به گزارش خبرنگار ایمنا، خبر دستگیری یا حکم جلب، نه تنها ته دل یک زندانی را خالی می‌کند، بلکه پایه‌های یک خانواده را هدف می‌گیرد. این خبر اگرچه کوتاه است اما عمق گزنده‌ای دارد و همسر و فرزندان آن زندانی برای مدت معلوم یا مبهمی باید بدون سرپرست و منبع درآمد سر کنند.
مادران این خانواده‌ها که اغلب زنان جوان، بی‌مهارت و تحصیل‌نکرده هستند در چشم به‌هم‌زدنی با دست‌خالی و دلی خالی‌تر از امید، تبدیل به زنان سرپرست خانوار می‌شوند. در چنین شرایطی است که کارکرد سامانه‌ها و انجمن‌های حمایت از خانواده زندانیان باید معنای واقعی و البته اجرایی‌تری به خود بگیرد.
تأمین اجاره برای ما مکافات است
همسر یک زندانی به سه فرزندش اشاره می‌کند و می‌گوید: خیلی سخت می‌گذرد. متولد سال ۳۹ ساله هستم. سال ۸۰ با همسرم آشنا شدم و ازدواج کردیم. سه بچه‌ام به فاصله یک تا دو سال از هم به دنیا آمده‌اند؛ حالا در این شرایط یک بچه مدرسه‌ای و دو بچه مهدکودکی دارم.
او درباره منبع درآمد خانواده می‌گوید: با کمک‌های کمیته امداد و یارانه‌ای که داریم، روزگار را به سختی می‌گذرانیم. اجاره خانه ما چند ماه است که عقب‌افتاده است؛ از این خانه کوچک‌تر در این منطقه نیست اما اجاره ناچیز همین‌جا هم برای ما مکافات است. چند بار تلاش کردم بیرون از خانه شغلی نیمه‌وقت برای خودم دست‌وپا کنم اما دخترم که درس می‌خواند در این خانه کوچک از عهده خواهر و برادر بیش‌فعالش برنمی‌آید. بچه‌ها گاه کارهای خطرناکی در بازی‌هایشان می‌کنند و باید در کنارشان باشم؛ به این نتیجه رسیدم که تنها گذاشتن‌شان دردسر بیشتری دارد، برای همین قید کار کردن را زدم و حالا تنها منتظریم ببینیم چه زمانی پدرشان از زندان آزاد می‌شود.
با سختی هر چه بیشتر زندگی را می‌گذرانم
همسر فرد زندانی دیگری، سختی این روزهایش را شرح می‌دهد و می‌گوید: هر روز با نگرانی و نداری سروته این زندگی را به هم می‌آورم و تلاشم این است که بچه‌ها در این اوضاع صدمه‌ای نبینند.
از منبع درآمد خانواده بی‌سرپرست‌مانده که صحبت به میان می‌آید، مادر خانه بغض می‌کند و می‌گوید: از چهار بچه‌ای که دارم سه تای آن‌ها مدرسه‌ای هستند. اگر کمک همسر خواهرم نبود دو سال گذشته این بچه‌ها نمی‌توانستند در دوران کرونا در کلاس‌های آنلاین شرکت کنند.
این زن ادامه می‌دهد: در این پنج سال که پدرشان در زندان است، سختی زیادی متحمل شدم اما شیوع بیماری کرونا این سختی‌ها را مضاعف کرد. برای گذران زندگی در منزل تعدادی از آشنایان کار نظافتی انجام می‌دادم اما شیوع این ویروس باعث شد همین کار گاه‌وبیگاه را هم از دست بدهم. در ساعت‌هایی که بیرون از منزل هستم، مجبورم درِ خانه را به روی بچه‌ها قفل کنم؛ اما تا موقع برگشتنم، نگرانی وجودم را به لرزه می‌اندازد.
بیشترین مراجعات انجمن حمایت زندانیان برای مشکل اجاره‌بها بوده است
محمدجواد مددی، مدیرعامل انجمن حمایت از زندانیان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، اظهار می‌کند: افزایش بالای اجاره‌بها و مبلغ رهن منزل، مشکلی جدی برای خانواده‌های زندانیان به وجود آورده، به‌گونه‌ای که طی ماه‌های اخیر بیشترین مراجعات به انجمن حمایت زندانیان در این حوزه بوده است؛ ضمن اینکه با توجه به گرانی‌های اخیر خانواده‌های زندانیان توان تهیه کالاهای اساسی و مواد غذایی را ندارند و هر روز شاهد درخواست خانواده زندانیان برای دریافت بسته کمک‌معیشتی از این انجمن هستیم.
