه و به ویژه در زمان شاه عباس شکل گرفت، اما ریشههای آن را میتوان در دوره هخامنشی و چاپارخانههای دوره ساسانی نیز مشاهده کرد.
وی افزود: در دوره صفویه، به دلیل نظم و قدرت سیاسی شاه عباس، این مسیر از نظر تعداد کاروانسراها، معماری و کارکرد به اوج خود رسید و کرمان به عنوان دروازه خراسان، جایگاه ویژهای در این مسیر داشته و بیش از ۱۰ کاروانسرا در مسیر کرمان به شهرهای خراسان وجود دارد.
کاروانسراها، بناهایی که قدمتشان به دوران باستان بازمیگردد، در طول تاریخ ایران همواره ستون فقرات شبکههای ارتباطی و تجاری بودهاند. اما در مسیرهای زیارتی، نقش آنها ابعادی فراتر از یک اقامتگاه صرف پیدا میکرد.
مسیر کرمان به مشهد، که گویی عطر و بوی معنویت را از جنوب شرقی تا شمال شرقی کشور به ارمغان میبرد، خود گواه این مدعاست. دهها کاروانسرا در این مسیر، از شهرهای کویری تا دشتهای حاصلخیز، پراکندهاند و هر یک، داستانی از ارادت، ایثار و پیوند عمیق مردم با خاندان عصمت و طهارت را روایت میکنند.
تسهیل در سفر زائران امام رضا (ع) با نیت خیر واقفان
سنت حسنه وقف، شاهکلید بقا و پویایی کاروانسراهای زیارتی در طول قرون متمادی بوده است. بسیاری از این بناها، حاصل وقف اموال و داراییهای افراد خیراندیشی بودهاند که با نیت خالصانه، گامی در جهت تسهیل سفر به سوی بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) برداشتهاند.
این وقفها، نه تنها هزینههای ساخت و نگهداری بنا را تأمین میکرد، بلکه درآمد حاصل از آنها، صرف اطعام زائران، تأمین آب آشامیدنی، تعمیر مسیرهای منتهی به کاروانسرا، و حتی برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری در مناسبتهای خاص میشد.
رضا ریاحیان در همین راستا اظهار کرد: وقف کاروانسراها در این مسیر، نشاندهنده تفکر مذهبی و عمومی حاکم بر ساخت این بناهاست. در دوره قاجاریه نیز این مسیر رونق ویژهای پیدا کرد و بسیاری از کاروانسراها در این دوره مرمت و تکمیل شدند.
این کارشناس میراث فرهنگی با تاکید بر اهمیت مذهبی این مسیر، گفت: با توجه به رسمیت مذهب شیعه در دوره شاه عباس و وجود بارگاه امام رضا (ع) در خراسان، این کاروانسراها علاوه بر جنبه تجاری، جنبه زیارتی نیز داشتند و پذیرای زائرانی بودند که به قصد زیارت به سمت خراسان سفر میکردند.
بسیاری از کاروانسراهای مسیر کرمان به مشهد، به دلیل موقعیت مکانی استراتژیکشان، ارتباط تنگاتنگی با اماکن مذهبی و زیارتی داشتند. برخی از آنها در نزدیکی بقاع متبرکه، مساجد تاریخی یا حتی چشمهها و قناتهای مقدس قرار گرفته بودند و خود به نوعی به مقاصد زیارتی فرعی تبدیل میشدند.
زائران پس از ادای زیارت در اماکن اصلی، در این کاروانسراها اقامت کرده و فرصت مییافتند تا در فضایی آرامتر به تأمل، دعا و نیایش بپردازند. این کاروانسراها، در واقع، حلقههای واسطی بودند که سفر زیارتی را کامل میکردند و تجربهای عمیقتر از معنویت را برای زائران به ارمغان میآوردند.
توسعه گردشگری مذهبی در سایه احیای کاروانسراهای تاریخیترین مسیر زیارتی ایران
معماری کاروانسراهای مسیر کرمان به مشهد، داستانی شنیدنی از تلفیق هوشمندانه هنر، علم و بومیگرایی است. استفاده از مصالح بومی مانند خشت، آجر، گل و سنگ، نشان از سازگاری این بناها با اقلیم خشک و کویری منطقه دارد.
طرحهای چهار ایوانی با حیاط مرکزی، نه تنها فضایی دلنشین و سایهدار برای استراحت فراهم میکرد، بلکه تهویه طبیعی را نیز تسهیل مینمود. تزئینات بهکاررفته در برخی از این بناها، مانند کاشیکاریهای ظریف یا گچبریهای هنرمندانه، گواهی بر غنای فرهنگی و هنری دوران ساخت آنها و اهمیت خاصی است که برای این مسیر زیارتی قائل بودهاند.
ریاحیان با اشاره به پتانسیلهای گردشگری مذهبی این مسیر گفت: با احیای این کاروانسراها، میتوان مسیر کرمان به خراسان را به یک مقصد گردشگری مذهبی پر رونق تبدیل کرد. خوشبختانه، بسیاری از این بناها هنوز سالم هستند و ظرفیت بالایی برای جذب سرمایهگذاری دارند.
وی تصریح کرد: شرکتهای سرمایهگذاری میتوانند با احیای این کاروانسراها و ایجاد توقفگاههای مناسب، امکانات رفاهی و گردشگری را در این مسیر فراهم کنند. به عنوان مثال، در مسیر راور به دهوک، ۱۰ حوض انبار وجود دارد که میتوان با احیای آنها، توقفگاههایی با امکانات مدرن ایجاد کرد.
این کارشناس میراث فرهنگی بیان کرد: احیای مسیر کرمان به خراسان، نه تنها به توسعه گردشگری مذهبی کمک میکند، بلکه باعث رونق تجاری و فرهنگی منطقه نیز میشود. این مسیر با دارا بودن بناها و آثار تاریخی متعدد، نیازمند نگاه ویژه مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری است.
به گزارش ایمنا، ثبت این بناها در فهرست آثار ملی، گامی مهم در جهت حفاظت از آنهاست، اما کافی نیست. احیای واقعی این کاروانسراها، نیازمند نگاهی جامع و چندوجهی است. مرمت اصولی این بناها از طریق بازسازی و مرمت با حفظ اصالت معماری و استفاده از روشهای سنتی از این جمله است.
از طرفی، تبدیل برخی از کاروانسراهای سالم به اقامتگاههای بومگردی با محوریت گردشگری مذهبی و تاریخی، شناسایی و فعالسازی موقوفات مرتبط با این کاروانسراها برای ارائه خدمات به زائران و گردشگران میتواند به احیای واقعی کاروانسراها بینجامد.
کاروانسراهای مسیر کرمان به مشهد که عمر برخی از آنها به دوران قاجاریه میرسد، بیش از آنکه سازههای سنگی و خشتی باشند، شاهراههایی معنوی و اقتصادی بودهاند که در طول تاریخ، پیوند میان دلدادگان و آستان مقدس امام رضا (ع) را تسهیل کردهاند.
این بناها، که با برکت سنت وقف، حیاتی جاودانه یافتهاند، گنجینههایی ارزشمند از هویت ملی و مذهبی ما به شمار میروند. وظیفه ماست که با نگاهی عمیق به این میراث ماندگار، از طریق مرمت، احیا و معرفی شایسته آنها، چراغ راه زائران امروز و فردا باشیم و میراث نیکوکاران دیروز را برای نسلهای آینده زنده نگاه داریم.
نظر شما