به گزارش خبرنگار ایمنا، «فرسایش خاک» فرآیندی تدریجی است که توسط آب یا باد صورت می‌گیرد و متأسفانه در دهه‌های اخیر با اعمال مدیریت‌های غلط توسط بشر به طرز فجیعی تشدید شده است. فرسایش خاک، پیش از دوره‌ای که انسان در زمین سکونت یابد در قالب فرسایش طبیعی وجود داشته است.
در آن دوره شرایط اکولوژیکی پایداری وجود داشته و متعادل با میزان خاکسازی، فرسایش خاک به وقوع می‌پیوسته است. فرسایش تا قرن ۱۹ و پیش از انقلاب صنعتی، روند کندی را دنبال می‌کرد، اما با آغاز این جنبش، جمعیت جهان رشد قابل توجهی پیدا کرد.
به واسطه آن دست‌اندازی بر طبیعت از سوی بشر شدت گرفت که به عنوان نمونه می‌توان به جنگل‌تراشی، چرای بی رویه مراتع، معدن‌کاوی، عملیات عمرانی و احداث سکونتگاه، جاده سازی و زراعت و کشت و کار غیراصولی اشاره کرد.
در این خصوص گفت‌وگویی با شمس‌الله ایوبی، استاد گروه علوم مهندسی خاک دانشگاه صنعتی اصفهان داشتیم که شرح آن را در زیر می‌خوانید:
فاکتورهای تشدید کننده فرسایش خاک در ایران در سال‌های اخیر چه فاکتورهایی بوده‌اند؟
تغییرات آب و هوایی و کاهش بارندگی‌ها در سال‌های اخیر بر پوشش گیاهی مراتع و جنگل‌های غرب کشور و متعاقباً بر فرسایش خاک تأثیرات تشدید کننده‌ای داشته است. لیکن از سال‌های گذشته مراتع به منظور تولید گوشت و پروتئین بیشتر مورد تخریب قرار گرفته است. ظرفیت مراتع کشور یک هشتم تعداد دام موجود در مراتع است؛ این نابرابری بین ظرفیت چرا و تعداد دام، موجب از بین رفتن پوشش گیاهی خاک و به تبع آن تخریب خاک شده است، به‌طوری‌که با اولین بارش، سیل‌های ویرانگری به وجود می‌آید که سالهاست با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم و طی سال‌های اخیر هم افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. یکی از اولویت‌های اصلی کشور باید حفظ مراتع باشد؛ این در حالی است که تا به حال اقدام راه‌گشایی در این زمینه صورت نگرفته است. علاوه بر چرای بی رویه، تخریب جنگل‌ها در شمال و غرب کشور به منظور بهره برداری‌های تجاری و ویلاسازی نقش شگرفی بر تشدید فرسایش داشته است.
سایر مدیریت‌های غلط انسان مانند بهره‌برداری از معادن بدون در نظر گرفتن دستورالعمل‌های حفاظت خاک تأثیر تشدیدی گذاشته است. در سال‌های اخیر این پدیده در استان‌های مختلف کشور از جمله استان اصفهان روبه افزایش است و علت آن واگذاری اکتشاف و استخراج معادن به بخش خصوصی است که بدون نظارت به طمع یافتن منابعی غنی‌تر و گرانبهاتر منابع طبیعی را به سوی نابودی سوق داده است در حالی که برای ساکنان بومی مناطق ره‌آوردی جز تخریب خاک، تهدید منابع آبی و محیط زیست نداشته است. جاده‌سازی‌های غیر اصولی، ویلاسازی در اراضی جنگلی و بکر، کشت دیم در اراضی پرشیب و مدیریت‌های غلط کشت و کار توسط کشاورزان از جلوه‌های مهم دیگر تشدیدکننده تخریب خاک در ایران هستند.
آیا اجرای طرح طوبی (طرح توسعه جنگل و باغ) تأثیری در تخریب مراتع و پوشش گیاهی داشته است؟
واگذاری اراضی ملی به نام طرح «طوبی»، و طرح خودکفایی گندم و طرح‌های از این گونه، معضل بزرگی را برای کشور ایجاد کرده است. طرح طوبی از طرح‌هایی بود که به واسطه آن باغات در اراضی تخریب شده مورد توجه قرار گرفت. به واسطه عدم مشارکت مناسب کشاورزان محلی، انتخاب نامناسب گونه‌های درختی، و وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی از معضلاتی بود که به عدم موفقیت این طرح منجر شد.
یکی از مهمترین نکات ضعیف این گونه طرح‌ها این است که بر اساس اصول آمایش سرزمین اجرا نمی‌شوند. هرچند در کوتاه مدت اثرات اقتصادی مثبتی از خود نشان می‌دهند، ولی انجام چنین پروژه‌هایی در درازمدت در اراضی پرشیب باعث می‌شود حاصلخیزی خاک پس از مدتی کوتاه از بین برود.
