به گزارش خبرگزاری ایمنا، تغییرات اقلیمی امروز به یکی از پیچیدهترین و فراگیرترین چالشهای محیطزیستی جهان تبدیل شده است. این پدیده تنها در حد افزایش دما یا کاهش بارش خلاصه نمیشود، بلکه تمام ساختارهای طبیعی، الگوهای آبوهوایی، منابع آب، پوشش گیاهی، تنوع زیستی و حتی شیوه زندگی و امنیت غذایی جوامع را تحت تأثیر قرار میدهد. دانشمندان بر این باورند که اثرات تغییر اقلیم در دهههای اخیر با سرعت بیشتری در حال نمایان شدن است و بسیاری از نشانههایی که امروز مشاهده میکنیم، پیشتر تنها در مدلهای بلندمدت اقلیمی مطرح میشد.
تغییرات اقلیمی دیگر یک هشدار دوردست یا پیشبینی بلندمدت نیست؛ بلکه واقعیتی جاری، ملموس و اثرگذار بر تمام جنبههای زندگی بشر است. طی دهههای اخیر، مجموعهای از نشانهها از افزایش بیوقفه دما تا تغییر الگوهای بارش، کاهش رطوبت خاک، افت منابع آب و گسترش مخاطرات زیستمحیطی، تصویری نگرانکننده اما واقعی از آینده اقلیمی جهان ترسیم کرده است؛ آیندهای که در صورت بیتوجهی، نهتنها اکوسیستمها بلکه امنیت غذایی، سلامت انسانها، اقتصاد و در نهایت پایداری جوامع را با تهدیدهای جدی مواجه خواهد کرد. ایران نیز به دلیل ویژگیهای جغرافیایی، قرارگیری در کمربند خشک جهان و فشارهای فزاینده بر منابع طبیعی، یکی از کشورهایی است که در صف اول مواجهه با این بحران قرار دارد.
ایران در سالهای اخیر دورههایی از خشکسالی شدید، کاهش معنادار بارش مؤثر، افزایش دمای میانگین، افت بیسابقه منابع آب زیرزمینی، نابودی مراتع و کاهش پوشش گیاهی را تجربه کرده است. این تغییرات، پیامدهایی بههمپیوسته ایجاد کردهاند؛ از افزایش ریزگردها و فرسایش خاک گرفته تا کاهش تنوع زیستی، مهاجرت اجباری گونهها، آسیبپذیری بیشتر اکوسیستمهای شکننده و افزایش خسارتهای ناشی از مخاطراتی مانند سیلابهای ناگهانی. کارشناسان معتقدند آنچه امروز شاهد آن هستیم، تنها بخش کوچکی از روندی است که در صورت نبود سیاستهای سازگارانه و کاهشی، شدت آن در دهههای پیشرو چند برابر خواهد شد.
استانهای مرکزی کشور، از جمله اصفهان، به دلیل فاصله زیاد از منابع رطوبتی، قرارگیری در مناطق خشک و نیمهخشک و اتکا به منابع آب محدود، بیش از سایر مناطق در معرض اثرات تغییر اقلیم قرار دارند. کاهش تدریجی بارشهای مفید، افزایش دمای سالانه، بینظمی در توزیع زمانی و مکانی بارشها، افزایش تبخیر و کاهش تغذیه سفرههای زیرزمینی، مجموعهای از چالشهای جدی را برای مدیریت منابع آب و خاک در این مناطق ایجاد کرده است. افزون بر این، فشار انسانی بر منابع طبیعی شامل برداشتهای بیرویه، مدیریت ناپایدار اراضی، تغییر کاربریها و چاههای غیرمجاز بهعنوان یک عامل تشدیدکننده، شرایط را پیچیدهتر کرده است.
در چنین بستری، نقش دانش اقلیمشناسی و تحلیل دادههای بلندمدت بیش از گذشته اهمیت پیدا میکند. فهم دقیق روندها، شناسایی نقاط بحرانی و ارزیابی آینده اقلیمی مناطق مختلف، پیشنیاز اصلی برنامهریزی و تصمیمگیری در حوزههای محیطزیست، آب، کشاورزی، انرژی و توسعه شهری است. سازمانهای تخصصی همچون ادارهکل هواشناسی، با تکیه بر دادههای مشاهدهای و مدلهای پیشبینی اقلیمی، نقشی حیاتی در ارائه هشدارهای دقیق، تحلیل روندها و کمک به سیاستگذاری مبتنی بر شواهد دارند.
جامعه جهانی نیز طی سالهای اخیر تلاش کرده است با توافقات بینالمللی، توسعه انرژیهای پاک، کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی، مدیریت مصرف و تقویت تابآوری جوامع، روند تخریب اقلیمی را کند یا متوقف کند. با این حال، سرعت تغییرات کنونی نشان میدهد که نیازمند اقداماتی بسیار سریعتر، جدیتر و هماهنگتر هستیم. کشورهایی که توانستهاند بخشی از این روند را کنترل کنند، ثابت کردهاند که سیاستگذاری علمی، مشارکت مردمی و مدیریت یکپارچه منابع، میتواند آیندهای پایدارتر ایجاد کند.
