به گزارش خبرگزاری ایمنا، عطر و استفاده از آن با هدف ایجاد تأثیر مطلوب و احاطه خود در رایحه‌ای دلپذیر همراه بوده است، ریشه کلمه عطر از عبارت لاتین به معنای «دود کامل» می‌آید و نخستین شکل عطر به صورت بخور بوده است که حدود ۴ هزار سال پیش توسط بین‌النهرینی‌ها ساخته شد و پیش از آنکه به استفاده عمومی راه پیدا کند، تنها در مراسم مذهبی استفاده می‌شد.
بر اساس اطلاعات موجود یونانیان باستان، مخترع اولین عطر مایع بودند، اما تکنیک تقطیر توسط اعراب بود که تولید عطر را ممکن ساخت. عطر در قرن هفدهم به‌ویژه در فرانسه محبوبیت یافت، همچنین قرن نوزدهم شاهد تحولات عمیقی در صنعت عطر بود، در ابتدای قرن، عطرها به‌طور معمول از رایحه یک گل منفرد تهیه می‌شدند، اما امروزه عطرها بسیار پیچیده‌تر هستند و از مواد طبیعی و مصنوعی متعددی تشکیل شده است.
فرایند تولید عطر با استخراج روغن‌های معطر از گیاهان آغاز می‌شود که به‌طور معمول از طریق تقطیر انجام می‌گیرد؛ این فرایند بسیار پرهزینه است، زیرا هزاران کیلوگرم گل ممکن است برای تولید تنها یک کیلوگرم روغن لازم باشد؛ سپس روغن‌ها با الکل رقیق شده و فرایندهای فیلتراسیون و بسته‌بندی انجام می‌شود.
عطر و رایحه از منظر جامعه‌شناختی پدیده‌ای است که در آن صنعت عطرسازی از مواد طبیعی و مصنوعی با غلظت‌های متفاوت بهره می‌گیرد، در حالی که تجربه استفاده از عطر به‌طور کامل فردی بوده است و تحت تأثیر خصوصیات منحصربه‌فرد پوست هر شخص قرار می‌گیرد؛ علم رایحه‌ها (آروماتراپی) با توجه به ارتباط مستقیم سیستم بویایی با مناطق احساسات و حافظه در مغز، تأثیرات مثبتی بر کاهش استرس و بهبود خلق‌وخو دارد.
همچنین استفاده از عطر تحت تأثیر عوامل اجتماعی همچون سن، شخصیت و موقعیت اجتماعی قرار می‌گیرد، پژوهش‌ها نشان می‌دهد عطرها می‌توانند بر قضاوت‌های اجتماعی نیز تأثیرگذار باشد، در این راستا با محمد حسن شکرانی، رایحه شناس و آروماتراپیست، گفت‌وگویی داشته‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: چگونه عطرها ساخته می‌شوند و چه عواملی بر تجربه استفاده از آن‌ها تأثیر می‌گذارند؟
شکرانی: صنعت عطرسازی امروزه از طیف گسترده‌ای از مواد اولیه بهره می‌برد که شامل ترکیبات طبیعی و مصنوعی می‌شود. مواد طبیعی از منابع گیاهی متنوعی همچون عصاره گل‌ها، برگ‌ها، ریشه‌های گیاهان و پوست میوه‌های مرکبات استخراج می‌شوند، همچنین برخی عصاره‌های حیوانی همچون مشک، عنبر از نهنگ و ترشحات غدد سگ آبی نیز در ساخت عطرها کاربرد دارند. با پیشرفت علم شیمی، متخصصان توانسته‌اند نسخه‌های مصنوعی بسیاری از این ترکیبات طبیعی را تولید کنند که این امر فرایند تولید عطر را بسیار ساده‌تر و مقرون به صرفه‌تر کرده است؛ عطرها بر اساس غلظت روغن‌های اساسی طبقه‌بندی می‌شوند، از غلیظ‌ترین نوع یعنی “پرفیوم” که حاوی ۲۰ تا ۵۰ درصد ترکیبات عطری است، تا «او دو پرفیوم» با ۱۰ تا ۱۵ درصد و «او دو تویلت» یا کلن با سه تا هشت درصد ماده معطر.