به عنوان نمونه طرح توسعه باغات در اراضی شیب دار که در سال‌های اخیر در استان چهارمحال و بختیاری شاهد آن بوده‌ایم نه تنها منابع آبی حوضه آبخیز را تهدید کرده است، بلکه در آینده‌ای نه چندان دور درختان کشت شده در خاک‌های کم عمق و محدودیت دار، از چرخه تولید دهی خارج خواهند شد و خاکی حساس را در معرض فرسایش به جای خواهند گذاشت.
خاک علاوه بر نقش کلیدی که در تولیدات گیاهی زراعی، مرتعی و جنگلی ایفا می‌کند، دارای عملکردهای زیست محیطی مختلفی بوده که ذخیره کربن آلی و ترسیب آن در خاک در راستای کاهش گرمایش جهانی، به طور ویژه پل ارتباطی بین سطح آبخیز و آبخوان‌های زیر زمینی است. به همین علت در مباحث زیست محیطی مبحث خاک از موضوع آب هم مهم‌تر است.
تخریب خاک در حوضه‌های آبخیز مانع نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی شده و به تدریج چشمه‌های دائم به تدریج کم آب و حتی خشک شده اند. این موضوع علاوه بر کاهش منابع آب، حوضه را مستعد سیل‌های سهمگین می‌کند که هرساله جان تعدادی از هموطنان را می‌گیرد و خسارت مالی فراوانی را به همراه دارد.
طبق تحقیقات علمی گزارش شده در سطح جهانی خسارت مستقیم و غیرمستقیم فرسایش خاک ۲۸ دلار به ازای هر تن خاک تخمین زده شده است. آمار منتشر شده توسط محققان داخلی نشان می‌دهد که میزان فرسایش بین دو تا چهار میلیارد تن در سال تخمین زده می‌شود. با فرض حداقلی یک میلیارد تن فرسایش در سال میزان خسارت سالانه فرسایش خاک، عددی حدود ۲۸ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
فرسایش بادی در چه مناطقی از کشور بیشتر دیده می‌شود و چه تأثیراتی داشته است؟
فرسایش بادی در سال‌های قبل، ۵۰ درصد و درحال‌حاضر نزدیک به ۷۰ درصد از مناطق کشور را به طورمستقیم و غیرمستقیم درگیر کرده است. یزد، کرمان، سمنان، خراسان‌جنوبی، تهران، قم، اصفهان، خوزستان و سیستان‌و بلوچستان از استان‌هایی هستند که درگیر فرسایش بادی شده‌اند.
گسترش بی رویه بیابان زایی به واسطه تغییرات اقلیمی و مدیریت‌های نادرست بشر این پدیده را تشدید کرده است. به عنوان نمونه بارز می‌توان به استحصال معادن گچ شرق اصفهان در منطقه سگزی اشاره کرد. این معادن هرچند برای بهره برداران محلی سود چندانی عاید نمی‌کند، ولی یکی از منابع اصلی برداشت ریزگردهایی هستند که شهر اصفهان را تهدید می‌کند. برداشت ریزگردها مخصوصاً از اراضی آلوده و صنایع و ترکیب آن با ذرات معلق در هوا منجر به افزایش بی رویه انواع بیمارهایی شده است که سلامت انسان را تهدید می‌کند و همچنین هزینه‌های سنگین درمان را به مردم و دولت تحمیل می‌کند.
راهکار چیست و چندسال برای مقابله با فرسایش فرصت داریم؟
پدیده فرسایش بادی و آبی، معضلی است که به‌طورهمزمان درگیر آن هستیم، بنابراین برنامه‌ریزی‌های کلان در کشور باید به گونه‌ای باشد که با هر دو پدیده مبارزه کند. برای مقابله با فرسایش بادی اقداماتی انجام شده اما کافی نیست، زیرا سازمان‌های ذیربط حمایت لازم در این باره انجام نمی‌دهند. حمایت‌های مالی از طرح‌های تحقیقاتی که در این زمینه به دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ارجاع داده می‌شود، نسبت به خسارت سالانه ای که فرسایش بادی و آبی در ایران برای هموطنان و دولت ایجاد می‌کند، به شوخ طبعی تلخی می‌ماند.