در این چارچوب، بررسی دقیق وضعیت اقلیمی ایران و واکاوی اثرات آن بر محیطزیست، منابع طبیعی و زندگی اجتماعی شهروندان یک ضرورت انکارناپذیر است، به همین منظور، گفتوگویی تفصیلی با نوید حاجیبابایی، معاون پیشبینی و تحقیقات ادارهکل هواشناسی استان اصفهان انجام دادهایم تا تصویری روشن، علمی و واقعبینانه از وضعیت اقلیمی و مسیرهای ممکن پیشرو ارائه کنیم. این گفتوگو تلاش دارد ابعاد مختلف تغییرات اقلیمی، از چرایی و چگونگی تا پیامدها و راهکارها را با اتکا بر دادههای علمی و تحلیلهای تخصصی بررسی کند، مشروح آن را در ادامه میخوانید:
ایمنا: بسیاری از افراد همچنان تغییرات اقلیمی را یک مفهوم کلی و غیرقابل مشاهده میدانند. آیا میتوان نشانههای آن را بهطور ملموس توضیح داد؟
حاجیبابایی: درست است که تغییرات اقلیم در نگاه اول مفهومی گسترده و علمی به نظر میرسد، اما اثرات آن کاملاً قابل مشاهده است. مهمترین نشانه این پدیده، افزایش دمای میانگین زمین است؛ موضوعی که تقریباً در تمام نقاط جهان ثبت شده است. تغییر الگوی بارشها، کوتاه شدن دورههای انتقال فصلها، افزایش دورههای خشکسالی، کاهش رطوبت خاک، کاهش ذخایر برف در مناطق کوهستانی و گسترش بیابانزایی همگی نشانههای مستقیم تغییر اقلیم هستند.
اگر به الگوهای پنجاه سال گذشته نگاه کنیم، مشخص میشود که نوسانات اقلیمی همیشه وجود داشته، اما روند کنونی از لحاظ سرعت، شدت و گستردگی با هیچ دوره تاریخی قابل مقایسه نیست. افزایش یک تا دو درجهای میانگین دما شاید در ظاهر کوچک باشد، اما این مقدار تغییر برای سیستمهای طبیعی زمین بسیار بزرگ است و میتواند کل چرخههای آب و هوا را تغییر دهد.
ایمنا: افزایش دما یکی از کلیدیترین مباحث در تغییرات اقلیمی است. این افزایش چه پیامدهایی برای محیط زیست به همراه دارد؟
حاجیبابایی: افزایش دما چند پیامد مهم دارد. نخستین آن افزایش تبخیر است که موجب کاهش رطوبت خاک و تشدید خشکسالی میشود. دوم اینکه افزایش دما بهطور مستقیم بر الگوی بارشها تأثیر میگذارد. زمانی که هوا گرمتر میشود، ظرفیت نگهداری بخار آب افزایش مییابد و بارشها نامنظمتر، کوتاهتر و شدیدتر میشود.
از سوی دیگر، افزایش دما باعث ذوب سریعتر برفها در ارتفاعات و کاهش مدتزمان ماندگاری ذخایر یخی میشود. این تغییرات بر منابع آب سطحی و زیرزمینی اثر مستقیم دارد. همچنین گرمتر شدن هوا باعث افزایش تنشهای زیستی در گیاهان و جانوران شده و برخی گونهها را به سمت مهاجرت یا انقراض سوق میدهد. به بیانی ساده، تغییر دما نهتنها گرمی هوا را افزایش میدهد، بلکه تمام ساختار زیستمحیطی منطقه را تحت تأثیر قرار میدهد.
ایمنا: چرا افزایش دما به تغییر در الگوهای بارش منجر میشود؟ این رابطه چگونه توضیح داده میشود؟
حاجیبابایی: بارش حاصل برهمکنش دما، رطوبت و فشار هوا است. وقتی دمای زمین افزایش مییابد، دو اتفاق همزمان رخ میدهد. نخست اینکه سطح زمین بخار بیشتری تولید میکند. دوم اینکه لایههای بالایی جو گرمتر و ناپایدارتر میشوند. نتیجه این تغییرات، اختلال در نحوه شکلگیری سامانههای بارشی است.
این موضوع به معنای کاهش کلی بارشها نیست؛ بلکه به معنای بینظمی است. برخی مناطق بارشهای ناگهانی و سیلابی دریافت میکنند و برخی دیگر وارد دورههای خشکسالی طولانی میشوند. این تغییر الگوها همان چیزی است که در سالهای اخیر در ایران و بسیاری از کشورهای خاورمیانه مشاهده میکنیم.
ایمنا: آیا تغییرات اقلیمی در مناطق مرکزی کشور شدت بیشتری دارد؟
حاجیبابایی: مناطق مرکزی ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و دور بودن از منابع رطوبتی، نسبت به تغییرات اقلیمی آسیبپذیرتر هستند. در این مناطق، حتی کاهش اندک بارش یا افزایش یک درجه دما میتواند اثرات گستردهای ایجاد کند.
