به گزارش خبرگزاری ایمنا، امروزه تخریب زیستگاه و افت کیفیت آنها، کشاورزی و توسعه ناپایدار، شکار غیرقانونی و قاچاق حیات‌وحش و برداشت بیش‌ازحد، بزرگترین تهدیدها برای حیات‌وحش و تنوع زیستی است، آن‌گونه که کارشناسان می‌گویند حیات انسان‌ها به بقای حیات‌وحش بستگی دارد؛ زیرا هر گونه‌ای که از محیط‌زیست حذف شود، آثار زیست‌محیطی زیادی را در پی دارد و درنهایت برای حیات بشریت تهدیدی به شمار می‌رود، از این‌رو ۳ مارس سال ۱۹۷۳ کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوران و گیاهان وحشی در خطر انقراض (CITES) امضا شد.
در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۳ در شصت و هشتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد (UNGA)، ۳ مارس به عنوان روز جهانی حیات وحش سازمان ملل متحد (WWD) اعلام شد و پس از آن هر سال روز جهانی حیات وحش با شعاری خاص گرامی داشته می‌شود که شعار سال ۲۰۲۴ «ارتباط مردم و سیاره: کاوش در نوآوری دیجیتال در حفاظت از حیات وحش» است و بر این نکته تاکید می‌کند که چگونه فناوری‌ها و خدمات حفاظتی دیجیتال می‌توانند حفاظت از حیات وحش، تجارت پایدار و قانونی حیات وحش، و همزیستی انسان و حیات وحش را هدایت کنند.
در قرن کنونی به علت صنعتی شدن و افزایش جمعیت، ایجاد صنایع مورد نیاز انسانی بیش از پیش گسترش یافته است. پیشرفت بهداشت و علم پزشکی و فناوری نسبت به گذشته چشم‌گیر بوده و روز به روز منابع بیشتری از طبیعت به سود انسان تسخیر شده و بسیاری از عرصه‌های طبیعی در اختیار انسان قرار گرفته است و کنوانسیون‌های گوناگون از جمله سایتیس برای حفاظت از محیط‌زیست و موجودات طبیعی تشکیل شده‌اند.
بر این اساس در سال ۱۹۷۳(۱۳۵۱ خورشیدی)، «سایتیس» (کنوانسیون منع تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض) برای برخی از گونه‌های در خطر انقراض در برابر بهره‌برداری بی‌رویه از راه کنترل و برقراری محدودیت‌ها در تجارت صادرات و واردات آنها در واشنگتن به تصویب رسید که دارای یک مقدمه، ۲۵ ماده و سه پیوست بود و اکنون ۱۶۰ کشور از جمله ایران در آن عضو رسمی هستند.
این کنوانسیون یکی از مهم‌ترین کنوانسیون‌های بین‌المللی محیط‌زیست به‌منظور حفظ تنوع زیستی جانوران و گیاهان به شمار می‌رود، هدف از انتخاب روز جهانی حیات وحش افزایش آگاهی عموم مردم در ارتباط با حیات وحش است، چرا که اگر نظم طبیعت و اکوسیستم از بین برود و گونه‌های حیات وحش منقرض شوند، این موضوع تأثیر مستقیمی بر زندگی انسان‌ها خواهد داشت، زیرا در سده کنونی به دلیل دستاوردهای صنعتی که فناوری برای جوامع به ارمغان آورده، زندگی انسان و محیط‌زیست نیز دست‌خوش تغییر و دگرگونی‌های بسیاری شده که در پی آن زیستگاه طبیعی توانایی خود برای پشتیبانی زیستی جانداران و گیاهان را از دست داده و نابودی در کمین زیستگاه طبیعی حیات وحش است.
ایران یکی از ۲۰ کشور غنی دنیا از نظر تنوع‌زیستی است
براساس آخرین آمارها؛ ایران یکی از ۲۰ کشور غنی دنیا از نظر تنوع‌زیستی است، بیش از ۲ هزار گونه مهره‌دار در کشور شناسایی شده که از این تعداد ۸۶ گونه خشک‌زی در خطر انقراض قرار دارد و ۱۶۵ گونه هم جزو گونه‌های حفاظت شده هستند، به طوری که تاکنون ۸۶۶۰ گونه گیاهی در ایران شناسایی شدند که حدود یک سوم آنها آندمیک (بومی) هستند، همچنین ۲۰۶۲ گونه مهره‌دار در کشور وجود دارد که شامل ۲۰۵ گونه پستاندار، ۲۳ گونه دوزیست، ۲۸۵ گونه خزنده، ۲۹۷ گونه ماهیان آب‌های داخلی، ۵۶۲ گونه پرنده و ۹۷۵ گونه ماهیان خلیج فارس، تنگه هرمز و خلیج عمان است که از این تعداد ٨۶ گونه جانوری خشک‌زی در خطر انقراض قرار دارد و ١۶۵ گونه جانوری نیز حفاظت شده‌اند.
نتایج تحقیقات نشان داده است که گونه‌هایی مانند گورخر ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه، گوزن زرد، افعی شاخدار دم عنکبوتی، افعی دماوندی، سمندر، پنج گونه از خاویار ماهیان دریای خزر، درنای سیبری، بالابان، اردک سرسفید، میش مرغ، هوبره، عقاب طلایی و اردک مرمری در معرض خطر انقراض هستند که برای بسیاری از آنها برنامه حفاظت تهیه شده و در حال اجرا است.
