به گزارش خبرنگار ایمنا، در لابه‌لای پیچ و تاپ اثر انگشت‌هایشان، رازهای زیادی نهفته است. دست‌هایشان دنیایی است که در عین سکوت، حرف‌های زیادی برای زدن دارد. دست‌هایی نجیب که به معنای کامل کلمه «از هر انگشتش یک هنر می‌بارد.»
اگر کمی به اطرافمان نگاه کنیم این دست‌ها کم نیست؛ دستانی با صاحبانی نجیب‌تر از خودشان. کمتر پیدا می‌شوند کسانی که بتوانند حرف بزنند اما از زبانشان کمتر استفاده کنند. کسانی که همه حرفشان را با زیبایی‌هایی که خلق می‌کنند، می‌زنند؛ حرف از صلح، حرف از هنر، حرف از صبر و حرف از عشق!
چه خوشبختیم که ایرانی هستیم، یکی از شناخته‌شده‌ترین ملیت‌ها در هنرورزی، در زحمت و تلاش و در هنرمندی؛ تنها با قدم زدن در تیمچه‌های بازارها تلولو این‌همه زیبایی را بر در و دیوار حجره‌ها می‌بینیم؛ اما زیبایی تنها منحصر به بازار نمی‌ماند. امروز و در دنیای ارتباطات در انواع شبکه‌های اجتماعی نیز شاهد خرید و فروش این زیبایی‌ها هستیم. صنایعی که از دست برآید، همه‌جا بر دل می‌نشیند.
در دنیای خشن و تهدیدکننده پس از جنگ‌های جهانی و هم‌زمان با جنگ سرد، سران جهان در تاریخ دهم ژوئن ۱۹۶۴ گرد هم آمدند و «شورای جهانی صنایع‌دستی» را تشکیل دادند تا با صدای بلند هرساله در این تاریخ فریاد بزنند که هنر قوی‌تر از گلوله و بمب می‌تواند دل‌ها را فتح کند. از این‌رو خبرگزاری ایمنا به مناسبت هفته صنایع‌دستی هر روز اقدام به معرفی یکی از صنایع‌دستی شاخص کشور به‌ویژه شهر اصفهان می‌کند که با این اقدام بتواند حتی به مقداری اندک نقشی در معرفی و رونق صنایع‌دستی کشور ایفا کند.
نقده‌دوزی هنری به قدمت وسعت تاریخ
نقده‌دوزی در گروه هنرهای دستی بوده و از شاخه رودوزی‌های سنتی محسوب می‌شود. برای آشنایی با این هنر زیبا با ایمنا همراه باشید.
نقده‌دوزی هنر رودوزی پارچه است که با استفاده از نخ‌هایی از جنس طلا، نقره و مطلا که به‌صورت پهن تابیده می‌شود، انجام می‌شود. نقش‌هایی که عموماً در این هنر استفاده می‌شود، گلدان وحشی، سروی، درختی، گل و مرغ، بته‌جقه، اسلیمی و ستاره‌های پنج، شش، هشت و دوازده‌پَر است. در حال حاضر در شهرهای اصفهان، یزد، کاشان، کرمان، تهران، قزوین، بندرعباس، کردستان و خوزستان تا حدی رواج دارد.
تاریخچه نقده‌دوزی
یکی از عناصر تزئین پارچه در ایران قدمت آن به زمان هخامنشیان می‌رسد، نقده‌دوزی است. این دوخت با استفاده از نخ‌های فلزی طلایی یا نقره‌ای یا مطلا یا آلیاژهایی که به‌صورت پهن تابیده می‌شود، انجام می‌گیرد. از این دوخت بیشتر برای تزئین البسه به‌خصوص لباس‌های لشکری، درباری و پرده‌ها استفاده می‌شد.
