به گزارش خبرگزاری ایمنا، نگرش ایرانیان نسبت به آب همواره همچون عنصری مقدس بوده است و ایرانیان هرجا آبی یافتهاند، قدر آن را بهدرستی شناختهاند و درصدد استفاده بهینه و هدر ندادن آن بودهاند و در این راه دست به ابتکارات بسیار زدهاند که بسیاری از آنها در معماری ایرانی دیده میشود.
در شهرسازی قدیم نیز آب بهعنوان یک عنصر طراحی شهری ایفای نقش کرده است؛ در اصفهان بهعنوان شهری که در مرکز فلات ایران واقع شده و دارای آب و هوای نیمه گرم و خشک است، وجود زایندهرود همچون موهبتی ارج نهاده میشود و یکی از نظاممندترین و ماندگارترین شیوههای سنتی آبرسانی از رودخانه به مزارع و باغهای اطراف با عنوان «مادیها» بهکار میرود.
طرح مادیهای اصفهان ابتکاری است که از مقیاس معماری فراتر رفته، در سطح شهر یا منطقه وسیعی عمل کرده و در قالب آفرینش یک عنصر شهری ویژه، جلوه پیدا کرده است؛ این شبکه آبرسانی خود دستمایه طراحی شهری اصفهان جدید صفوی بوده است.
واژه «مادی» در لهجه اصفهانی به نهرهای فراخ و گشادهای اطلاق میشود که برای آبرسانی از رودخانه زایندهرود به اطراف این شهرستان منشعب شده است و جز در این شهر در هیچ جای دیگری وجود ندارد که خود نشانهای از قدمت تاریخی این واژه و از سوی دیگر نشانه روشنی از علایق و کوشش مردم در عمران و آبادی سرزمین خود است.
روش پیچیده و شگفت تقسیم آب، بر اساس دو اصل زمان و مکان توسط این مردم ناشی از اندیشه ژرفی بوده است که آب را به نسبت احتیاج به همه روستاها رسانده و چنان سبزی و خرمی بهوجود آورده که طی تاریخ همه اهل قلم را به اعتراف واداشته است.
مادیها بهصورت کانالهای وسیع در بالادست از رودخانه جدا میشدند، با شیب یک در هزار پس از طی چند ده کیلومتر به زمینهای آبخور میرسیدند و در این قسمت با جویهای کوچک روی سطح زمین جاری میشدند. مادیها در نهایت در مسیر خود روستاهای متعددی را تغذیه و آبیاری میکردند و در پاییندست هرزآب آنها به چشمهها یا مادیهای دیگری سرازیر میشده است.
در «طومار شیخبهایی» تعداد نهرها یا مادیهایی که از زایندهرود جدا میشود، ۷۸ عدد ذکر شده است که تعدادی از سمت چپ تعدادی و تعدادی از سمت راست آن منشعب میشود، این تقسیمبندی بر اساس ۳۳ سهم اصلی انجام میشود و هر سهم بهنوبه خود تقسیمات فرعی دیگری هم داشته است، از این تعداد مادی، اکنون ۱۰ مادی در بافت کنونی شهر اصفهان جاری است.
اسامی مادیهایی که در زمان صفویه شهر اصفهان را زیر پوشش خود داشتند، در شمال رودخانه به ترتیب از پایین به بالا شامل مادی نیاصرم، فرشادی، فدن، جویشاه، تیران و قمیش و در جنوب رودخانه، شایج، نایج و عبداللهخان و در مرکز نیاصرم، فرشادی، فدن و جویشاه است.
تلاش برای احیای مادیهای شهر اصفهان
مجتبی حقشناس، مدیرعامل سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری اصفهان به خبرنگار ایمنا اظهار میکند: بیشتر مادیها مربوط به دوره شیخبهایی میشوند که زمانی مرکز آبرسانی باغها در سطح شهر بودهاند، از اینرو اطراف آنها فضای سبز وجود دارد، همچنین محل خوبی برای دفع آبهای سطحی حین بارندگی است که بهدنبال آن محور سبزی در دل محلات ایجاد میشود، در اصل نوار سبزی در دل محلات ایجاد میشود.
وی میافزاید: کمیتهای به نام «مادیها و انهار» در سازمان فضای سبز شهری وجود دارد که در آن تصمیمگیری میشود. اگر کسی بخواهد بر مادی پل بزند یا لوله و تأسیسات شهری از آن عبور کند، باید از سازمان پارکها مجوز گرفته شود.
