محور غفلت شده توسعه گردشگری در ایران

به گزارش خبرنگار ایمنا، طی یادداشتی که سجاد محمدزاده، کارشناسی ارشد توسعه گردشگری در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:

«یکی از مفاهیم و موضوعات مهم در دهه‌های اخیر مفهوم ظرفیت قابل تحمل در مقاصد گردشگری است. به‌منظور حفظ پتانسیل‌های گردشگری در حین بازدید از جاذبه‌های طبیعی و انسان ساخت، حضور تعداد مشخصی از گردشگران و توجه به ظرفیت قابل تحمل آن جاذبه از نکات مهم و ضروری در امر مدیریت مقصد گردشگری محسوب می‌شود.

گنجایش برد یا ظرفیت برد (Carrying capacity)، به حداکثر میزان جمعیت یک گونه بیولوژیکی در محیط زیست، اطلاق می‌شود که با توجه به میزان مواد غذایی، زیستگاه، آب آشامیدنی و سایر نیازهای موجود در محیط، بتواند به‌طور نامحدود ادامه یابد. ظرفیت برد در ابتدا برای تعیین تعداد جانورانی مورد استفاده قرار می‌گرفت که می‌توانستند روی یک قسمت از زمین، بدون از بین بردن آن استفاده کنند، ولی بعدها این مفهوم به سایر جمعیت موجودات زنده همچون جمعیت‌های انسانی، توسعه پیدا کرد.

ظرفیت قابل تحمل (Carrying Capacity)

ظرفیت قابل تحمل حداکثر میزان ساخت‌وساز، بهره‌برداری، رشد یا تغییراتی است که یک محل یا سایت گردشگری می‌تواند بدون تغییر در امکانات فیزیکی، ماهیت جامعه اجتماعی، وضعیت اقتصاد محلی و بدون کاهش تجربه بازدیدکنندگان تحمل کند.

مفهوم ظرفیت قابل تحمل با موضوع منابع طبیعی و محیط زیست رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. نحوه و میزان استفاده گردشگران از یک مقصد گردشگری و شرایط محیطی مقصد، تعداد بازدیدکنندگان با میزان تأثیرات بر محیط از نظر تأثیر بر خاک، محیط گیاهی، بعد تأثیرات اجتماعی حضور مسافران و گردشگران و متغیرهای دیگر مرتبط است. هر چه تعداد افراد بازدیدکننده از یک جاذبه و مقصد بیشتر باشد، نه تنها محیط طبیعی، بلکه کیفیت بازدید نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. لذا مسئله استانداردهای قابل قبول در خصوص ظرفیت قابل تحمل سخت و مشکل است و تعیین میزان تغییرات در محیط، مجاز باید شناخته شود و میزان مشخص و توافق یافته آسان نیست.

تردد گردشگران در غارها، در پارک طبیعت و در مسیرهای احداث شده آیا به تراکم خاک منطقه تردد، منجر می‌شود؟ چه حدی از تراکم قابل تحمل یا قابل پذیرش است و چه حدی غیرمجاز است؟ یا در یک منطقه تفریحی به عنوان مثال مکانی برای ماهیگیری در کنار یک رودخانه یا برکه سقفی یا میزانی برای برداشت از محیط طبیعی وجود داشته باشد و چه تراکمی از گردشگران در محل مطلوب برای لذت بردن از جاذبه‌ها و فضای آرامش بخش و دور از هیاهو باید تأمین شود، تا مسئله شلوغی پیش نیاید. بدون توجه به ظرفیت قابل تحمل در مقاصد گردشگری و ازدحام و پدیده شلوغی تقاضای بازدید پایدار از پتانسیل‌ها و جاذبه‌ها مورد تهدید قرار می‌گیرد.

اهمیت و عوامل مؤثر بر ظرفیت تحمل در مقصد گردشگری

ظرفیت تحمل زیست‌محیطی به تعداد قابل قبول گردشگران مورد پذیرش در یک منطقه معین اطلاق می‌شود که نه تنها می‌تواند نیازهای گردشگران را برآورده کند و صنعت گردشگری را منتفع کند، بلکه از محیط زیست محافظت می‌کند و تأثیرات آن را کاهش می‌دهد. ظرفیت تحمل بر برنامه‌ریزی گردشگری تأثیر می‌گذارد و عوامل مؤثری نظیر ظرفیت حمل‌ونقل، زیرساخت، سیستم‌های فاضلاب و آبرسانی محل اقامت، ظرفیت‌های فیزیکی، اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و تأثیر گردشگری بر فرهنگ محلی، هزینه‌ها و مزایای خدمات بر ظرفیت تحمل یک مقصد گردشگری تأثیر می‌گذارد.