رایحه یک عطر همچون یک قطعه موسیقی دارای لایه‌های پیچیده‌ای است که به تدریج آشکار می‌شوند؛ هنگامی که عطر روی پوست استفاده می‌شود، ابتدا با «نت‌های رویی» یا رایحه‌های اولیه شروع می‌شود که به‌طور معمول تند، فرار و جذاب هستند، اما تنها پنج تا ۱۰ دقیقه دوام می‌آورند. پس از آن، «نت‌های میانی» یا قلب عطر ظاهر می‌شوند که حاصل ترکیب عطر با شیمی منحصر به فرد پوست هر فرد است؛ این مرحله که حدود ۲۰ دقیقه طول می‌کشد تا شکل بگیرد، شخصیت اصلی عطر را نشان می‌دهد و برای تشخیص مناسب بودن یک عطر برای فرد، باید به این مرحله توجه ویژه‌ای داشت. در نهایت، «نت‌های پایه» ظاهر می‌شوند که بیان نهایی عطر بوده و پس از خشک شدن کامل عطر باقی می‌مانند. این رایحه‌ها به‌طور معمول عمیق‌تر، گرم‌تر و ماندگارتر هستند.
یک نکته مهم در مورد عطرها این است که رایحه آن‌ها بر روی افراد مختلف می‌تواند به‌طور کامل متفاوت باشد. این تفاوت ناشی از ویژگی‌های منحصر به فرد پوست هر شخص، از جمله pH پوست، میزان چربی، دما و حتی رژیم غذایی و هورمون‌های فرد است، بنابراین عطری که روی یک فرد بوی خوشایندی دارد، ممکن است روی فرد دیگر به‌طور کامل متفاوت به مشام برسد. این ویژگی موجب می‌شود که انتخاب عطر به یک تجربه شخصی تبدیل شود؛ توصیه متخصصان عطر این است که قبل از خرید، عطر را روی پوست خود امتحان کرده و اجازه دهید تمام مراحل سه‌گانه آن (نت‌های رویی، میانی و پایه) آشکار شوند تا بتوانید تصمیم درستی بگیرید.
ایمنا: چگونه علم رایحه‌ها می‌تواند به عنوان روشی برای کاهش استرس و بهبود سلامت روانی مورد استفاده قرار گیرد و چه شواهد علمی از اثربخشی آن وجود دارد؟
شکرانی: علم رایحه‌ها، شاخه‌ای از دانش است که تأثیر عطرها و روایح مختلف بر سلامت روانی و جسمانی انسان را مورد مطالعه قرار می‌دهد؛ آروماتراپی به عنوان یک روش درمانی سنتی، بر این باور استوار است که رایحه‌های طبیعی می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر وضعیت خلقی، سطح استرس و حتی سلامت کلی افراد داشته باشند؛ این علم با آروماکولوژی که به بررسی ارتباط میان رایحه‌ها و روانشناسی می‌پردازد، پیوند نزدیکی دارد. یافته‌های علمی قابل توجهی همچون مطالعه صندوق تحقیقات بویایی نیویورک، اثربخشی این روش‌ها را تأیید می‌کند؛ این تحقیق نشان داده است که استشمام رایحه وانیل می‌تواند استرس بیماران تحت اسکن MRI را تا ۶۳ درصد کاهش دهد.
استفاده از رایحه‌ها فراتر از تنها خوشبو کردن محیط یا بدن است و می‌تواند به عنوان ابزاری مؤثر برای مدیریت استرس، افزایش سطح انرژی و بهبود حالت روحی به کار گرفته شود؛ مطالعات علمی روزافزون در این زمینه، مکانیسم‌های فیزیولوژیک تأثیر رایحه‌ها بر مغز انسان را روشن‌تر می‌سازند و نشان می‌دهند که چگونه ملکول‌های معطر می‌توانند از طریق سیستم لیمبیک مغز، پاسخ‌های عاطفی و فیزیولوژیک را تحریک کنند؛ این یافته‌ها زمینه را برای توسعه مداخلات درمانی مبتنی بر رایحه در محیط‌های پزشکی، همچون کاهش اضطراب بیماران در مراکز درمانی، فراهم کرده است.
ایمنا: چگونه ارتباط منحصر به فرد بین حس بویایی و مغز انسان بر تجربیات روزمره ما تأثیر می‌گذارد و چه کاربردها و محدودیت‌هایی برای استفاده از رایحه‌ها در زندگی روزمره وجود دارد؟
شکرانی: صنعت لوازم آرایشی به طور فزاینده‌ای به علم رایحه‌درمانی روی آورده است، این رویکرد بر پایه دانش علمی ارتباط منحصر به فرد بین سیستم بویایی و مغز انسان قرار دارد؛ برخلاف سایر حواس که اطلاعات حسی را ابتدا از طریق تالاموس پردازش می‌کنند، سیگنال‌های بویایی به‌طور مستقیم به مناطقی از مغز که مسئول احساسات، خلاقیت و حافظه هستند ارسال می‌شوند. این ارتباط مستقیم، که دانشمندان آن را «پیوند بویایی» می‌نامند، توضیح می‌دهد که چرا رایحه‌ها می‌توانند به طور آنی احساسات قوی یا خاطرات فراموش شده را فعال کنند.