تدوین طرح جامع احیای ۲۱ گونه در معرض انقراض حیات وحش
بر این اساس علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست از تدوین طرح جامع احیای ۲۱ گونه در معرض انقراض حیات وحش در کشور می‌گوید: ۸۳ گونه در معرض خطر انقراض در کشور وجود دارد که برای ۲۱ گونه از این جانوران، طرح جامع آماده شده است. طرح جامع احیای گونه‌های در معرض انقراض حیات وحش به جز یوزپلنگ‌ها شامل گونه‌هایی مثل گوزن زرد ایرانی، پلنگ، میش، بز و برخی دیگر از گونه‌های جانوری نیز می‌شود.
وی با اشاره به وقوع سوانح متعدد جاده‌ای برای یوزپلنگ‌ها در محور میامی-سبزوار اظهار می‌کند: هرسال به طور میانگین یک قلاده یوزپلنگ در این محور بر اثر تصادف تلف شده است. در دولت مردم انقلابی سیزدهم با توجه به حساسیت‌هایی که وجود داشت و مطالبه‌ای که مردم در این زمینه داشتند و با توجه به ارزش حیاتی خود یوزپلنگ در چرخه حیات وحش برای جلوگیری از سوانح جاده‌ای برای یوزها وارد عمل شده و معاونین وزارت راه و شهرسازی و سازمان حفاظت محیط زیست با حضور میدانی در استان سمنان برخی اقدامات را آغاز کردند.
۸۶ گونه خشکی‌زی در خطر انقراض
آن‌گونه که حسن اکبری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره وضعیت گونه‌های جانوری کشور می‌گوید: از میان ۲۰۶۲ گونه مهره‌دار کشور حدود ۸۶ گونه خشکی‌زی در خطر انقراض هستند، البته این عدد بر اساس طبقه‌بندی ملی است؛ یعنی اگر بخواهیم بر اساس طبقه‌بندی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قضاوت کنیم این آمار کمتر خواهد بود، زیرا ممکن است یک گونه‌ای در ایران وضع خوبی نداشته باشد، اما شرایط آن در نقطه دیگری مناسب باشد؛ از این‌رو جزو گونه‌های در خطر انقراض نخواهد بود، اما بر اساس طبقه‌بندی ملی، ۸۶ گونه خشکی‌زی کشور در خطر انقراض هستند.
وی با بیان اینکه از حدود ۷۰ سال پیش، کاهش جمعیت حیات وحش آغاز شده است که بیشتر از عواملی مانند تخریب زیستگاه، تغییر اقلیم و شکار غیرمجاز نشأت می‌گیرد، اظهار می‌کند: برخی از گونه‌ها جزو پرندگانی هستند که هم جمعیت بومی دارند هم مهاجر، از جمله اینها هوبره و پرندگان شکاری از نوع شاهین‌ها مانند بالابان، بحری و شاهین که گونه‌های در خطر انقراض هستند، برای نمونه شاهین‌ها گستره قلمرویی وسیعی دارند.
وضعیت بحرانی شاهین بومی / ۳۰۰۰ قطعه هوبره با پراکنش وسیع
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌افزاید: برخی از آنها جابه‌جایی‌های گسترده دارند و به هیچ وجه مکان‌های زیست و زادآوری آنها محدود به مناطق حفاظت شده نمی‌شود؛ بنابراین کار حفاظت این گونه‌ها بسیار دشوار است، این گونه‌ها در بیشتر مواقع وضعیت خوبی ندارند و جمعیت آنها در همه دنیا از جمله کشور ما کاهش جدی داشته زیرا در رأس هرم هستند. البته شاهین بومی یعنی آن شاهینی که در کشور زادآوری می‌کند، وضعیت بحرانی‌تر دارد، زیرا جمعیت آن به شکل طبیعی هم کم بود و اکنون که زنده‌گیری و منتقل می‌شود، باعث شده که شرایط برای حیات این گونه به نسبت دو پرنده دیگر بحرانی‌تر شود البته بالابان و بحری هم زنده‌گیری می‌شوند.
وی درباره هوبره پرنده‌ای در خطر انقراض از خانواده‌ای شامل هوبره، میش مرغ و زنگوله بال است که هر سه گونه در خطر انقراض هستند البته به نظر می‌رسد شرایط زنگوله بال نسبت به دو گونه دیگر بهتر است، بیان می‌کند: آخرین برآوردها نشان می‌دهد که حدود سه هزار قطعه هوبره در کشور زیست می‌کند که پراکنش بسیار گسترده‌ای دارد، مخصوصاً جمعیت مهاجری که به کشور ما می‌آید تغییر زیستگاه هم دارد و به محض اینکه زیستگاهی با خشکسالی مواجه می‌شود یا غذای کافی در دسترس ندارند، به مزارع کشاورزی که در مسیر می‌بینند و یا اطراف است، گرایش پیدا می‌کنند. تغییر زیستگاه تا حدودی کار حفاظت را مشکل می‌کند و در این زمینه برنامه عمل برای این گونه داریم که مطابق آن اقداماتی را در حد توان انجام داده و می‌دهیم.
اکبری با بیان اینکه عضو دیگر این خانواده؛ میش مرغ است که زمانی در نیمه غربی کشور از دشت‌های استان قزوین، همدان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی تا کردستان زندگی می‌کرد و حتی دشت مغان در اردبیل هم زیستگاه این پرنده بود، می‌گوید: این پرنده در گذشته پراکنش گسترده‌ای داشت، اما در طول زمان با تغییر کاربری این زیستگاه‌ها، پراکنش این پرنده نیز کاهش یافت؛ یعنی در اراضی ملی، بیشتر زیستگاه‌های دشتی به مزارع کشاورزی تبدیل شدند و به تدریج این تبدیل زیستگاه و عوامل دیگر دست به دست هم دادند و باعث شدند میش مرغ که بزرگترین پرنده ایران است در معرض آسیب قرار گیرد؛ هرچند بر اساس آخرین شمارش، تعداد میش‌مرغ‌ها در ایران چندان زیاد نیست و تنها ۲۴ قطعه از آن وجود دارد اما این تعداد نیز تنوع ژنتیکی خوبی دارند و مطالعات ژنتیکی نشان داده که کاهش جمعیت این گونه موجب کاهش تنوع ژنتیکی آن نشده است.
