به گزارش خبرگزاری ایمنا، راکتور آب سنگین اراک (IR-40) با ظرفیت حرارتی ۴۰ مگاوات، از ابتدای توسعهاش به عنوان یکی از پروژههای کلیدی هستهای ایران شناخته شده است. این راکتور در ابتدا برای تولید رادیوایزوتوپها به منظور کاربردهای پزشکی و صنعتی طراحی شده بود، اما در سال ۲۰۰۲، وجود آن توسط گروه مقاومت ملی ایران (NCRI) فاش شد و این موضوع توجه سازمان بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) را به خود جلب کرد.
با توافق برجام در سال ۲۰۱۵ و اجرای آن در ژانویه ۲۰۱۶، طرح اولیه راکتور IR-40 دچار تغییرات اساسی شد. ایران توافق کرد که از طراحی اولیه خود که قادر به تولید حدود ۹ کیلوگرم پلوتونیوم در سال بود، صرفنظر کند. به همین منظور، هسته اصلی راکتور (calandria) حذف و با بتن پر شد تا غیرقابل استفاده شود، این اقدام زمان لازم برای بازسازی راکتور را به ۴ تا ۵ سال افزایش داد و بدون نظارت بینالمللی، بازسازی آن عملی کرد، در این راستا نقش چین به عنوان یکی از اعضای کلیدی کنسرسیوم بینالمللی برجسته شد. طراحی دوباره شامل کاهش تولید پلوتونیوم به حدود ۳ دهم کیلوگرم در سال بود که به طور قابل توجهی خطر استفاده نظامی از این راکتور را کاهش میداد، همچنین ایران موافقت کرد که هیچ راکتور آب سنگین جدیدی برای ۱۵ سال ساخته نشود و تمام سوخت مصرفشده به خارج از کشور منتقل شود.
وضعیت فعلی راکتور IR-40 به دلیل حوادث نظامی و نظارت بینالمللی، غیرقابل استفاده برای تولید پلوتونیوم است. بر اساس گزارش IAEA در دوازدهم ژوئن ۲۰۲۵، این راکتور که تاکنون عملیاتی نشده بود، در حمله اسرائیل به سایتهای هستهای ایران در سیزدهم ژوئن ۲۰۲۵ آسیب دیده است. این حمله منجر به خرابی دُمپوش (containment dome) راکتور و توقف موقت تولید آب سنگین در تأسیسات مجاور شده است. اطلاعات دقیقتری در مورد وضعیت مخزن راکتور موجود نیست، اما آسیب به دُمپوش نشاندهنده خطر جدی برای بازسازی راکتور است، همچنین تصاویر ماهوارهای نشان میدهند که آسیب به ساختمانهای کلیدی در کارخانه تولید آب سنگین مجاور، از جمله واحد تقطیر، منجر به توقف موقت تولید آب سنگین شده است.
این آسیبها نه تنها زمانبندی پروژه بازسازی را به تعویق انداختهاند، بلکه نیاز به تجهیزات الکترونیکی و سیستمهای حفاظتی تحت تحریمها را نیز مشخص کردهاند، وضعیت فعلی راکتور IR-40 و تاریخچه آن نشاندهنده تأثیر توافقهای بینالمللی، نظارت IAEA و حوادث نظامی بر کاهش خطرات انتشار هستهای است.
تحلیل زمانبندی و عوامل مؤثر بر بازسازی راکتور IR-40 بدون نظارت بینالمللی
بررسی دقیق زمان لازم برای بازسازی راکتور IR-40 در شرایطی که نظارت بینالمللی وجود نداشته باشد، مستلزم تحلیل مراحل مختلف فرایند بازسازی، عوامل مؤثر بر این زمانبندی و چالشهای فنی و اقتصادی هر مرحله است، براساس گزارشهای منتشر شده توسط آژانس بینالمللی انرژی اتمی (IAEA)، این راکتور به دلیل حملات نظامی و تحریمهای فناوری دچار تأخیرهای قابل توجهی در پیشرفت پروژه شده است، بازسازی راکتور IR-40 شامل مراحل متعددی است که هر کدام زمانبندی مشخصی دارند، ابتدا حذف بتن موجود در هسته اصلی راکتور (calandria) که از قبل برای غیرفعالسازی آن استفاده شده است، انجام میشود. این مرحله حدود ۶ تا ۱۲ ماه زمان میبرد. حذف بتن نیازمند ماشینآلات حفاری پیشرفته و تجهیزات خاصی است که تحت تأثیر تحریمها قرار دارند، پس از حذف بتن، نصب سیستمهای جانبی از جمله سیستمهای خنککننده و کنترل واکنشهای زنجیرهای ضروری است، این مرحله نیز حدود ۱۲ تا ۱۸ ماه زمان میبرد. نصب این سیستمها مستلزم دسترسی به قطعات الکترونیکی پیشرفته و ماشینآلات سنگین است که تحت تأثیر تحریمها و حملات نظامی قرار گرفتهاند، مرحله آخر شامل تست عملیاتی راکتور است که حدود ۶ تا ۱۲ ماه زمان میبرد، این مرحله شامل آزمایشهای مختلفی است که برای اطمینان از عملکرد صحیح راکتور و ایمنی آن ضروری است، بنابراین در مجموع، بازسازی راکتور IR-40 بدون نظارت بینالمللی حدود ۲ تا ۳ سال زمان میبرد.
