به گزارش خبرگزاری ایمنا از اردبیل، در معماری ایران، جایی که سنگ و کاشی به زبان درمیآیند و کاخ و مسجد به آواز در میپیچند، ردپای نام بزرگمردی بهچشم میخورد که عدالت را زیست و شجاعت را معنا بخشید.
حضرت علی (ع)، نخستین امام شیعیان و وصی پیامبر اکرم (ص)، حضوری فراگیر و جاودانه در بافت فرهنگی، دینی و هنری ایران دارد، نام و صفات این امام همام، قرنهاست که در دل مساجد، گنبدها، محرابها، کتیبهها و آرامگاههای تاریخی ایرانی جاریاست، ردپایی که نهتنها نشانی از ارادت شیعهدوستان این سرزمین است، بلکه گویای پیوند عمیق میان فرهنگ ایرانی و آموزههای مکتب علوی بوده، این حضور پررنگ، بهویژه از دوره صفوی به بعد در قالب معماری باشکوه اسلامی – ایرانی، جلوهای نمادین و باشکوه پیدا کرده است.
یکی از نمونههای شاخص بهرهگیری از این مفاهیم، مجموعه شیخ صفیالدین اردبیلی در شهر اردبیل است، این مجموعه تاریخی و معنوی که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، نه تنها آرامگاه یکی از عرفای بزرگ ایران را در خود جای داده، بلکه بازتابی از تفکرات و گرایشهای مذهبی حکومت صفویه نیز هست، حکومتی که تشیع دوازدهامامی را مذهب رسمی ایران اعلام و با تاکید بر مقام امام علی (ع)، هویت فرهنگی و دینی جدیدی برای ایران ترسیم کرد.
جایگاه امام علی (ع) در هنر و معماری تاریخی ایران
حسن یوسفی، کارشناس باستانشناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان اردبیل به خبرنگار ایمنا میگوید: با توجه به تأثیر عمیق تشیع و ارادت به امام اول شیعیان، میتوان ردپای این ارادت را در آرایهها و تزئینات بسیاری از بناهای تاریخی و مذهبی ایران بهویژه بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی مشاهده کرد، نام حضرت علی (ع) بهعنوان یکی از مهمترین المانها و بنمایههای تزئینی در آثار منقول و غیرمنقول معماری شهر اردبیل به چشم میخورد.
وی با اشاره به خلأ موجود در منابع مکتوب تاریخی پیش از دوره صفوی میافزاید: برخلاف کتابها و منابعی که پیش از تشکیل حکومت صفوی به نگارش درآمدهاند، جایگاه حضرت علی (ع) در آنها بهدرستی منعکس نشده و بسیاری از آن منابع گرایشی ضدشیعی داشتهاند، این در حالی است که شواهد مادی و فرهنگی همچون آثار معماری و تزئینی، نشاندهنده حضور پررنگ ارادت به امام علی (ع) در سراسر منطقه، از سوریه و ترکمنستان تا افغانستان هستند.
یوسفی تأکید میکند: پیش از گردآوری نهجالبلاغه توسط سید رضی، سخنان و آموزههای حضرت علی (ع) بهصورت مستقیم در هنر و فرهنگ مردم ایران نمود داشته است، برای مثال در آثار سفالی مکشوفه از مناطق مختلفی چون خراسان و نیشابور، کلمات و جملاتی از حضرت علی (ع) با ظرافت خاصی حکاکی شدهاند، این آثار، نشاندهنده حضور عمیق تفکر شیعی و علاقهمندی به امام علی (ع) در مناطق شرقی ایران پیش از رسمیت یافتن تشیع در دوره صفوی هستند.
یوسفی میافزاید: در سوریه و بهویژه در شهر حلب، آثاری هنری و تاریخی وجود دارد که در آنها نام حضرت علی (ع) بهصورت گسترده درج و حکاکی شده است، در سدههای هفتم و هشتم هجری، همزمان با حکومت ایلخانیان مغول و تیموریان در نقوش و تزئینات متنوعِ سکههای تاریخی مربوط به این سلسلهها به نام حضرت علی (ع) اشاره شده است.
وی بیان میکند: همچنین در کتیبهها و تزئینات معماری مساجدی چون مسجد کبود تبریز، مسجد جامع اصفهان و نیز در شهرهایی همچون یزد، کرمان، خراسان و مشهدالرضا بهوفور نام حضرت علی (ع) و شعائر دینی همچون عبارت «لا اله الا الله، محمد رسولالله، علی ولیالله» دیده میشود، این نشانهها در تزئینات شهرهای اصفهان و کاشان نیز قابل مشاهده هستند.
یوسفی اشاره میکند: در آثار تاریخی کشور و در کتیبههای گنبد و ایوان طلا، بهویژه در دوران صفوی و قاجار، القابی چون «وصیّ رسولالله» و «اسدالله الغالب علیبنابیطالب» آمده است.
این پژوهشگر و صفویشناس توضیح میدهد: پس از این دوران با ورود به دوره صفوی و مرکزیتیافتن اردبیل، زادگاه شیخ صفیالدین اردبیلی، مطالعات نشان میدهد که در سنگمزارهای بقعه شیخ صفی و در معماری آن، زیباترین شعائر دینی و مذهبی با محوریت مکتب علوی و تشیع نقش بسته است.