تکثیر ۳۰۰ رأس گوزن زرد ایرانی از دهه ۴۰ تاکنون
وی درباره وضعیت گوزن زرد ایرانی اظهار می‌کند: از خانواده گوزن‌ها سه گونه مهم در ایران زندگی می‌کند، یکی مرال که بزرگترین گوزن است و زیستگاه آن عمدتاً جنگل‌های هیرکانی در استان‌های شمالی و ارسباران است. گونه بعدی شوکا است که کوچک‌ترین گوزن ایران و گونه کمیابی است و در جنگل‌های شمال ایران و بخش‌هایی از جنگل‌های کردستان و غرب کشور هم پراکنش داشته است، اما گونه حد وسط این دو به لحاظ جثه گوزن زرد ایرانی است این گونه برعکس دو گونه دیگر، خاستگاه و زیستگاه بیشتر جنگل‌های نیمه گرمسیری و گرمسیری سمت خوزستان بوده و پراکنش خوبی در آنجا داشته است، اما به لحاظ حاصلخیزی که جلگه خوزستان داشته در دوره‌های گذشته شاید دهه ۳۰ یا ۴۰ به سرعت به مزارع تبدیل می‌شوند و گونه‌هایی که آنجا زندگی می‌کردند دیگر فضایی برای زندگی نداشتند.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست اضافه می‌کند: البته از همان اواخر دهه ۴۰ که فکر می‌کردند این گونه منقرض شده حدود چهار رأس گوزن زرد در خوزستان مشاهده، زنده‌گیری و منتقل شدند که در اسارت تکثیر می‌شوند؛ بنابراین جمعیتی که اکنون از گوزن زرد ایرانی در کشور داریم از همان چهار رأس است، در مجموع با وجود تلاش‌هایی که انجام شد جمعیت گوزن زرد اکنون حدود ۳۰۰ رأس است.
وی می‌افزاید: در مقطعی جمعیت این گونه به ۷۰۰ رأس هم رسیده بود، اما سال‌ها قبل که دریاچه ارومیه با مشکلاتی مواجه شد یک جمعیت خوبی در جزیره اشک این دریاچه بود که از دست دادیم، بنابراین جمعیت کم شده است، مشکلی که درباره گوزن زرد وجود دارد عدم تناسب جنس نر و ماده آن است. تقریباً دو سوم جمعیت گوزن‌ها نر است به دلیل اینکه عملاً جمعیت درون آمیز بوده و از نظر ژنتیکی جمعیت ضعیفی است، زیرا همه این جمعیت از همان چهار رأس اولیه است؛ بنابراین نرزایی در آنها زیاد بوده است.
اکبری با اشاره به اینکه یکی دیگر از گونه‌های مهم بومی، گورخر ایرانی است که دو جمعیت کوچک دارد یکی در بهرام گور در استان فارس و دیگری هم در توران سمنان است، می‌گوید: گورخر ایرانی گونه‌ای است که در گذشته در بسیاری از دشت‌های ایران زندگی می‌کرد و تقریباً بخش قابل توجهی از استان‌های سمنان، اصفهان، یزد، کرمان، فارس و خراسان جنوبی زیستگاه‌های گورخر ایرانی بودند و بیشتر دشت‌های ایران این گونه را داشت.
وی ادامه می‌دهد: شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه باعث شد که این گونه در بیشتر پهنه جغرافیایی خود در مدت دهه‌های ۳۰، ۴۰ و ۵۰ حذف شود، اما در دهه ۷۰ تعدادی گورخر از توران زنده‌گیری و به یزد برده شدند آنجا سایت تکثیر شکل گرفت بعد از آن در چند استان دیگر هم تکثیر شدند و نتیجه این شد که اکنون در یزد نزدیک به حدود ۱۰۰ رأس گورخر را در چند زیستگاه و مرکز تکثیر داریم. اکنون نیز یک جمعیت هم در پارک ملی کویر که زیستگاه بکر و خوبی برای گورخر است شکل گرفته و جمعیتی بالغ بر ۳۰ رأس در آن زندگی می‌کنند که زادآوری هم داشتند.
فرصت ۵ ساله برای حفظ نسل یوزپلنگ ایرانی
هرچند، آمار دقیقی از تعداد یوزپلنگ ایرانی در دست نیست اما تعداد کل یوزپلنگ‌های شمارش شده ۱۲ قلاده اعلام شده که ۳ قلاده از آنها ماده بالغ هستند. این درحالی است که تا سال ۱۴۰۰، تعداد یوزه‌ای ایرانی نزدیک به ۳۰ قلاده اعلام شده بود. بنابراین، یوزپلنگ ایرانی تا انقراضِ کامل راه طولانی‌ای در پیش ندارد و نیازمند حمایت جدی برای بقا است. از این‌رو معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره آخرین وضعیت جایگاه یوز اظهار می‌کند: از جمله گونه‌هایی که در خطر انقراض است می‌توان به یوزپلنگ ایرانی اشاره کرد، زیرا با توجه به ضعیف بودن جمعیت پایه یوز، تعداد محدود خانواده‌ها، محدودیت تعداد یوزه‌ای نر و و ضعف ژنتیکی ناشی از درون‌آمیزی و همین طور با توجه به وجود خطرات طبیعی و انسانی از جمله تصادفات جاده‌ای که همه و همه به تهدید هر چه بیشتر و شدیدتر این گونه دامن می‌زند، فرصت بسیار کمی برای نجات این گونه از پرتگاه انقراض داریم و به نظر نمی‌رسد بیش از ۴ تا ۵ سال برای حفظ این گونه ارزشمند وقت داشته باشیم.