عوامل مؤثر بر زمان بازسازی
چندین عامل بر زمان لازم برای بازسازی راکتور IR-40 تأثیر میگذارند، نخستین عامل دسترسی به ماشینآلات حفاری و تجهیزات خنککننده است، تحریمهای فناوری که دسترسی به قطعات الکترونیکی پیشرفته را محدود کرده است، این تحریمها به ویژه در نصب سیستمهای کنترل واکنشهای زنجیرهای نقش مهمی دارند، علاوه بر این، فقدان نظارت بینالمللی میتواند موجب شود که ایران نتواند از کمکهای فنی و مشاورهای کشورهای دیگر بهرهمند شود که این موضوع نیز زمان بازسازی را افزایش میدهد.
چالشهای فنی و اقتصادی
هر مرحله از بازسازی راکتور IR-40 با چالشهای فنی و اقتصادی بسیاری همراه است. در مرحله حذف بتن، یکی از چالشهای اصلی، دسترسی به ماشینآلات حفاری پیشرفته است. این ماشینآلات تحت تأثیر تحریمها قرار دارند و ایران باید به دنبال جایگزینی برای آنها باشد که این کار زمانبر است، در مرحله نصب سیستمهای جانبی، چالش اصلی دسترسی به قطعات الکترونیکی پیشرفته و ماشینآلات سنگین است. این تجهیزات برای نصب سیستمهای خنککننده و کنترل واکنشهای زنجیرهای ضروری هستند و فقدان آنها میتواند به تأخیر در این مرحله شود، در مرحله تست عملیاتی، چالش اصلی اطمینان از عملکرد صحیح و ایمنی راکتور است. این آزمایشها نیازمند تجهیزات پیشرفته و تخصص فنی بالاست که تحت تأثیر تحریمها و حملات نظامی قرار دارند، بازسازی راکتور IR-40 بدون نظارت بینالمللی یک فرایند پیچیده و زمانبر است که تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تحریمها، حملات نظامی و چالشهای فنی و اقتصادی قرار دارد. برای کاهش این چالشها، ایران باید به دنبال همکاریهای بینالمللی و توسعه فناوری داخلی باشد.
بر اساس گزارشهای منتشر شده توسط IAEA، نظارت بینالمللی بر بازسازی راکتور IR-40 در ایران میتواند زمان اجرای پروژه را به ۴ تا ۵ سال افزایش دهد. این افزایش زمان به دلیل الزامات اضافی نظارتی است که شامل بررسی دقیق طراحی، تأیید منابع مواد اولیه، و ارزیابیهای ایمنی و محیط زیستی میشود. طبق توافق برجام، ایران موظف بود کالاندری (بخشی از سیستم خنککننده و همچنین به عنوان محیطی برای تولید نوترونها) اصلی راکتور IR-40 را با بتن پر کند تا از کار بیافتد. این عمل در اوایل سال ۲۰۱۶ تحت نظارت IAEA انجام شد. با این حال، گزارشهای جدید نشان میدهد که ایران ممکن است کالاندری جدیدی در دست ساخت داشته باشد.
یکی از چالشهای اصلی در بازسازی راکتور IR-40، تحریمهای فناوری است که دسترسی به قطعات الکترونیکی پیشرفته و ماشینآلات مدرن حفاری را محدود کرده است. این تحریمها نهتنها هزینههای بالایی را برای ایران ایجاد کردهاند، بلکه زمانبندی پروژه را نیز تحت تأثیر قرار دادهاند. نظارت IAEA شامل بررسی دقیق سیستمهای الکترونیکی و ایمنی است که به دلیل تحریمها و محدودیت دسترسی به فناوریهای پیشرفته، میتواند زمانبندی پروژه را بیشتر به تعویق بیندازد. مدیر کل IAEA تأکید کرد که نظارت بینالمللی بر تأسیسات هستهای ایران، حتی در شرایط امنیتی چالشبرانگیز، ادامه پیدا خواهد کرد. او گفت که بازرسیهای حفاظتی طبق تعهدات ایران تحت معاهده عدم گسترش (NPT) به محض فراهم شدن شرایط ایمنی و امنیتی انجام خواهد شد، نظارت بینالمللی نه تنها زمانبندی بازسازی را افزایش میدهد، بلکه به دلیل الزامات اضافی نظارتی، میتواند به تأخیر در دستیابی به اهداف پروژه منجر شود.