در دوره اشکانیان و ساسانیان این نوع رودوزی همراه با «گلابتون‌دوزی» و «ده‌یک‌دوزی» رواج کامل داشت. در دوره اسلامی نیز با توجه به تعهد هنرمندان ایرانی برای تهیه پرده‌های خانه خدا (مکه) و روپوش مقابر، استفاده از این دوخت از رواج چشمگیری برخوردار بود. از نوشته‌های مارکوپولو می‌توان دریافت که زنان ایرانی در قرن سیزدهم میلادی (هفتم هجری)، نقده‌دوزی، گلابتون‌دوزی و ده‌یک‌دوزی را با نخ طلا یا نقره به سبک جالبی ارائه می‌دادند. شاردن نیز در سفرنامه خود از رواج کامل این سه هنر در دوران صفوی یادکرده است و نمونه‌های بازمانده از این دوران در موزه‌های داخلی و خارجی مؤید این امر است.
در این دوره، از این هنر بیشتر برای تزئین شلیته‌های زنانه، چارقد، چادر کمری، سفره عقد و پرده‌ها استفاده می‌شد. یحیی ذکاء در کتاب لباس زنان ایران پیرامون البسه زنان ایران در سال‌های قبل از نهضت مشروطیت به آرایش تنبان‌های زنان به‌وسیله نقده‌دوزی نیز اشاره کرده و نوشته است: لباس پایین‌تنه یا زیرجامه زنان را تنبان می‌نامیدند و به‌طورمعمول جنس آن از زری، مخمل، ترمه، تافته یا تور نقده‌دوزی شده آستردار بود.
توجه و بررسی نقده‌دوزی‌های دوران گذشته در موزه‌ها این نکته را به اثبات می‌رساند که این دوخت در دوران افشاریه، زندیه و قاجاریه نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در نقده‌دوزی اصفهان نخ نقده روی پارچه‌های مخمل، ابریشم، تافته، اطلس، کتان و تور دوخته می‌شود. در اشکال و نقوش بته‌جقه، گل و مرغ، ستاره‌های شش‌پر، گل‌های مختلف گلدانی وحشی و شکوفه‌ها، سروی و سروچه، درختی، خطوط اسلیمی و ختایی، گل‌های حاشیه‌ای و جناغی می‌دوزند و محصولاتی که تولید می‌کنند بیشتر عبارت از سفره، چادر، روسری، پرده، بقچه، سوزنی و رویه لوازم مختلف زندگی و البسه است.
انواع دوخت
نقده‌دوزی روی پارچه‌های پشمی، مخمل، ماهوت، ابریشم، کتان، چلوار، اطلس، تافته و تور انجام می‌شود، این دوخت به شکل‌های مختلف انجام می‌پذیرد. در پارچه‌های توری شکل از شیوه لابه‌لادوزی استفاده می‌شود. در شهرهای مختلف بنا به شیوه دوخت و طرح مورد استفاده نامی خاص را به خود اختصاص می‌دهد.
نقده‌دوزی در اصفهان رواج دارد و روی پارچه‌های مخمل، تافته، اطلس و کتان دوخته می‌شود اما در شهرهای جنوبی کشور روی پارچه تور چهار و شش دوخته می‌شود که اگر لای آن شکل ستاره باشد، دو نوع بخیه دوخت را به خود اختصاص می‌دهد که به آن «خوس‌دوزی» می‌گویند. طرح حاشیه با طرح زمینه در این رودوزی متفاوت است و «شمسه‌دوزی» نام دارد. در نوعی از دوخت که به‌طورمعمول با گلابتون‌دوزی همراه است، برخلاف سایر دوخت‌ها، نخ برای دوخت به‌کار نمی‌رود بلکه با کمک آن نوار نقده بر پارچه دوخته می‌شود و نقوش آن از جمله بته‌جقه‌ای، گل و مرغ، ستاره‌های پنج و شش و هشت و دوازده‌پر، گل‌های مختلف گلدانی وحشی و شکوفه‌ها، سروی و سروچه، درختی، خطوط اسلیمی و ختایی، گل‌های حاشیه‌ای و جناغی است.