شناسایی ۲۳ گونه در معرض خطر انقراض در کشور
بر اساس این پیوند؛ غلامرضا ابدالی مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات وحش سازمان محیط زیست کشور طی دهم آبان امسال در اجلاسیه سراسری دبیران استانی شبکه ملی محیط‌زیست سازمان‌های مردم نهاد کشور با اشاره به اینکه تعداد ۲۳ گونه در معرض خطر انقراض در کشور شناسایی شده که برای آنها برنامه عمل تدوین شده و سیاست گذاری کردیم که بتوان از ظرفیت جوانان دانشمند کشور برای حفظ این ذخایر استفاده کنیم، اظهار می‌کند: ایجاد سایت‌های تکثیر برای گونه‌های در خطر انقراض مانند گوزن زرد و پلنگ ایرانی را جزو برنامه‌های اصلی سازمان محیط‌زیست است.
وی با بیان اینکه اصل ۵۰ قانون اساسی، محیط زیست را مکلف کرده که در حفظ محیط‌زیست تلاش کند، می‌گوید: ۱۳۰۰ گونه مهره‌دار که در حیات وحش کشور زیست می‌کنند مورد حفاظت هستند، اصلی‌ترین وظیفه سازمان محیط‌زیست حفاظت از گونه در دل زیستگاه اصلی است هر ساله دو بار ۲۰۰ گونه پرنده و ۱۲ گونه پستاندار سرشماری می‌شوند، در دشت بوکان طبق آخرین آمار، ۲۴ قطعه مرغ میش زیست می‌کنند، بنابراین برای حفظ این گونه با ارزش نیازمند ایجاد سایت تکثیر هستیم.
مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات وحش سازمان محیط زیست کشور می‌افزاید: در طول دولت سیزدهم برای اولین بار در تاریخ کشور؛ چهار گونه از جمله گور به دشت کویر، گوزن به دشت‌های کرخه، آهو به دشت مغان را به طبیعت، معرفی مجدد شدند. در حال حاضر جمعیت یوز پلنگ ایرانی ۲۰ فرد است که برای حفظ ژن این گونه ارزشمند سایت تکثیر را راه‌اندازی کردیم و برای اولین بار طی یک کار علمی جفت‌گیری خارج از زیستگاه انجام شد.
وی در هفدهم آبان امسال نیز در نشست تخصصی معاونان محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی کشور در چهارمحال و بختیاری درباره موضوع تعارضات گونه‌های پرخطر در ایران، می‌گوید: از جمله گونه‌های پر تعارض گراز با ۷۴ درصد، گرگ ۲۲ درصد و پلنگ دو درصد است. آگاهی‌رسانی و آموزش جوامع محلی در حاشیه زیستگاه‌ها، از بین بردن عوامل جذب حیات‌وحش، اصلاح روش‌های سنتی دامداری، باغداری و کشاورزی، جبران خسارت ناشی از تعارض از جمله عمده روش‌های پیشگیری، مدیریت و کنترل تعارضات است.
ابدالی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با بیان اینکه تخریب حیات وحش در دنیا و ایران مهم‌ترین عامل نابودی گونه‌ها و از بین رفتن منابع ژنتیکی است، می‌گوید: قاچاق حیوانات نه تنها در کشور ایران بلکه در جهان به عنوان دومین موضوع در کمین نابودی زیستگاه طبیعی تنوع زیستی جانوران است و ایران به دلیل قرارگیری در مسیر شمالی، جنوبی، شرقی و غربی و به عنوان کریدور مهاجرتی پرندگان بیش از کشورهای دیگر با خطر انقراض این‌گونه‌ای ارزشمند است.
وی ادامه می‌دهد: کشورهایی که به دلیل شرایط نوع اقلیم، تنوع زیستی بالایی دارند، همچون کشور ایران به مکانی مناسب برای قاچاق انواع گونه‌های جانوری تبدیل شده است که برای مقابله با این موضوع، نشست هم‌اندیشی مقابله و پیشگیری از قاچاق حیات وحش با حضور دستگاه‌های لشگری و کشوری دارای مسئولیت در این زمینه را برگزار کردیم که خروجی آن تشکیل کمیته کشوری مقابله با قاچاق گونه‌های حیات وحش بود.
مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان اینکه سازمان محیط‌زیست برای گونه‌های قاچاق مجوز خروج صادر نمی‌کند، اظهار می‌کند: این سازمان برای گونه‌های حیات‌وحش که در فهرست کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض (CITES) ضمیمه شده و به صورت قاچاق وارد کشور شدند، هیچ‌گونه مجوزی برای خروج صادر نمی‌کند.
وی ادامه می‌دهد: خروج گونه‌های ثبت شده در این کنوانسیون منوط به ارائه مدارک مثبت و اصل مجوز سایتیس از کشور مبدا آن گونه است؛ به این معنی که گونه‌ها باید از مسیر قانونی وارد کشور شده و دارای مجوز خروج سایتیس از کشور مبدا باشند تا بر اساس اطلاعات آن بتوان مجوز خروج از کشور برای آنها صادر کرد.
لزوم مبارزه با قاچاق گونه‌های حیات وحش
ابدالی اضافه می‌کند: با توجه به عضویت بیشتر کشورها از جمله ایران در کنوانسیون سایتیس که هدف آن مبارزه با قاچاق گونه‌های حیات وحش است، ورود و خروج گونه‌های مشمول سایتیس در صورت ارائه مجوز خروج اولیه کشور مبدا است و بدون آن، گونه جز مصادیق قاچاق و استحصال غیر قانونی محسوب شده و امکان صدور مجوز خروج برای آن غیر ممکن خواهد بود.