مدیرعامل سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری اصفهان تصریح میکند: مادیها در بعضی نقاط شهر به علتهای خاص از جمله عملیاتهای عمرانی دچار مشکل شدهاند، بنابراین طی سالهای اخیر تلاش کردیم این کمیته را قویتر کنیم و همکارانم در حال رسیدگی هستند تا نقاطی که بسته شده است را به مناطق اعلام میکنیم تا پیوستگی مادیها را برای انتقال آب رقم بزنیم.
حقشناس ادامه میدهد: امیدوارم زمانی رودخانه زایندهرود بهقدری آب داشته باشد تا شاهد جریان آب در مادیها و در دل محلات باشیم؛ اگر رودخانه به شرایط سالهای پیش برگردد، بهجز محور درختی که مادیها دارد و موجب زیبایی میشود، موجب جریان آب در دل محلات میشود که بر چاههای کشاورزی اطراف نیز مؤثر است و موجب سرزندگی محلات میشود.
وی با تاکید بر اینکه اقداماتی در راستای افزایش نفوذپذیری مادیها انجام میشود، خاطرنشان میکند: همکارانم در دفتر فنی شهرداری اصفهان طرحهایی را به مناطق ارائه میدهند تا اگر بارندگی اتفاق افتاد، داخل زمین فرو رود و از فرونشست نیز جلوگیری شود و این آب به آبخوان شهر اصفهان اضافه شود.
مدیرعامل سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری اصفهان میگوید: مادیها یکی از اجزای اصلی فضای سبز شهری اصفهان هستند؛ در بعضی مناطق اصفهان همچون منطقه ۹، کیلومترها مادی داریم.
مادیها متمایزکننده شهر اصفهان از سایر شهرها است
حمید ماجدی، استادیار دانشگاه تهران با اشاره به زمان پیدایش و ایجاد شبکه مادیها در شهر اصفهان به خبرنگار ایمنا میگوید: مورخان زیادی از جمله ابن رسته، حمزه اصفهانی و ابن حوقل در نوشتههای خود به تقسیم آب زایندهرود و ضوابط آن در شهر اصفهان اشاره میکنند، حمزه اصفهانی تقسیم آب را به پیش از اسلام نسبت میدهد، از نوشتههای ابن حوقل چنین نتیجه میشود که ۱۰ قرن قبل نیز آب زایندهرود با اصول و روشی ویژه تقسیم شده است و هر بلوک نسبت به اوضاع و موقعیت جغرافیایی و شرایط زمانی و مکانی حقابه داشته است.
وی با بیان اینکه همپای رشد شهرنشینی و افزایش آبادیها شیوه تقسیم آب زایندهرود نیز دستخوش تغییر شده است، ادامه میدهد: در دوران صفویه که اصفهان بهعنوان پایتخت ایران برگزیده شد، تغییرات بیشتری نسبت به گذشته داشتیم، در این زمان با گسترش شهر به سمت جنوب و افزایش جمعیت شهری و روستایی این منطقه، زمینهای بایر و لمیزرع آباد شد و باغهای بزرگ و زیبایی در مدت زمان کمی بهوجود آمد.
استادیار دانشگاه تهران میگوید: روش پیچیده و شگفتانگیز تقسیم آب زایندهرود که در اصفهان بر اساس دو اصل زمان و مکان، از برجستهترین نمونههای میراث فرهنگی ما در مدیریت منابع آب است و بهطور سنتی به نام شیخبهایی معروف شده است، ابداع فرد و زمان خاصی نیست، بلکه محصولی از اعصار و قرون گذشته است که طی نسلها به موازات گسترش و محدود شدن اراضی یا تصمیمات حکومتی تغییرات و تبدیلاتی در آن رخ داده است.
ماجدی با اشاره به عملکرد مادیها در گذشته و حال خاطرنشان میکند: مادیهای اصفهان بهعنوان شبکه تقسیم آب در اصفهان و حومه هر چند امروزه به اهمیت گذشته نیست، اما در واقع انعکاسی از دقت و نظم لازم چنین طرحهای عظیمی را نشان میدهد و مهمتر از آن نقشی است که این شبکه در ایجاد «باغشهر» صفوی و اهمیت نظم آب در این شهر ایفا میکند. تأثیر استفاده از آب رودخانه از طریق انشعابات مادی در طراحی پایدار فضای سبز شهری در دوره صفویه به حدی بوده است که شاردن و تاورنیه اصفهان را به «شهری درون جنگل» تشبیه کردهاند.