تحقیقات علمی کاربردهای عملی این پدیده را نشان داده است. مطالعات موردی نشان می‌دهند دانشجویانی که هنگام مطالعه در معرض بوهای خاصی قرار می‌گیرند، چنانچه همان رایحه در زمان امتحان نیز حضور داشته باشد، عملکرد بهتری در یادآوری اطلاعات دارند، استفاده از یک عطر یکسان در دوره مطالعه و زمان آزمون می‌تواند به تقویت حافظه کمک کند، گرچه این روش جایگزینی برای مطالعه جدی و پشتکار نیست؛ این یافته‌ها نشان می‌دهند که ارتباط بین بویایی و حافظه می‌تواند به صورت هدفمند برای بهبود عملکرد شناختی مورد استفاده قرار گیرد.
علیرغم فواید بالقوه، استفاده از عطر و رایحه‌ها جنبه‌های منفی نیز دارد. بسیاری از افراد تجربه ناخوشایند مواجهه با رایحه‌های قوی و آزاردهنده در فضاهای عمومی همچون مراکز خرید را داشته‌اند. افراد حساس ممکن است دچار واکنش‌های آلرژیک، درماتیت یا حساسیت به نور خورشید (فتودرماتیت) شوند؛ تشخیص دقیق ماده حساسیت‌زا اغلب دشوار است، زیرا عطرها از ترکیبات متعددی تشکیل شده‌اند و قوانین فعلی الزامی برای برچسب‌گذاری کامل این مواد وجود ندارد. برای افراد مستعد به واکنش‌های آلرژیک، استفاده از محصولات با غلظت کمتر اسانس همچون ادوتوالت یا کلن می‌تواند راهکار مناسبی برای کاهش احتمال بروز حساسیت‌های پوستی باشد.
ایمنا: چگونه عوامل اجتماعی‌فرهنگی، سن، خلق‌وخو و شخصیت فردی بر الگوهای استفاده از عطر تأثیر می‌گذارن و این الگوها چه تغییراتی را در طول زمان نشان می‌دهد؟
شکرانی: استفاده از عطر پدیده‌ای فراتر از یک انتخاب ساده است و ریشه در عوامل روانشناختی و جمعیت‌شناختی پیچیده‌ای دارد؛ تحقیقات دکتر هرز در سال ۲۰۰۳ برای مؤسسه حس بویایی نشان داد که انگیزه‌های اجتماعی-فرهنگی که بر استفاده از عطر در آمریکای شمالی تأثیر می‌گذارند، شباهت قابل توجهی با عوامل مؤثر بر انتخاب‌های مد لباس دارند. این مطالعه کشف کرد که جوانان تمایل بیشتری به هم‌نوایی اجتماعی در انتخاب عطر دارند و بیشتر رایحه‌هایی را برمی‌گزینند که بین همسالانشان محبوب هستند و این موضوع نشان‌دهنده اهمیت پذیرش اجتماعی و تعلق گروهی در این سنین است.
خلق‌وخو عامل مهم دیگری است که بر انتخاب عطر تأثیر می‌گذارد، بر اساس بررسی‌های انجام شده، گاهی افراد رایحه‌هایی را انتخاب می‌کنند که با حالت روحی فعلی آن‌ها هماهنگ باشد یا تأثیر مثبتی بر خلق‌وخویشان داشته باشد؛ این یافته نشان می‌دهد که عطر نه تنها یک ابزار اجتماعی، بلکه وسیله‌ای برای مدیریت احساسات و تقویت حالات روانی مطلوب است. شخصیت افراد نیز نقش مهمی در انتخاب رایحه ایفا می‌کند، به طوری که افراد تمایل دارند عطرهایی را انتخاب کنند که با تصویر ذهنی آن‌ها از خودشان مطابقت داشته باشد، همچون افراد با شخصیت «دراماتیک» که جذب عطرهای سنگین و شرقی می‌شوند یا افراد «ورزشی» که رایحه‌های سبک و تازه را ترجیح می‌دهند.عطر به عنوان یک ابزار ارتباط غیرکلامی عمل می‌کند که می‌تواند پیام‌های ظریفی درباره هویت، قصد و اهداف فرد منتقل کند و در نتیجه، انتخاب آن با دقت و با توجه به بافت اجتماعی صورت می‌گیرد.