وی با تاکید بر اینکه امنیت زیستگاه‌ها، افزایش جمعیت طعمه و سهولت دسترسی به آن برای حفاظت یوزپلنگ آسیایی در زیستگاه طبیعی در دستور کار جدی مسئولان حیات وحش کشور قرار دارد، می‌گوید: این اقدامات برای پایداری این‌گونه ارزشمند بسیار حیاتی است، بنابراین بسترهای ایمن و تأمین منابع غذایی و آبی و دسترسی آسوده به طعمه که از نیازهای اساسی یوزپلنگ‌ها در زیستگاه‌های طبیعی محدوده پارک ملی توران، استان‌های سمنان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و یزد است، باید تأمین شود.
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست کشور از دیگر اقدامات حفاظتی زیستگاه‌ها به منظور جلوگیری از انقراض یوزپلنگ‌های ایرانی را ایمن‌سازی جاده‌های مواصلاتی نام برد و اظهار می‌کند: در حال حاضر برای حفاظت یوزپلنگ‌ها در زیستگاه‌های طبیعی با همکاری مسئولان ایمنی و جاده‌سازی کشور اقدامات مشترکی از جمله بهینه‌سازی مناسب زیستگاه‌ها، ایمنی کریدورهای رفت و برگشت انسانی و امنیت جاده‌ها اجرایی می‌شود.
وی با اشاره به اقدامات شاخص دفتر حیات وحش می‌افزاید: استفاده از تمام ظرفیت‌ها برای حفظ محیط‌زیست همواره یکی از شعارهای اصلی سازمان حفاظت محیط زیست در دولت سیزدهم بوده است، موضوع تقویت و توسعه اقدامات حفاظتی با بهره‌گیری از ظرفیت بخش‌های غیردولتی در حفاظت از حیات وحش از جمله قرق اختصاصی، طرح‌های تکثیر و پرورش در دستور کار بوده است.
ابدالی درباره اقدامات لازم برای حفاظت از حیات وحش و گونه‌های در حال انقراض، تصریح می‌کند: در این زمینه انعقاد تفاهم‌نامه با شرکتی به منظور احیای جمعیت طعمه‌های یوز، انعقاد تفاهم‌نامه با شرکت دیگری برای تکثیر و پرورش و احیای گونه در معرض خطر انقراض گوزن زرد، انعقاد تفاهم‌نامه با شرکتی بازرگانی برای تکثیر و پرورش و احیا جمعیت جبیر، تدوین و ارسال پیش‌نویس «مشارکت در حفاظت از تنوع زیستی و رونق کسب و کار محیط زیستی» و پیگیری تصویب آن توسط هیئت وزیران و آغاز طرح ایجاد مرکز ملی تکثیر و پرورش و باز وحشی‌کردن گونه‌های شاخص جانوری با همکاری یک شرکت انجام شد.
وی با تاکید بر لزوم تأسیس مراکز تخصصی بازپروری حیات وحش می‌گوید: ساماندهی وضعیت مرکز قرنطینه و کلینیک حیات وحش پردیسان و تأمین تجهیزات آن شامل افتتاح هم‌زمان بخش رادیولوژی و اتاق عمل در مرکز درمان و بازپروری پردیسان همچنین تأسیس هشت مرکز درمان، قرنطینه و بازپروری حیات وحش در هشت استان کشور طی یک سال گذشته انجام شد. پایش و نظارت بر مراکز تکثیر و پرورش، باغ‌های وحش و باغ پرندگان دیگر اقدامی بود که در جهت دغدغه دوستداران حیات وحش انجام شد و باغ وحش‌های کشور دارای یک نظام ارزیابی قانونمند شدند.
مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست یکی از مسائلی که خسارات زیادی به جمعیت حیات وحش کشور وارد کرده است، تقابل حیات وحش و جوامع محلی به علت آسیبی است که این جانوران گاهی به باغات و اراضی کشاورزی وارد کرده‌اند، می‌داند و اظهار می‌کند: کاهش و جبران خسارت حیات وحش برای جلب مشارکت جوامع محلی با استفاده از ظرفیت صندوق ملی محیط‌زیست و بیمه خسارات حیات وحش در دستور کار قرار گرفت که در نهایت منجر به انعقاد تفاهم‌نامه جهت پرداخت خسارات از محل تفاهم‌نامه صندوق بیمه محصولات کشاورزی و صندوق ملی محیط‌زیست به کشاورزان و باغداران شد.
وی درباره نهایی شدن لایحه حفاظت و بهره‌برداری پایدار از حیات وحش (قانون شکار و صید) در کمیسیون فرعی و اصلی دولت می‌افزاید: قانون شکار و صید به حدود ۵۰ سال پیش بازمی‌گردد و دیگر مناسب با نیازهای کشور نبود، این لایحه در معاونت محیط طبیعی و تنوع زیستی تهیه شد.
ابدالی اقدام مهم دیگر را اجرای برنامه تکثیر گوزن زرد و گورخر در اسارت می‌داند و بیان می‌کند: افزایش جمعیت گوزن زرد ایرانی از ۲۸۸ رأس به ۳۴۴ رأس ظرف سال جاری در نتیجه این اقدام اتفاق افتاد، شناسایی زیستگاه‌های جایگزین برای احیای جمعیت گورخر آسیایی در استان‌های یزد، کرمان، فارس جهت انتقال گورخرهای مازاد بر جمعیت در منطقه بهرام گور به مناطق مستعد در استان‌های ذکر شده نیز در دستور کار است.