فرصت مقابله با فرسایش به اراده‌ای که برای مقابله با آن به کار گرفته می‌شود، بستگی دارد. برای مثال در دهه‌های ۱۹۰۰ میلادی فرسایش در آمریکا به قدری شدت گرفته بود که هزینه‌ها و خسارات آن به اندازه درآمدی بود که دولت از مالیات کسب می‌کرد. اما به تدریج با سرمایه‌گذاری در حوزه‌های تحقیقاتی و اجرایی توانستند میزان فرسایش را به خوبی کنترل کنند. در کشور ما به تازگی قانون حفاظت از خاک توسط مجلس تصویب شده است، در حالی که آئین‌نامه‌های اجرایی آن هنوز به تصویب نهایی نرسیده است. اگر اهرم‌های قانونی این طرح به درستی تعریف و اجرا شوند، می‌توان فرسایش را در یک بازه زمانی پنج تا ۱۰ سال به میزان قابل توجهی کاهش داد.
در عرصه فرسایش بادی، مهمترین راه‌حل کشت گیاه است که سالهاست این عملیات مورد توجه بوده است ولی با توجه به اینکه سرعت فرایند بیابانی شدن بیشتر از گسترش گیاهان سازگار با مناطق خشک است، لذا لازم است استفاده از مالچ‌های سازگار با محیط‌زیست مورد توجه قرار گیرد؛ تحقیقات انجام گرفته در دانشگاه صنعتی اصفهان نشان داده است که برخی از این مالچ‌ها مانند مالچ‌های رسی (مانند رس بنتونیت)، به طور معنی دار تأثیرگذار بوده اند، ولیکن اراده‌ای برای توسعه آن از سوی مسئولان اجرایی وجود ندارد.
آمایش سرزمین چه تأثیری در میزان فرسایش دارد؟
آمایش سرزمین به معنای این است که هر فعالیتی براساس پتانسیل هر منطقه انجام شود. وقتی گیاهی نظیر گون یا دافنه در شیب ۶۰ درجه برای کاشت گندم، از بین می‌رود یعنی آمایش رعایت نشده و باعث شکل‌گیری فرسایش خواهد شد. علت بسیاری از مشکلات محیط‌زیستی، حرکت نکردن در چهارچوب آمایش سرزمین است.
درواقع اگر اراضی بر اساس پتانسیل‌های مختلف خود (خاک، آب و هوا، توپوگرافی، منابع آب) مورد بهره‌برداری قرار بگیرند، میزان فرسایش بدون انجام اقدام خاصی کاهش خواهد یافت. به عبارتی در طرح‌های آمایش سرزمین اراضی برای بهترین نوع استفاده ممکن مورد بهره برداری قرار می‌گیرند.
قرارگیری صنایع فولاد و ذوب فلزات آب بر و آلوده کننده در جوار شهر اصفهان نمونه‌ای است که در آن به هیچ وجه جنبه‌های آمایش سرزمین رعایت نشده است و روزانه همشهریان اصفهانی با مشکلات متعدد ناشی از آن دست و پنجه نرم می‌کنند.
نمونه دیگر کشت برنج در استان اصفهان است. در طرحی تحقیقاتی که در سال‌های پیش (۱۳۷۵) صورت گرفته، به اثبات رسیده است که کشت برنج در استان اصفهان کاملاً غیراصولی است. کشت برنج از لحاظ اقلیمی مناسب اصفهان نبوده و با صرف منابع زیادی از آب مخاطرات زیادی را برای سایر محصولات کشاورزی و مصارف شرب و غیره ایجاد کرده است، اما همچنان الزامی برای جلوگیری از کشت این محصول در قسمت‌های مختلف استان وجود ندارد. در این راستا حرکت به سمت محصولات کم مصرف‌تر نظیر گیاهان دارویی و همچنین توسعه گلخانه‌ها نمونه‌هایی از اجرای طرح‌های مبتنی بر آمایش و پایداری زیست محیطی است.
آیا کشت فراسرزمینی می‌تواند به عنوان راهکار در نظر گرفته شود؟
توسعه کشت فراسرزمینی، ایده مناسبی است. اگر بتوانیم با کشورهایی مانند کشورهای آسیای جنوبی، کشورهای آفریقایی، روسیه، اوکراین و استرالیا که پتانسیل بسیار خوبی در این زمینه دارند، در این زمینه همکاری داشته باشیم، باعث می‌شود فشار قابل توجهی از روی منابع طبیعی کشور برداشته شود.
علاوه بر توجه به کشت فراسرزمینی باید با کنترل چرای دام به سمت تولید در دامداری‌های متمرکز، حرکت کرد. توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، کشت گیاهان مرتعی در دامنه‌های تخریب شده، احیای اراضی جنگلی تخریب شده و اعمال قوانین بازدارنده در توسعه ویلاسازی، قطع درختان و معدن‌کاوی نمونه‌ای از گام‌های مؤثری است که می‌توان در راستای حفظ منابع خاک کشور برداشت.
نظر شما