براساس دادههای ما، اقلیم مناطق مرکزی طی دهههای اخیر به سمت خشکتر شدن حرکت کرده است. افزایش دما بین یک تا سه درجه که در برخی سالها مشاهده میشود، تأثیر بسیار زیادی بر شدت خشکسالی دارد. کاهش رطوبت خاک، کاهش پوشش گیاهی، افزایش گردوغبار و کاهش منابع آب از پیامدهای مستقیم این روند است.
ایمنا: تغییرات اقلیم چه تأثیری بر منابع آب و تغذیه سفرههای زیرزمینی دارد؟
حاجیبابایی: چرخه آب یکی از اولین بخشهایی است که تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار میگیرد. کاهش بارشهای مؤثر، افزایش دما و افزایش تبخیر باعث میشود ورود آب به سفرههای زیرزمینی کاهش پیدا کند. زمانی که بارشها از حالت آرام و پیوسته به بارشهای رگباری و کوتاهمدت تبدیل میشود، نفوذ آب به خاک کاهش مییابد و بخش زیادی از بارندگی به رواناب تبدیل میشود.
این موضوع نهتنها ذخایر آب زیرزمینی را تهدید میکند، بلکه باعث کاهش کیفیت خاک، افزایش فرسایش و گسترش بیابانزایی نیز میشود. در مناطق خشک، هر میلیمتر بارش اهمیت دارد و زمانی که الگوی بارش دچار اختلال شود، کل چرخه آب منطقه برهم میخورد.
ایمنا: برخی کارشناسان بر این باورند که تغییر اقلیم باعث گسترش بیابانزایی شده است. آیا این موضوع در کشور نیز مصداق دارد؟
حاجیبابایی: بدون تردید. بیابانزایی تنها پیشروی شنزارها نیست؛ بلکه کاهش تدریجی توان تولیدی خاک است. وقتی دما افزایش یافته و بارش کاهش مییابد، خاک رطوبت خود را از دست میدهد و پوشش گیاهی ضعیف یا نابود میشود. این روند، خاک را بسیار آسیبپذیر میکند و زمینه فرسایش بادی و آبی را فراهم میسازد.
افزون بر این، مدیریت نادرست منابع آب، حفر بیرویه چاهها و برداشت بیش از حد از سفرههای زیرزمینی نیز روند بیابانزایی را تسریع میکند، بنابراین میتوان گفت که ترکیب تغییرات اقلیمی و فعالیتهای انسانی، این پدیده را تشدید کرده است.
ایمنا: تغییرات اقلیمی چه تأثیری بر تنوع زیستی دارد؟
حاجیبابایی: تنوع زیستی یکی از حساسترین بخشهایی است که تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار میگیرد. بسیاری از گونههای گیاهی و جانوری برای ادامه حیات، نیازمند شرایط دمایی و رطوبتی مشخصی هستند. وقتی این شرایط تغییر کند، گونهها یا باید مهاجرت کنند یا با شرایط جدید سازگار شوند و یا در نهایت منقرض میشوند.
افزایش دما، کاهش منابع آب، تغییر فصلها و از بین رفتن زیستگاهها، فشار زیادی بر حیاتوحش وارد کرده است. این موضوع میتواند کل زنجیره غذایی را تحت تأثیر قرار دهد و تعادل اکوسیستم را بر هم بزند.
ایمنا: در چنین شرایطی جوامع چه اقداماتی میتوانند انجام دهند؟
حاجیبابایی: مهمترین اقدام، کاهش انتشار گازهای گلخانهای و حرکت به سمت انرژیهای پاک است. علاوه بر این، مدیریت پایدار منابع آب، توسعه فناوریهای کشاورزی کممصرف، احیای پوشش گیاهی، اصلاح الگوهای مصرف، آموزش عمومی و برنامهریزی شهری متناسب با شرایط جدید اقلیمی بسیار ضروری است.
کشورها باید به سمت سیاستهایی حرکت کنند که تابآوری جامعه در برابر تغییرات اقلیمی را افزایش دهد. این اقدامات تنها وظیفه دولتها نیست، بلکه مردم نیز نقش مهمی در آن دارند.
ایمنا: با توجه به تجربیات جهانی، آیا میتوان انتظار داشت که اثرات تغییر اقلیم کاهش یابد؟
حاجیبابایی: تغییر اقلیم یک واقعیت است و بازگشتناپذیر بودن بخشهایی از آن قابل انکار نیست؛ اما کاهش اثرات و کنترل روند آن ممکن است. کشورهایی که در سالهای اخیر به سمت سیاستهای سبز حرکت کردهاند، نشان دادهاند که اقدامات علمی و برنامهریزی شده میتواند روند تخریب را کند یا متوقف کند. اگر مدیریت منابع، کاهش آلایندهها و توسعه فناوریهای پاک بهصورت جدی دنبال شود، میتوان آیندهای متعادلتر و پایدارتر ایجاد کرد، آنچه اهمیت دارد، آغاز اقدام از امروز است.