وی میافزاید: با وجود آنکه تعداد محدودی از سنگمزارها به دست ما رسیده است، اما مطالعات انجامشده حاکی از آن است که در بیش از ۸۰ درصد تزئینات در کنار شعائر دینی، آیاتی از قرآن، روایات و احادیثی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نگاشته شده است، یکی از برجستهترین این شعائر، مناجاتنامه حضرت علی (ع) است.
رد پای کلام علوی در مقبرههای صفویان، جلوهای از هنر شیعی در اردبیل
کارشناس باستانشناسی اداره میراث فرهنگی اردبیل میگوید: بیاستثنا روی تمامی سنگمزارهای شخصیتهای مهم سیاسی و مذهبی در محوطهی بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی، مناجاتنامه حضرت علی (ع) و نام مبارک ایشان با طراحی و هندسهای خاص نقش بسته است.
وی در ادامه میافزاید: بلندترین کتیبهها در دو بنای تاریخی، یعنی مقبره شاه اسماعیل صفوی، بنیانگذار مذهب تشیع در ایران و مقبره شیخ کلخوران بهصورت گچبری اجرا شدهاند، مهمترین این کتیبهها برگرفته از کلام حضرت علی (ع) و نهجالبلاغه است.
به گفته این کارشناس، اغلب این کتیبهها مفاهیم اخلاقی و فضائل انسانی برگرفته از سخنان حضرت علی (ع) را بازتاب میدهند. برای نمونه، یکی از مضامین معروف میگوید: «انسان در دنیا دو روز دارد: روزی به نفع اوست و روزی علیه او. زمانی که به نفع توست، مغرور مشو و وقتی علیه توست، صبر پیشه کن.»
یوسفی تأکید میکند که تمام این مفاهیم، برگرفته از نهجالبلاغه و در راستای ترویج اخلاق انسانی است و شهر اردبیل بهواسطه هنرهای شیعی با محوریت سخنان حضرت علی (ع) و آموزههای نهجالبلاغه از جمله بینظیرترین و شاهکارترین جلوههای هنر شیعی در ایران به شمار میرود.
تجلی معماری علوی در آسمان ایران
در مسجد جامع اصفهان، بنایی که از سدههای اولیه اسلام تا دوره قاجار، لایهلایه رشد پیدا کرده است، نام مبارک علی (ع) در گوشههای مختلف آن به چشم میخورد، در ایوانها، کتیبههای بالای محرابها و منارهها، عبارت «علی ولیالله» بهکرّات دیده میشود، گاه با کاشی معرق، گاه با خط کوفی بر آجر پخته.
همچنین در مسجد کبود تبریز که از بناهای شاخص دوران قرهقویونلوها و آققویونلوهاست، میتوان به نقش و نگارهای کتیبهای پرداخت که با الهام از نهجالبلاغه و صفات حضرت علی (ع)، تقدس خاصی به بنا بخشیدهاند.
در مساجد شهرهایی همچون کاشان، یزد، کرمان و مشهد بهویژه در محرابها و شبستانها، جملات کوتاه اما پرمغز از حضرت علی (ع) با رنگ لاجوردی بر کاشیها نقش بستهاند.
سکهها، خطوط و نگارگریها: حتی در سکههای رایج، نام حضرت علی (ع) و القابی همچون «اسدالله الغالب» و «وصی رسولالله» دیده میشود، این سکهها حامل پیامی نمادین از مشروعیت دینی بودهاند و نشاندهنده نقش پررنگ آموزههای شیعی در سیاست و فرهنگ ایران در این دوران هستند.
در هنر نگارگری ایرانی نیز بهویژه از دوره صفوی به بعد، تصویرسازی از واقعه غدیر، شمشیر ذوالفقار و اشاراتی به حضرت علی (ع) در مینیاتورها و کتابآراییها به چشم میخورد.
در بارگاههای بزرگ همچون حرم امام رضا (ع) در مشهد و حرم حضرت معصومه (س) در قم و نیز مسجد شاهچراغ در شیراز نام حضرت علی (ع) در کتیبههای طلاکاریشده، کاشیکاریهای فیروزهای و گچبریهای استادانه جای گرفته است، در بسیاری از این مکانها، کلامی از نهجالبلاغه یا عباراتی چون «یا علی» در محور تزئینات قرار گرفته است.
حتی در بناهای مذهبی خارج از مرزهای کنونی ایران، همچون آثار تاریخی شهر حلب در سوریه یا مقابر شیعیان در آسیای میانه، نام امام علی (ع) بهعنوان نگینی بر پیشانی هنر شیعی میدرخشد.
به گزارش ایمنا، جایگاه حضرت علی (ع) در معماری ایرانی، فقط نشانی از یک شخصیت مذهبی نیست، بلکه نمادی است از پیوند روحانیت، اخلاق، عرفان و هنر، وی نهفقط در دل محرابها، بلکه در جان آثار هنری ایران جای دارد، گاه در سنگ، گاه در کاشی و گاه در خط.
این معماری، تنها هنر ساختوساز نیست، بلکه هنر گفتوگو با آسمان است، از زبان سنگ با روح انسان و در این گفتوگو، علی (ع) همچون نغمهای ماندگار، پیوسته در حال زمزمه است، آثار و نشانههای مربوط به حضرت علی (ع) در بناهای تاریخی ایران، میراثی است که با هر قدم در مسیر فرهنگ و تاریخ ایران، میتوان آن را حس کرد، همچون نَفَسی جاری در کوچهپسکوچههای تاریخ از اردبیل تا اصفهان از نیشابور تا تبریز و از دل سفال تا قله گنبد.
نظر شما