ظرفیت تحمل مفهومی است که از دهه ۱۹۶۰ به طور گسترده در مطالعات گردشگری و تفریح به‌کار گرفته شده است، اگرچه برخی از نویسندگان پیدایش آن را تا سال ۱۹۳۰ ردیابی می‌کنند. در سال‌های اخیر با توجه به اینکه گردشگری پایدار و مفاهیم مرتبط با آن مانند محدودیت‌های تغییر قابل قبول، مدیریت تأثیر بازدیدکننده، تجربه بازدیدکنندگان و حفاظت از منابع و طیف فرصت‌های تفریحی به آن رسیده‌اند، محبوبیت کمتری پیدا کرده است.

اندازه‌گیری ظرفیت تحمل اولین بار به عنوان راهی برای تصمیم‌گیری نرخ بهینه ذخیره‌سازی در کشاورزی مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر این، اندازه‌گیری ظرفیت تحمل در زمینه‌هایی مانند اکولوژی، زیست‌شناسی و مطالعات جمعیت مورد استفاده قرار گرفته است.

سازمان جهانی گردشگری ظرفیت حمل گردشگری را اینگونه تعریف کرده است: حداکثر تعداد افرادی که می‌توانند در یک دوره زمانی معین از یک مکان بازدید کنند، به‌گونه‌ای که ویژگی‌های محیطی، فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی محلی به خطر نیفتد و رضایت گردشگران را کاهش ندهد.

همچنین ظرفیت تحمل، حداکثر تعداد افرادی که می‌توانند از یک محیط تفریحی و بدون کاهش غیرقابل قبول در کیفیت تجربه تفریحی استفاده کنند، است. مفهوم ظرفیت حمل، به‌طور مستقیم به پایداری و گردشگری مرتبط است؛ پایداری سطح خاصی از توسعه و استفاده توریستی در یک منطقه مشخص است.

منظور از ظرفیت پذیرش یک منطقه گردشگرپذیر، تعداد گردشگرانی است که آن منطقه می‌تواند در یک ظرف زمانی معین (روز، ماه، سال) بپذیرد. این ظرفیت به وسعت و توپوگرافی منطقه، نوع خاک، نحوه رفتار جانوری، میزان و کیفیت تسهیلات گردشگری موجود در منطقه بستگی دارد.

یک معیار ساده از ظرفیت تحمل وجود ندارد که بتوان به طور مساوی و یکسان در همه مقاصد و جاذبه‌ها اعمال کرد، زیرا آنها از نظر مورفولوژی و ساختار یکسان نیستند. ظرفیت تحمل دارای بخش‌های مختلفی از جمله فیزیکی، اقتصادی، ادراکی، اجتماعی، اکولوژیکی و سیاسی است.

ظرفیت حمل فیزیکی، یک منبع توریستی حداکثر استفاده از منبعی است که می‌تواند توسط گردشگران انجام شود، قبل از اینکه منبع شروع به تخریب غیرقابل قبول کند.

ظرفیت حمل اقتصادی، یک منبع توریستی حداکثر استفاده از منبعی است که می‌تواند توسط گردشگران قبل از اینکه منجر به سطح غیرقابل قبولی از وابستگی اقتصادی به گردشگری در منطقه منبع شود، انجام شود.

ظرفیت حمل ادراکی، اندازه‌گیری سطح درک شده از ظرفیت تحمل گردشگران در یک منبع توریستی است، که فراتر از آن، گردشگران این منبع را بیش از حد شلوغ می‌دانند.

ظرفیت حمل اجتماعی، به حداکثر استفاده از یک منبع گردشگری اشاره دارد که می‌تواند بدون ایجاد سطوح غیرقابل قبول انجام شود.

ظرفیت حمل اکولوژیکی، یک منبع توریستی حداکثر سطح استفاده‌ای است که می‌تواند بدون ایجاد آسیب غیرقابل قبول به محیط طبیعی آن منبع انجام شود.