وی ادامه میدهد: این تقسیمبندی با تحولات جدید اقتصادی و اجتماعی دهههای گذشته دستخوش تغییرات زیادی شده است، در واقع با تغییر زیربنای اقتصادی شهر از کشاورزی به یک شهر خدماتی صنعتی، مادیها یکی از اصلیترین کارکردهای خود را از دست دادهاند، بهعبارت دیگر با گسترش شهر و شهرنشینی، ازدیاد جمعیت و افزایش جمعیت مهاجر و ساختوسازهای بیرویه بخش زیادی از اراضی مزروعی داخل شهر که پیشتر از مادیها مشروب میشدند و پابهپای مادیها و شعبات فرعی آنها نابود شدند.
استادیار دانشگاه تهران با بیان اینکه شبکه مادیها طی سالها عملکردهایی در سطح شهر اصفهان داشته است که بعضی از این عملکردها بهتدریج از دست رفته است، میافزاید: در درجه نخست، عملکرد آبرسانی مادیها بوده که سالها است این عملکرد اهمیت خود را از دست داده است، در درجه بعدی، اهمیت رابطه این شبکه با بخشهای مختلف شهر و نقشی که در رابطه با بافت و سازمان شهر داشته است.
ماجدی با تاکید بر اینکه نقش پالایش روانی و جسمی این شبکه در آلودگیهای صوتی و بصری و ازدحام جمعیت غیرقابل انکار است، تصریح میکند: این وجه سوم در زمانی که زیربنای اصلی شهر بر کشاورزی استوار بوده، شاید چندان اهمیت نداشته، اما امروز با گسترش بیرویه نقشه شهر این نقش نسبت به گذشته اهمیت یافته است.
استادیار دانشگاه اظهار میکند: در گذشته بهمنظور برخورداری فضا از آرامش و سکوت نسبی و فراهم کردن محلی مناسب برای تفرج و قدم زدن از تردد کاروانهای تجاری در کوچههایی که در آنها مادی جریان داشته و نیز محور چهارباغ ممانعت بهعمل میآمده و تنها بهعنوان محوری رسمی یا تفرجی مورد استفاده قرار میگرفته است، اما امروزه تبدیل شدن این محور به شریان اصلی عبور ترافیک شهری موجب شده است که کیفیتهای لازم خود را از دست بدهد.
وی با تاکید بر اینکه مادیهای شهر اصفهان نیز شاخص و متمایزکننده شهر اصفهان از سایر شهرهای ایران است و بهگونهای هویتبخش قسمتهای مرکزی شهر و متمایزکننده این محلات از سایر محلات جدید شهر است، میگوید: واژه مادی در ذهن بسیاری از ساکنان این محلات یادآور خاطرات دوران کودکی، مظهر حیات و زندگی است و هنوز هم بسیاری از مردم برای رفتن از نقطهای به نقطه دیگر از مسیر مادی بهعنوان راهنمای خود استفاده میکنند.
ماجدی با بیان اینکه مادیها بهعنوان یکی از عناصر کلیدی معنادار شدن شهر اصفهان، منجر بهمنحصر بودن شهر اصفهان برای خود میشوند و ساکنان شهر اصفهان نوعی حس تعلق و وابستگی نسبت به آنها دارند، ادامه میدهد: اصطلاح «حس مکان» در اینجا مصداق پیدا میکند، مدیریت حس مکان و حفظ این احساس امنیت، تعلق و خاطرهانگیزی رسالت ما است.
به گزارش ایمنا، گسترش شهر بهویژه شهرهای سنتی و دارای قدمت و بافت تاریخی بدون در نظر گرفتن حفظ افتهای تاریخی معنا و مفهومی پیدا نمیکند، نگهداری و بهسازی سیمای شهر یادآور خاطرات گذشتگان و راهنمای آیندگان است؛ خاطراتی که فرهنگ و تمدن آنها را متجلی میسازد و یادآور عظمت و قدمت شهر و تاریخ و سرگذشت شهروندان بهشمار میرود.
جا دارد با الهام از گذشته تاریخی شهر اصفهان، شکلگیری شهر در رابطه با عوامل محیطی و اقلیمی از یک طرف و الگو گرفتن نظام مدیریتی سنتی شبکه آبرسانی مادیها و در نهایت همیاری مردم با فعالیتهای اجرایی از طرف دیگر، احیای بافت تاریخی در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار را رقم زنیم.
نظر شما