شیوه دوخت
پس از نقش‌اندازی روی پارچه زمینه، آن را در کارگاه قرار می‌دهند و سپس با کمک سوزنی که قطر آن متناسب باضخامت نخ نقده مصرفی است، به دوخت می‌پردازند. برای این کار، ابتدا چند بار سرنخ را از سوزن عبور می‌دهند تا به‌صورت حلقه درآید، سپس سر نخ نقده را درون حلقه‌ای که ایجاد شده است قرار می‌دهند و با احتیاط به‌طوری‌که نقده پیچ و تاپ نخورد و صاف روی پارچه قرار گیرد، سوزن را به داخل پارچه فرو می‌برند و بیرون می‌آورند.
نوع دیگری از دوخت نقده که در بین هنرمندان بسیار رایج است، به‌این‌ترتیب است که نخ نقده را به کمک نخ گلابتون یا نخ هم‌رنگ نقده، روی پارچه می‌دوزند.
روش‌های گوناگون نقش اندازی یا انتقال طرح بر پارچه یا تور مصرفی
باسمه کردن: این روش به‌وسیله قالب یا مهرهای هنر قلمکارسازی اجرا می‌شود.
گرده کردن (گرته‌زنی): این روش به‌وسیله کاغذی سوراخ‌کاری شده و کیسه حاوی پودر زغال یا رنگ‌های تیره برای پارچه‌هایی به رنگ روشن و پودر گچ سفید برای پارچه‌هایی به رنگ تیره اجرا می‌شود.
قلمی کردن: این روش با نهادن کاغذ طرح زیر پارچه نازک یا تور و حرکت قلم روی طرح رؤیت شده بر تور اجرا می‌شود.
نقش‌اندازی ذهنی و انتزاعی: این روش حین عمل دوخت و با کمک شمارش خانه‌های تور اجرا می‌شود. از این نوع می‌توان به اقلام طرح‌هایی چون هِل، خاش، چشم‌خروسی و تگرک اشاره کرد. از خصوصیات منحصربه‌فرد این‌گونه طراحی می‌توان به یکسان بودن نتیجه دوخت هر دو طرف پارچه اشاره کرد زیرا پارچه گلدوزی شده، اصطلاحاً پشت و رو ندارد و طرح از هر دو سمت به یک اندازه کامل است.
مراحل ساخت نخ نقده
طلا، این فلز قیمتی که قابلیت چکش‌خواری استثنایی دارد و نقطه ذوب آن ۵/۱۰۶۵ درجه سانتی‌گراد است، در درجه حرارت‌های پایین‌تر از نقطه ذوب خود می‌تواند به هر شکلی درآید، (که از آن به شکل ورق‌های نازک کوبیده شده برای تزئینات وابسته به معماری، نگارگری و ساخت گلابتون استفاده می‌شود) اغلب برای افزایش سختی و استحکام همچنین کاهش قیمت آن به‌طور معمول آن را با نقره آلیاژ یا همراه می‌کنند. طلای قابل استفاده در گلابتون باید خالص و دارای عیار ۲۴ باشد. (همچنین بهترین طلای قابل استفاده در نخ نقده، طلای خالص و دارای عیار ۲۴ است.)
نقره، ارزان‌ترین فلز در میان فلزات قیمتی بوده و بدین سبب و به همراه خواص مطلوبش در صنعت و هنر کاربرد وسیعی پیدا کرده است. نقره دارای بالاترین قابلیت هدایت الکتریکی، بسیار نرم و به‌شدت انعطاف‌پذیر با نقطه ذوب ۹۶۰ درجه سانتی‌گراد است. از این فلز در جواهرسازی، وسایل تزئینی، سکه و آب دادن بعضی فلزات استفاده می‌شود. به‌طور معمول در هنر گلابتون‌دوزی (و نقده‌دوزی) از نقره با عیار ۱۰۰ استفاده می‌شود.