وی ادامه می‌دهد: با هدف احیای جمعیت‌های از دست رفته طبیعی گونه‌های در معرض تهدید و تقویت ژنی جمعیت‌های کوچک از گونه‌های جدا افتاده در زیستگاه‌های تکه تکه شده و کاهش یکنواختی ژن و جلوگیری از ناهنجاری ژنتیکی و افزایش تنوع ژنی، برنامه رهاسازی چهار گونه شاخص تکثیر شده در اسارت به ویژه گوزن زرد ایرانی، آهو، جبیر و گورخر ایرانی به زیستگاه‌های مستعد و طبیعی در جهت مدیریت جمعیت‌های جانوری وحشی را با هماهنگی و همکاری ادارات کل استانی را انجام دادیم.
مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه یوزپلنگ به عنوان یک گونه کاریزماتیک، جمعیت آن با مخاطره مواجه شده است، می‌گوید: گونه‌های گوزن زرد ایرانی، پرندگان شکاری، گورخرایرانی و خرس سیاه از جمله مهره‌داران شاخص خشکی‌زی در ایران هستند که حفاظت از آنها در دستور کار محیط‌زیست قرار گرفته، اما حیطه زیست محیطی مقوله‌ای فرابخشی است و تمام دستگاه‌ها به طور قانونی، شرعی و اخلاقی موظف‌اند مطابق قوانین در محافظت آن همکاری‌های لازم را داشته باشند، زیرا مسائل محیط‌زیست با اقدامات جزیزه‌ای امکان‌پذیر نیست، از این‌رو هر طرح توسعه‌ای دستگاه‌ها باید براساس پیوست‌های محیط زیستی تمام و کمال رعایت شود.
چندگونه از حیات‌وحش در معرض خطر انقراض هستند؟
حسین اکبری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه به لحاظ هم‌افزایی و ترویج پایدار از انواع گونه‌های جانوری و تمام ابعاد حیات در استان اصفهان به لحاظ حیات وحش تنوع با ارزشی داریم، می‌گوید: استان اصفهان حدود ۱۰ میلیون ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد و به دلیل اینکه این استان از ۴۴۵۰ متر از کوهستان‌های زاگرس در جنوب غرب اصفهان تا نواحی کویری در دشت کویر مرکزی بالغ‌بر سه هزار و ۷۰۰ متر اختلاف ارتفاع دارد، دارای اقلیم و زیستگاه‌های بسیار متنوع است. تاکنون ۴۹۵ گونه مهره‌دار در استان شناسایی‌شده که شامل ۳۰۲ گونه پرنده، ۶۵ گونه پستاندار، ۴۳ گونه خزنده، ۸ گونه دوزیست، ۴۱ گونه ماهیان شناسایی شدند که قالب این گونه‌ها مناطق چهار گونه تحت مدیریت استان و مناطق شکار ممنوع است.
وی اظهار می‌کند: این استان دارای ۱۲ منطقه حفاظت شده است که بالغ‌بر یک‌میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد؛ علاوه بر آن دارای ۱۰ منطقه شکارممنوع است که درمجموع بالغ‌بر ۵۰۰ هکتار این مناطق وسعت دارند. همچنین این استان دارای یک زیستگاه تالابی است. در مجموع استان اصفهان دارای دو میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار مناطق تحت مدیریت و شکار ممنوع دارد.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان پیرامون اینکه حیات وحش اصفهان با گونه‌های شاخص و کمیاب از تنوع بالایی برخوردار است، می‌افزاید: در حال حاضر از هشت گربه‌سان فعلی در کشور، براساس مستندسازی‌های موجود هفت گونه آن همچون پلنگ، یوزپلنگ، سیاه‌گوش، کاراکال، گربه وحشی، گربه شنی و گربه پالاس در زیستگاه‌های استان متناسب با جغرافیای مناطق شناسایی شدند، البته گربه جنگلی نوع دیگر از هشت گونه موجود در کشور، قطعاً در زیستگاه‌های غربی و جنوبی اصفهان وجود دارد، اما هنوز بررسی‌ها و مستندسازی آن در حال پیگیری است.
وی درباره وضعیت خانواده سگ ساران و کفتارها که از هفت گونه مختلف آن در کشور، شش گونه در استان اصفهان وجود دارد، تصریح می‌کند: این گونه‌ها شامل گرگ، شاه‌روباه، روباه شنی، روباه قرمز، شغال و کفتار راه‌راه است که از خانواده کفتارها همین گونه راه‌راهی آن تنها در مناطق زیستگاه‌های اصفهان شناسایی شده است، و از آنجا که این گونه جزو گونه‌های طعمه‌خوار و شکارچی و در رأس مجموعه‌های غذایی هستند نشان از ارزشمند به لحاظ گونه‌های جانوری شاخص و کمیاب در استان شناخته می‌شوند.