به گزارش ایمنا، بازسازی راکتور آب سنگین IR-40 اراک، نه یک پروژه فنی، بلکه یک نقطه عطف استراتژیک در تثبیت قدرت علمی، فناورانه و اقتدار ملی جمهوری اسلامی ایران محسوب میشود. این پروژه در حالی دنبال میشود که ایران، تحت شدیدترین تحریمهای فناوری، اقتصادی و سیاسی تاریخ قرار گرفته و همزمان با کارشکنیهای سیستماتیک آژانس بینالمللی انرژی اتمی و قدرتهای سلطهگر، تلاش میکند استقلال و خوداتکایی هستهای خود را حفظ کند. راکتور IR-40، به عنوان نماد خودکفایی و نماد تکنولوژیک صنعت هستهای ایران، سالهاست که آماج تهدیدات، توافقنامههای مخرب، و فشارهای حقوقی بینالمللی قرار گرفته است. اما امروز، دیگر زمان عقبنشینی نیست. امروز، با توجه به تحولات ژئوپلیتیکی و تغییرات رویکرد در نظام بینالملل، جمهوری اسلامی ایران باید با جدیت بیشتری مسیر بازسازی و بومیسازی کامل این راکتور را دنبال کند، بدون اجازه دادن به هیچگونه مداخله خارجی، نظارتگریهای فرسایشی و مأموریتهای شبهجاسوسی بازرسان آژانس.
تحریمهای سنگین در زمینه تأمین تجهیزات پیشرفته الکترونیکی، سوخت هستهای، و مواد حساس همچون آب سنگین و زیرکونیوم، به روشنی اثبات کردهاند که تکیه به خارج در چنین حوزهای، چیزی جز بازدارندگی و کند شدن پیشرفت ملی به همراه نداشته است. کشورهایی مانند آمریکا با استفاده از ساختارهای بینالمللی همچون آژانس و شورای امنیت، تلاش دارند تا مسیر رشد هستهای ایران را نهتنها محدود، بلکه کاملاً مسدود کنند. اینجاست که تصمیمات شجاعانه باید جایگزین مماشاتهای بیحاصل شود، ایران نهتنها از منظر علمی، بلکه از لحاظ حقوقی نیز هیچ الزامی برای اجازه ورود مداوم بازرسان به تاسیساتی مانند IR-40 ندارد، بهویژه زمانی که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نبوده و روند اعتمادسازی را به یکطرفهترین شکل ممکن مدیریت کرده است. باید روشن کرد که نظارتهای بیش از حد آژانس بر پروژههایی مانند بازسازی IR-40، در حقیقت ابزار فشار و مهار دانش بومی ایران هستند، نه ضمانتهایی برای صلحآمیز بودن فعالیتها.
از این رو، مطالبه اصلی در این مقطع حساس، آن است که:
- هیچگونه مجوز جدیدی برای بازرسی یا دوربینگذاری در تأسیسات اراک صادر نشود، مگر در چارچوب توافقات بهطورکامل متقابل و با تضمین لغو عملی تحریمها
- مسیر بازسازی و بهرهبرداری از راکتور IR-40 با اتکا به ظرفیتهای داخلی و همکاریهای فناورانه با کشورهای مستقل با قوت پیگیری شود
- دولت و نهادهای تخصصی همچون سازمان انرژی اتمی باید بودجه و اولویت عملیاتی این پروژه را افزایش دهند و از رویکرد محافظهکارانه بپرهیزند
- نخبگان علمی کشور، بهویژه در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی مرتبط، باید به صورت یکپارچه در این پروژه ملی جذب شوند و پژوهشهای بومی در زمینه سوختسازی، سیستمهای کنترل، و جایگزینهای آب سنگین بهطور هدفمند هدایت شوند.
راکتور IR-40 باید به عنوان نقطه عزیمت دوباره ایران به عرصه استقلال کامل هستهای دیده شود؛ جایی که دیگر هیچ مقام خارجی و هیچ بازرسی، حق دخالت، مانعتراشی یا نظارت فراتر از چارچوبهای توافق شده و حقوقی را نخواهد داشت. آینده ایران در دست ملت ایران است، نه پشت درهای بسته نهادهای بینالمللی.
بازسازی این راکتور، بازسازی عزت ملی ماست.
نظر شما