مرحله عیار کردن و ذوب نقره: در این مرحله ابتدا نقره ۹.۹۹۹ با عیار ۱۰۰ به‌وسیله کوره و در بوته‌های مخصوص ذوب فلزات با حرارتی بین ۷۰۰ تا ۹۶۰ درجه ذوب و برای افزایش قدرت و قابلیت کشش به ازای هر هزار گرم نقره ۵.۲ گرم مس خالص به آن اضافه می‌شود، سپس مواد مذاب حاصل در قالبی به نام ریجه ریخته می‌شود تا پس از سرد شدن، شمش دلخواه به‌دست آید. شمش حاصل که به شکل مکعبی نقره‌ای است، به‌واسطه انجام عملیات آهنگری و با چکش‌کاری و دادن حرارت تبدیل به مفتولی به طول تقریبی ۲۵ سانتیمتر و به قطر ۵.۲ سانتیمتر خواهد شد که یک سمت آن همچون نوک مداد نازک و تیزتر از سمت دیگرش می‌شود تا شرایطی برای گرفتن بهتر با انبر فراهم شود.
آغاز نقده‌دوزی
نقده‌دوزی برحسب طرح ذهنی انتزاعی یا طرح منتقل‌شده بر پارچه یا تور اجرا می‌شود. قابل‌توجه است، توری که برای نقده‌دوزی استفاده می‌شود باید توری با خانه‌های شش‌گوش باشد. حین عمل دوخت، روی نخ نقده با فشار اندک انگشت، آن را بر سطح کار ثابت می‌کنند. در انتهای عمل دوخت، نخ را ثابت (کور) می‌کنند تا اصطلاحاً نخ در نرود.
آماده‌سازی طلا: شمش طلای ۲۴ عیار به‌وسیله چکشی که سطحی به‌طور کامل محدب دارد و سندان به ورق‌های نازک طلا تبدیل می‌شود. در این مرحله لازم است طلا در دوره‌هایی که هرکدام حدود ۲۰ بار چکش‌کاری دارد با حرارتی حدود ۳۵۰ درجه آزموده شود و پس از آن که ضخامت ورق‌ها به میزان ۰۶/۰ میلی‌متر یا ۶۰ میکرون رسید، شش لایه ورق طلا را برای اینکه به هم نچسبد در آب خیس می‌کنند، روی‌هم قرار می‌دهند و باهم چکش‌کاری می‌کنند. سپس ورق‌ها را از هم جدا می‌کنند دوبارهحرارت می‌دهند و این روند حدود ۶ تا ۷ مرتبه تکرار می‌شود تا ضخامتشان به ۰۴.۰ میلی‌متر یا ۴۰ میکرون برسد. در پایان این مرحله ورق‌های طلا یک‌بار دیگر حرارت داده می‌شود تا حالت‌گیری و شکل‌پذیری آن برای پیچیدن و چسباندن آن روی نقره بهتر شود.
تمیز کردن شمش استوانه‌ای نقره: در این مرحله شمش استوانه‌ای نقره سوهان‌کاری می‌شود تا مواد ناخالص و آلاینده‌های رسوبی از قبیل گردوخاک، عرق و چربی دست و دیگر اضافات پاک شود همچنین به سبب شیارهای بسیار ظریفی که حین این مرحله در سطح نقره حاصل می‌شود، چسباندن طلا روی آن تسهیل می‌شود.
چسباندن طلا روی نقره: ورق‌های طلای حرارت دیده باضخامت حدود ۴۰ میکرون روی استوانه نقره‌ای پیچیده می‌شود. باید دقت شود طول ورق طلا حدود ۵ میلی‌متر بیشتر از محیط استوانه باشد تا لبه آن روی هم قرار گیرد و برای استحکام ورق‌ها روی آن‌ها را با تابیدن نخ پنبه‌ای پوشش می‌دهند. سپس جهت خارج کردن هوای زیر ورقه‌ها، آن را روی یک سطح شیشه‌ای قرار داده به سمت جهت خواب ورقه‌ها با دست مالش داده می‌شود. پس از آن استوانه نقره‌ای طلا پیچ شده درون منقلی از ذغال چوب با حرارت ۴۰۰ درجه سانتی‌گراد قرار می‌گیرد. تا نخ‌های پنبه‌ای سوخته شده، طلا و نقره یکدیگر را جذب کنند.