اکبری با اشاره به اینکه استان اصفهان حدود ۲۵ گونه مختلف جزو گونه آسیب‌پذیر، کمیاب و نیز درخطر انقراض دارد، می‌گوید: وقتی از سطح درخطر انقراض صحبت می‌شود، این موضوع به مواردی شامل تعیین طبقات حفاظتی و وضعیت گونه در فهرست قرمز نیازمند مطالعات علمی دقیق براساس متغیرهای مختلف ازجمله میزان جمعیت، نسبت‌های جنسی، نرخ کاهش، محدوده پراکنش، وسعت زیستگاه و تهدیدهای بالفعل گونه و زیستگاه آن و به‌ویژه میزان جمعیت و مشاهدات در دوره‌های زمانی ۱۰ ساله است و براساس نتایج و شاخص‌های مختلفی گفته می‌شود گونه موردنظر در چه سطح تهدید قرار دارد و آن‌گونه جانوری درخطر انقراض قرار دارد یا خیر؟
وی اظهار می‌کند: حفاظت از حیات وحش تنها مختص گونه‌های جانوری نمی‌شود و از نظر پوشش گیاهی تنوع غنی‌تری داریم به طوری که در پهنه استان بیش از دو هزار گونه گیاهی مربوط به ۷۰۰ جنس و در غالب ۱۳۰ خانواده مختلف شناسایی شده که از این تعداد به ۳۵ گونه دارویی، ۴۵ گونه انحصاری، ۵۴ گونه آسیب‌پذیر، ۱۶ گونه نادر و ۲۰ گونه در خطر انقراض می‌تواند اشاره کرد.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان با بیان اینکه خشکسالی‌ها رابطه مستقیمی با شکارهای غیرمجاز دارد و هر قدر خشکسالی بیشتر باشد، گونه‌های حیات‌وحش از مناطق امن و حفاظت شده، خارج و به مناطق دیگر می‌روند که همین امر باعث شکار مجاز آنها می‌شود، می‌افزاید: گونه‌های پستانداری که در استان بیشتر شکار غیرمجاز می‌شوند شامل گونه‌های آهو، قوچ و میش، کل و بز و جبیر است که از میان پرندگان هم کبک، تیهو، انواع باقرقره، کبوتر و هوبره بیشتر شکار غیرمجاز می‌شود. برخی پرندگان شکاری مثل عقاب طلایی، شاهین، بحری و بالابان و پرنده هوبره هم با تهدید زنده‌گیری و قاچاق مواجه هستند.
آمار شکار و صید مجاز و غیرمجاز
وی درباره آمار شکار و صید مجاز و غیرمجاز در استان اصفهان بیان می‌کند: از سال ۱۳۹۹ تاکنون طی سه سال پروانه شکار در مناطق تحت مدیریت محیط‌زیست استان صادر نشده است، اما حدود ۸۸ درصد طبیعت کشور فاقد چتر حفاظتی است و آمار شکار غیر مجاز بسیار بالا است و این آمار نشان می‌دهد که شکار غیرمجاز گونه‌ها را به ورطه انقراض می‌کشاند، از این‌رو بسیاری از گونه‌ها در خطر انقراض هستند و حفاظت از آنها تنها توسط دولت امکان پذیر نیست و مشارکت همه دستگاه‌ها و مردم باید در این امر تسهیل شود.
اکبری با اشاره به اختصاص ۱۰ میلیارد تومان از محل اعتبارات سازگاری با کم آبی به محیط‌زیست اصفهان، می‌گوید: یکی از عوامل تهدیدکننده زیستگاه‌ها استمرار خشکسالی‌ها است که با همکاری بین بخشی و حمایت‌های استانداری اصفهان و اعضای سازگاری با کم آبی استان است میزان اعتبار برای تأمین نیازهای منابع آبی، غذایی و امنیت در حفظ کریدورها در مناطق حفاظتی حیات وحش استان هزینه شده است.
وی خشک شدن رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی را از مسائل مهم محیط زیستی استان اصفهان می‌داند و اظهار می‌کند: رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی به طور میانگین پذیرای هزاران پرنده مختلف بوده است، اما این تالاب به‌رغم تمام پیگیری‌های ملی و استانی حقابه‌های خود را دریافت نکرده است.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان با بیان اینکه در سال گذشته تا سی‌ام بهمن‌ماه هیچ‌گونه رهاسازی حقابه نداشتیم، ادامه می‌دهد: حدود ۲۵۰ لیتر میانگین زهاب و پساب پایین دست رودخانه به تالاب وارد شده که حدود هفت میلیون مترمکعب بوده است. از سی‌ام بهمن تا هشتم اسفندماه طی دو مرتبه، رهاسازی آب به سمت تالاب صورت گرفته که حجم آبی که رهاسازی شده، حدود هشت میلیون مترمکعب آب بوده است.
وی پیرامون اینکه با رهاسازی آب در بهمن‌ماه سال گذشته حدود ۶.۶ درصد مساحت تالاب گاوخونی مرطوب شد، می‌افزاید: در مجموع حدود ۱۵ میلیون مترمکعب آب و پساب در سال گذشته به تالاب گاوخونی رسیده است که هشت درصد نیاز آبی سالانه تالاب بوده و به طور تقریبی ۱۰۰ درصد مساحت گاوخونی خشک است.
اکبری درباره راهکار رفع چالش‌های محیط زیستی تصریح می‌کند: حفظ محیط زیست رسالتی فراملی و جهانی است، چرا که همه باید برای حفظ محیط زیست و رفع مشکلات موجود تلاش کنند، همچنین تلاش برای رفع چالش‌های محیط زیستی برابر با تلاش برای حفظ حیات انسان و زمین خواهد بود، رسانه‌ها و مردم باید به بهبود وضعیت محیط زیست کمک کنند.
وی با بیان اینکه استان اصفهان در مجموع دارای دو میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار منطقه حفاظت شده، تحت مدیریت و شکار ممنوع دارد، می‌گوید: این استان دارای ۱۲ منطقه حفاظت شده است که بالغ‌بر یک‌میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد؛ علاوه بر آن دارای ۱۰ منطقه شکارممنوع است که بالغ‌بر ۵۰۰ هکتار این مناطق وسعت دارد.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان درباره در دستور کار قرار گرفتن ایجاد قرق‌های اختصاصی مدیریت و حفاظت حیات‌وحش در چهار منطقه استان اصفهان اظهار می‌کند: با ایجاد قرق اختصاصی در منطقه کوه پرویز نائین در استان اصفهان شامل کل، بز و قوچ و میش در این منطقه افزایش یافته است. هم اکنون ایجاد چهار قرق اختصاصی در نائین در حال بررسی است.
