«هنر و معماری ایران» هنری فرامرزی

مقدمه این کتاب به ظرفیت هنر ایرانی و نمودهای ارزشمند آن پرداخته و در یازده فصل تنظیم شده است.

فصل اول ظهور اسلام، فصل دوم سلجوقیان، فصل سوم حمله‌ی مغولان، فصل چهارم دوران طلایی اسلام، فصل پنجم تیمور و سمرقند، فصل ششم مینیاتورها، فصل هفتم بخارا و شیبانیان، فصل هشتم اصفهان و صفویان، فصل نهم بازتاب‌های بهشت، فصل دهم قرن هجدهم و نوزدهم، فصل یازدهم خیوه: خان نشینی در آسیای مرکزی، و در نهایت یک جمع بندی از رؤیا تا واقعیت در کتاب بررسی شده است.

این کتاب پر است از عکس بناهای ایران در نقاط مختلف کشور که توضیحی راجب محل آن‌ها، توضیحی در مورد عصر تاریخی آن داده شده است. نویسنده در مقدمه کتاب از ظرفیت هنر ایرانی گفته است: هنر ایرانی که نمونه‌های آن در آثار برجسته بی‌شمار برجای مانده از خطه‌های اصفهان، شیراز، کرمان، یزد و کاشان نمایان است، هنری فرامرزی بوده و تأثیر آن بر سنگ‌ها فراتر از خاستگاهش نمود دارد. اگرچه بدون شک کشور ایران کانون معماری ایرانی می‌باشد با این وجود رگه‌هایی از فرهنگ ایرانی را می‌توان در بناهای برجای مانده از اواخر دوره عباسیان در بغداد- پایتخت عراق، تعداد انگشت شماری از بناهای موجود در افغانستان و بیش از همه در میراث غنی معماری ماورا النهر شامل سمرقند، بخارا و خیوه نظاره کرد. پر اهمیت ترین بناهای موجود در آسیای مرکزی به دست معماران و هنرمندان ایرانی ساخته شده اند. پس از فتح ایران به دست اعراب و تغییر مذهب رسمی آن به اسلامی کشور دست خوش تغییراتی تکاملی شد.

در مقدمه کتاب تعدادی از اشعار فردوسی و اشعار اسدی از گرشاسپ نامه آورده شده است برای اینکه انعکاس دهنده تصویری از آثار جهان هستند.

بعد از ظهور اسلام و تفکیک شیعه و سنی گروهی قلیل از شیعیان به یک ایدئولوژی عرفانی مرتبط با مذهب گنوستیسیزم در ایران باستان باور داشتند. به دنبال قیام فاطمیون در مصر و آفریقای شمالی، شیعیان بخش بزرگی از دنیای عرب را در اختیار داشتند. با به تخت نشستن سلجوقیان کفه ترازو بار دیگر به سمت گروه سنی مذهب سنگینی کرد تأثیرات سلسله‌های ساسانی بیزانس و اعراب بر معماری ایران در این فصل بررسی شده است.

اولین شاهکارهای معماری اسلامی در حوزه دریای مدیترانه ساخته شده بودند برای مثال قبه‌الصخره که در اواخر قرن هفتم در اورشلیم ساخته شد، نخستین نمونه برجسته از معماری اسلامی به شمار می‌رود. در این فصل سفالگری بعد از ظهور اسلام نیز بررسی شده است که پیش از شکل‌گیری معماری ایرانی هنر سفالگری نمود از حس زیبایی شناختی مردم ایران زمین بود. بعد از اسلام استفاده از کاشی‌های سرامیکی در سطوح داخلی و خارجی اماکن مقدس در ایران به آنها حیات می‌بخشید در قرن بیستم در اصفهان یک بار دیگر از این تکنیک به منظور مرمت بناهای ساخته شده به دست شاه عباس صفوی استفاده شد. همچنین در این فصل سفال در معماری ایرانی مانند هنر به کار رفته در ساخت مقبره‌ها، برج‌ها و مناره‌ها و مسجد جامع نائین بررسی شده است.

فصل دوم ظهور سلجوقیان را بررسی کرده که با زبان و شعر فارسی و سفالگری در فاصله قرون ۹ و ۱۲ از نخستین نمودهای تجدد فرهنگ ایرانی پس از فتح این کشور به دست اعراب بودند. در این دوره معماری نه تنها به ندرت مورد توجه قرار می‌گرفت، این شاخه از هنر تنها تحت سلسله سلجوقیان بود که سبک خاص خود را یافت، مانند ایوان جنوبی مسجد جامع اصفهان یا ایوان غربی، کاخ عظیم تیسفون که در قرن ششم میلادی به دست پادشاه ساسانی ساخته شد. در این فصل هندسه خشت‌ها مانند گنبدهای اردستان و زواره را بررسی می‌کند.