آهنگری: استوانه نقره‌ای طلا پیچ شده حرارت دیده بر سندان چکش‌کاری می‌شود تا طول آن اضافه و قطرش کاسته شود.
حدیده‌کشی: در این مرحله مفتول که در عملیات آهنگری طول آن به حدود دو متر و قطر آن به حدود یک سانتیمتر رسیده است توسط چرخ کلفت‌کشی طی چند مرحله به قطری حدود یک میلی‌متر می‌رسد. مراحل کشش مفتول که توسط دستگاه کلفت‌کشی و با گذراندن مفتول از سوراخ‌های درشت به ریز حدیده های فولادی صورت می‌گیرد، نیازمند دادن حرارتی حدود ۳۰۰ درجه سانتی‌گراد به مفتول جهت نرم شده آن است که با چربی طبیعی همچون پیه و دنبه برای تسهیل عبورش از میان حدیده این عمل انجام می‌شود.
طوقک: در مرحله نازک‌کشی سیم با کمک طوقک مسی، غیرمستقیم حرارت می‌بیند و تا قطر ۰۸.۰ میلی‌متر حدیده‌کشی می‌شود. تا این مرحله عملیات تهیه نخ نقده و گلابتون یکسان است و از این مرحله به بعد اگر این مفتول بسیار نازک روی ابریشم طبیعی تابیده شود، نخ گلابتون حاصل می‌شود و اگر کوبیده و نواری شود نخ نقده حاصل می‌شود. مشغاز وسیله‌ای برای نگهداری حدیده حین عمل کشش است.
کوبیدن و نواری کردن مفتول: مفتول ۰۸.۰ میلی‌متری به‌دست آمده را به‌واسطه طوقک مسی حرارت غیرمستقیم داده، نرم می‌کنند سپس آن را برای کوبیدن و پهن شدن به روی دستگاه نقده‌کوبی یا نورد منتقل می‌کنند. در این مرحله مفتول نقره‌ای که روی آن با طلا روکش شده، با دقت زیاد تبدیل به نواری پهن به ضخامت ۵.۱ میلی‌متر یا ۱۵ میکرون می‌شود. که در این مرحله نخ نقده مورد نظر آماده می‌شود و به‌صورت کلاف در دسترس دوزندگان قرار می‌گیرد.
آماده کردن نخ نقده برای دوخت
نخ نقده به‌صورت کلاف ۱۰ و پنج مثقالی موجود است، لیکن استادکار با قیچی کردن هر دو طرف کلاف آن را به نخ‌هایی در دو دسته در طول ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر درمی‌آورد. قابل توجه است که درصد طلای به‌کار رفته در نخ نقده (که رشته نقره آب طلاکاری شده یا مطلا شده است) بسته به سفارش هنرمند نقده‌دوز دارد و به‌طورمعمول از یک تا چهار درصد طلا است.
نخ رابط (نخ واسط) برای اتصال نخ نقده به سوزن
این نخ که از نوع نخ کوک محکم یا از جنس پنبه‌ای است، برای اتصال غیرمستقیم نخ نقده به سوزن گلدوزی است که باعث می‌شود تا علاوه بر اینکه حین دوخت از حداکثر نخ گران‌قیمت نقده استفاده شود و کمترین دورریز در قیچی خوردن انتهای هر کار را داشته باشد، استادکار به‌راحتی بتواند گره‌ها، پیچش‌ها یا تاب‌هایی که نخ نقده، حین عمل دوخت به خود می‌گیرد را باز و به‌راحتی چرخاندن یک دور سوزن میان انگشتان، در اصطلاح گره را رد کند که این عمل باعث می‌شود تا نخ نواری شکل نقده در طرح با همان حالت واقعی خود و بدون پیچش اجرا شود. نخ رابط حدود ۱۰ سانتیمتر است که نخ نقده به طول ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر را به آن متصل می‌کنند.
نظر شما