اکبری با بیان اینکه هر منطقه‌ای پس از شناسایی به شکار ممنوع تبدیل شده و پس از کسب مجوزهای لازم جزو مناطق چهارگانه تحت مدیریت حفاظت محیط‌زیست خواهد شد، می‌افزاید: تلاش می‌کنیم در شورایعالی حفاظت از محیط‌زیست و همکاری جمعی دوره دستگاهی به ویژه وزارت صمت و وزارت جهاد کشاورزی که ضلع آن سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است با همکاری‌های که داشته‌اند مجوزهای لازم را اخذ کنیم تا بتوانیم سه منطقه شکار ممنوع کلاته در شهرستان خوروبیابانک، ارتقای زیست‌بوم زاگرسی منطقه شکار ممنوع سِتَبله و زیست بوم آبی با ارزش تالاب بین‌المللی گاوخونی است که از نظر تنوع زیستی گیاهی و جانوری در استان حائز اهمیت است به مناطق چهارگانه تحت مدیریت استان تبدیل شود.
چالش‌های حفظ حیات وحش
وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر مناطق چهارگانه تحت مدیریت محیط زیست اصفهان یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد و در صورت موافقت شورای عالی محیط‌زیست با ارتقا سطح سه منطقه کلاته، ستبله و تالاب بین‌المللی گاوخونی، ۲۲۰ هزار و ۱۰۸ هکتار به وسعت مناطق چهارگانه تحت مدیریت اصفهان افزوده خواهد شد.
اکبری با اشاره به اینکه تقویت و هوشمندسازی حفاظت مناطق چهارگانه محیط‌زیست را در دستور کار قرار داده‌ایم، می‌گوید: طی ماه‌های اخیر هوشمند سازی مناطق را از پارک ملی قمیشلو با نصب دوربین‌های مرتفع و دکل برخط آغاز کردیم و در اغلب مناطق حفاظت شده استان تعدادی پهپاد مجهز به دید در شب برای حفاظت شبانه مناطق و جلوگیری از تخلفات شکار و صید، همچنین تهیه موبایل‌های ماهواره‌ای برای گشت و کنترل محیط‌بانان در مناطق دور دست خریداری کردیم تا بتوانیم با استفاده از فناوری‌های نوین زیستگاه‌های حیات وحش را تحت نظارت مستقیم قرار دهیم.
وی با بیان اینکه حفظ تنوع زیستی حیات وحش و محیط‌زیست در دو زمینه زیست محیطی طبیعی و انسانی باید مورد توجه قرار گیرد و چالش‌های مربوط به آن بررسی و برطرف شود، می‌افزاید: خشک شدن رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی را از مسائل مهم محیط زیستی استان اصفهان است زیرا رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی به طور میانگین پذیرای هزاران پرنده مختلف بوده است که در ۲۰ سال اخیر بارگذاری بیش از حد ظرفیت زاینده رود در زمینه کشاورزی، صنعتی و انتقال بین حوزه‌ای و شرب باعث شده تا این رودخانه و تالاب گاوخونی با قدمت ۱۰ هزار ساله تقریباً خشک شود.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان فرونشست زمین به ویژه در استان اصفهان را یکی دیگر از چالش‌های محیط زیستی می‌داند و خاطرنشان می‌کند: برداشت بی‌رویه از آب و خشکسالی باعث فرونشست زمین شده است، همچنین شکار غیرمجاز، تغییرات اقلیمی و خشکسالی که به دنبال آن مرگ‌ومیر، مهاجرت، ورود حیوانات به مناطق ناامن و کشاورزی، سوءتغذیه و شیوع بیماری‌ها در حیات وحش را به دنبال دارد، لذا تمام این موارد تنها بخشی از چالش‌های مهمی است که در راستای حفظ حیات وحش با آن روبه‌رو هستیم.
بر این اساس، امروزه تخریب حیات وحش در دنیا و ایران مهم‌ترین عامل نابودی گونه‌ها و از بین رفتن منابع ژنتیکی است، تنوع جغرافیایی و اقلیمی کشور، طیف منحصربه‌فرد و ارزشمندی از گونه‌های جانوری را در خود جای داده است، اما بسیاری از این گونه‌ها با فلات ایران خداحافظی کرده‌اند، با وجود این با چالش‌های فراوانی در زمینه حفظ عرصه‌ها و زیستگاه‌های طبیعی، همچنین انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری روبه‌رو هستیم و هم اکنون نیز ویرانی زیستگاه و شکار به عنوان دو عامل کلیدی بیشترین تهدید را برای حیات وحش کشورمان دارند و باید دانست که شکار به هر انگیزه‌ای که صورت گیرد مایه نابودی یا شتاب بیشتر انقراض گونه‌های جانوری می‌شود.
در این میان عواملی مانند توسعه شهرها و روستاها، ساخت کانال‌های آب و نیروگاه‌های تولید انرژی، ترافیک زیاد، ساخت جاده‌ها و راه‌های ارتباطی مانند بزرگراه‌ها و آزاد راه‌ها و پهنای باند آنها مسیرهای انتقالی و ارتباطی حیات وحش را قطع کرده و چالش‌های بسیاری را برای عرصه‌های طبیعی و موجودات زنده به وجود آورده است به طوری‌که حتی پرنده‌ها نیز در بسیاری مواقع در یافتن مسیرهای مهاجرت خود دچار مشکل می‌شوند و در این شرایط بیشتر زیستگاه‌های یکپارچه به زیستگاه‌های کوچک تبدیل شده‌اند و هر روز معضلات این حوزه بیشتر می‌شود.
قصه پرغصه حیات وحش سر درازی دارد…
نظر شما