فصل سوم در مورد حمله مغولان و تأثیرات آن بر معماری ایران صحبت می‌کند که هجوم وحشیانه مغولان به جهان اسلام نقطه عطفی در تاریخ به شمار می‌آید. مغولان پس از ویرانی‌هایی که در ایران برجای گذاشتند بعد از هلاکوخان معماری مغولی را در ایران بنا کردند. نمونه‌ای از این معماری‌ها در این فصل بررسی شده است مانند مسجد جامع نطنز که نمونه‌های اولیه و رواج استفاده از سرامیک‌های رنگی در عصر مغولان است، ترکیبی غنی از رنگ‌های آبی و سبز روی حاشیه‌های روزنه‌های مشبک کاری شده و تزئیناتی که در حاشیه درگاه ورودی این مسجد استفاده شده است و نیز ساخت بقعه باشکوه سلطانیه.

فصل چهارم با عنوان دوران طلایی اسلام مطرح شده است در این فصل از پیشگامان علم نهفته در هنر اسلامی، معماری‌هایی که انجام می‌شد و تلاشی که برای کسب دانش وجود داشت برای ایجاد معماری جدید بررسی شده است.

عنوان فصل پنجم تیمور و سمرقند است، منطقه‌ای که در گذشته ماوراءالنهر نام داشت. در این در این دوران رواج رنگ آمیزی بیش از پیش می‌شود. سرامیک‌های رنگی ایرانی اولین بار در قالب بشقاب‌ها و دیگر ظروفی که سفالگران خراسان تحت تأثیر هنر کاشی کاران امپراتوری سوم در چین خلق کرده بودند تولید شدند مقبره‌های تیموریان برای مثال آرامگاه شاه زند، واقع در نزدیکی سمرقند مجموعه‌ای از تزئینات غنی و فوق‌العاده‌ای برخوردار است. در معماری ایرانی برای تزئین یک بنا دو متد متفاوت استفاده می شده، یکی موزائیک و دیگری کاشی، مانند گور امیر، آرامگاه تیمور، رصدخانه و اشرف خانه الغ بیگ. اما بزرگترین میراث تیموریان را شاید بتوان در مسجد جامع اصفهان جستجو کرد.

فصل ششم، مینیاتورها؛ در زمان فرمانروایی تیمور مشهورترین مجموعه‌های مینیاتور ایرانی کشیده شدند. نسخه‌های خطی مذهّب که تصویرگری نمادین را به اعتلای خود رسانیده‌اند، از بهترین نمونه‌های هنر مصور فارسی می‌باشند.

در فصل هفتم با عنوان بخارا و شیبانیان بعد از طرح دوره‌ی تاریخی و اتفاقاتی که در این دوره افتاده است، به بررسی مدرسه‌ها و معماری فضاهای آکادمیک، مانند مدرسه نادر دیوان بیگی در بخارا، یا مسجد کالیان در بخارا که نقش مهمی در تحول معماری در آن زمان داشت می‌پردازد. همچنین در این فصل طرح‌ها و هنر فرش‌های ایرانی را نیز بررسی می‌کند.

فصل هشتم به دوره‌ی درخشان اصفهان و صفویان می‌پردازد، ایران به مدت دو قرن از قدرت و جلال صفویان بهره برد. در دوران حکومت صفویان بناهای رسمی بیشتر به انضمام درختستان‌های تبریزی، خیابان‌هایی درخت کاری شده با نهال‌های چنار و شاخه‌های درختان بید و صنوبر بودند مانند عمارت هشت بهشت. در دوران صفویان کاخ‌ها و عمارت‌های سلطنتی بزرگی ساخته شد با نقش و نگارها و تزئیناتی از سرامیک‌های رنگارنگ و بسیاری بناهای دیگر که امروزه در اصفهان شاهد آن هستیم.

در فصل نهم و دهم به معرفی و تشریح برخی از از بناها می‌پردازد. بناهایی که در دوران شاه عباس ساخته شده بود توسط آندره گودارد-معمار و مورخ فرانسوی-که ما تأسیس موزه باستان شناسی ایران را مدیون زحمات او هستیم مرمت شدند. مسجد شیخ لطف‌الله برخلاف مساجد سنتی ایرانی حیاط، ایوان و حوض ندارد؛ تنها چیزی که برای عرضه دارد فضای داخلی ساده و ناب آن است، تزئینات و رنگ‌های به کار رفته در این مسجد بی‌نظیر است.

خیوه، آخرین توقفگاه سفر ما در طول تاریخ هنر و معماری ایران زمین خواهد بود. این شهر سنگربندی شده‌ی کوچک که در شمال غربی ازبکستان در نزدیکی دریای آرال قرار داشت، یکی از توقفگاه‌های موجود در مسیر جاده ابریشم به شمار می‌آمد. کاروان‌های بزرگ این منطقه مشهور است. خیوه یکی از برترین قدرت‌هادر بروز تجدد در ایران زمین بود.

در آخر هم یک نتیجه‌گیری کلی از یازده فصل بررسی شده و در صفحاتی هم پلان‌های بناهای مشهور آورده شده است.

کتاب «هنر و معماری ایران» نوشته هنری استیرلین و ترجمه امیر فغانی و سارا بالین‌پرست از سوی انتشارات سروش دانش در ۳۳۵ صفحه به شمارگان ۵۰ نسخه روانه بازار نشر شده است.