ظرفیت تحمل سیاسی، به حداکثر استفاده‌ای اشاره دارد که می‌تواند از یک منبع توریستی بدون ایجاد بی‌ثباتی سیاسی انجام شود، به عنوان مثال، درگیری بر سر حقوق زمین یا کنترل درآمدهای حاصل از گردشگری. رویکرد ظرفیت حمل، در همه این موارد، تلاش می‌کند تا این مفاهیم را برحسب تعداد گردشگران کمی‌سازی کند.

همه اندازه‌گیری‌های ظرفیت حمل، از جمله مواردی که در بالا ذکر شد، به تعیین متغیری که باید اندازه‌گیری شود و تعیین سطح تغییر در آن متغیر وابسته است. اتخاذ این رویکرد به طور اجتناب‌ناپذیری منجر به افزایش ظرفیت‌های حمل برای هر منبع گردشگری و مشکلات مربوط به آن می‌شود که چه چیزی از نظر تغییر در آن منطقه قابل قبول است و برای چه کسانی.

اجرای اقدامات ظرفیت حمل در مدیریت یک مقصد گردشگری می‌تواند شامل تکنیک‌های مدیریت بازدیدکننده مانند بهبود علائم و مدیریت جریان‌های گردشگری در یک سایت و همچنین استفاده از سیستم‌های رزرواسیون باشد. همچنین می‌تواند در سطوح استراتژیک‌تر از طریق سیاست‌ها و مقررات مربوط به توسعه گردشگری اجرا شود.

تغییر قابل قبول

اقدامات و دیدگاه‌هایی که در کاربرد ظرفیت حمل ایجاد می‌شود منجر به توسعه روش‌های جایگزینی شده است که به سنجش رشد گردشگری، پاسخ می‌دهد و اثرات منفی آن را تعدیل می‌کند. در میان این مدل‌ها محدودیت‌های تغییر قابل قبول می‌توان اشاره کرد که به طور مشترک با بسیاری از رویکردهای ظرفیت پس از حمل، به عنوان یک تکنیک مدیریتی که در آن با سهامداران کلیدی گردشگری در مورد مدیریت یک منبع مشورت می‌شود؛ به منظور توافق با ارزش‌ها و تکنیک‌هایی که برای مدیریت آن استفاده می‌شود. در این فرآیند مشورتی، ذی‌نفعان در مورد شاخص‌های کلیدی مورد استفاده در مدیریت منابع گردشگری و آستانه‌هایی که فراتر از آن تغییر در این شاخص‌ها غیرقابل قبول است، توافق دارند. برخلاف رویکردهای ظرفیت حمل، این تکنیک‌ها محدودیت‌هایی را از نظر تغییرات در شاخص‌های کلیدی به جای تعداد مطلق گردشگران تعیین می‌کنند.

اهمیت به ظرفیت تحمل، در راستای رضایت مسافران و گردشگران و آسیب نرساندن به اماکن به جهت ازدحام جمعیت و توجه به فضای موجود و تأمین امنیت و سلامت از لحاظ فیزیکی منجر به افزایش کیفیت بازدید می‌شود. بی‌توجهی به تعیین ظرفیت تحمل، می‌تواند منجر به تخریب اماکن و جاذبه‌های گردشگری، نارضایتی گردشگران و بومیان و حتی رفتار نادرست میزبان شود، از این‌رو برآورد ظرفیت تحمل در گردشگری بسیار ضروری و حائز اهمیت است. ظرفیت قابل تحمل مفهوم کلیدی است که با فرایند برنامه‌ریزی کنترل‌شده منجر به توسعه گردشگری پایدار در مقصد گردشگری خواهد شد.

ظرفیت تحمل، تعیین میزان محدودیت‌هایی است که باید به منظور توسعه گردشگری در یک منطقه اعمال شود و شاخصه‌ای است که با برنامه‌ریزی می‌توان به حفظ، زیباترین و بهترین جاذبه گردشگری یعنی میهمان‌نوازی منجر شود.

تعیین ظرفیت برد، عاملی مهم در راستای توسعه گردشگری پایدار بوده است و می‌تواند مبنای قابل قبولی را در خصوص آستانه‌های قابل تحمل برای پذیرش بار اضافی ناشی از بهره‌برداری و حضور گردشگران در مقاصد گردشگری، مکان‌های مختلف، جاذبه‌های طبیعی و انسان‌ساخت را برای برنامه‌ریزان فراهم کند.»