وی می‌افزاید: هم‌اکنون برای رهن و اجاره به مناطق حاشیه‌ای شهر که در گذشته نسبت به سایر مناطق شهر، اجاره‌بهای آن‌ها کم بود مراجعه می‌کنند، اما این مناطق هم با افزایش زیادی روبه‌رو شده است. مگر یک خانواده زندانی چه قدر در ماه درآمد دارد که بتواند بخشی از این مبلغ را به رهن یا اجاره اختصاص دهد؟!
مدیرعامل انجمن حمایت از زندانیان شهرستان اصفهان تصریح می‌کند: نمی‌توان گفت هیچ اقدامی برای حمایت از خانواده زندانیان در کشور صورت نگرفته است، بلکه طی سال‌های اخیر خدمات و اقدامات خوبی در این حوزه انجام شده و رویکرد سیاست‌گذاران اجتماعی در سال‌های اخیر به سمت حمایت از خانواده زندانیان سوق پیدا کرده و انجمن‌های حمایت زندانیان نسبت به گذشته پویاتر شده است.
خانواده زندانی مجرم نیست
وی اضافه می‌کند: نکته مهم این است که خانواده فرد زندانی، مجرم نیست و با مشکلات و کمبودهای عدیده‌ای روبه‌رو هستند. از طرفی کودکان چنین خانواده‌هایی، تا زمانی که وارد محیط اجتماع و فامیل نشوند، فقدان پدر را حس نمی‌کنند زیرا مادر سعی می‌کند، جای خالی پدر را برطرف کند؛ اما کافی است این کودک بنا به هر دلیلی همچون مدرسه رفتن، وارد اجتماع شود و افرادی که با کودک تعامل دارند متوجه شوند که پدر وی زندانی است، آن‌گاه با برچسب روبه‌رو می‌شود که منجربه سرخوردگی شدید او خواهد شد.
مددی با اشاره به رسالت انجمن حمایت زندانیان، تصریح می‌کند: این انجمن یکی از مهم‌ترین رسالت‌هایش اشتغال زندانیان است؛ یعنی با حکم قاضی ناظر زندان، زندانی با وثیقه‌ای که خودش می‌گذارد به اصلاح «رأی باز» می‌شود. این زندانی به واسطه قراردادهایی که انجمن حمایت از زندانیان با نهادها انعقاد می‌کند، در شهرداری‌ها و شرکت‌های خصوصی مشغول به کار می‌شود؛ درنتیجه علاوه بر اینکه اشتغال پیدا می‌کند، در کنار خانواده نیز حضور دارد.
وی می‌افزاید: قانون هیچ اجباری برای به‌کارگیری فرد زندانی در نهادها و شرکت‌های خصوصی و دولت نگذاشته است، منتهی انجمن حمایت از زندانیان با تعامل با هر نهاد و شرکتی که برای به‌کارگیری زندانی به‌عنوان نیروی کار مکاتبه می‌کند، در راستای وظایف و رسالت اجتماعی، این اقدام را انجام می‌دهد؛ ضمن اینکه اگر شرکت و نهادی، زندانی را به‌عنوان نیروی کار جذب کند تسهیلاتی چون معافیت از پرداخت حق بیمه زندانی برای کارفرمای آن شرکت و نهاد در نظر گرفته شده است.
مدیرعامل انجمن حمایت زندانیان شهرستان اصفهان تصریح می‌کند: در استان نهادها و شرکت‌های خصوصی و دولتی همکاری مناسبی با انجمن حمایت از زندانیان برای به‌کارگیری زندانیان به‌عنوان نیروی کار دارند؛ به‌عنوان نمونه سازمان جهاد کشاورزی استان، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و شهرداری‌های پانزده‌گانه اصفهان، زندانی را به‌عنوان نیروی کار به خدمت می‌گیرد.
وی اظهار می‌کند: دلیل اینکه برخی از شهرها، نهادها و شرکت‌های خصوصی آن نیروی زندانی کمتری برای اشتغال جذب می‌کنند، بدین خاطر است که انجمن حمایت از زندانیان آن شهر و استان، آن‌طورکه انتظار می‌رود، نتوانسته تعامل مناسبی با آن نهادها و شرکت‌ها داشته باشد و آن‌ها را مجاب به این اقدام کند. خانواده‌های تحت پوشش، از اشتغال‌های خانگی کمتر استقبال می‌کنند اما اولویت انجمن، حمایت از اشتغال زندانیان و خانواده آنان است. به‌عنوان نمونه این انجمن، مواد اولیه و زیرساخت‌های ایجاد اشتغال خانگی مانند پخت نان، خیاطی و شیرینی‌پزی را برای خانواده زندانیان فراهم کرده و هر خانواده زندانی که وارد چرخه اشتغال شده، اشتغالش پایدار و موفق بوده است.
خانواده زندانیان از حمایت‌های تخصصی برخوردار نیستند
مصطفی اقلیما رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: آن‌طورکه انتظار می‌رود خانواده زندانیان از حمایت‌های تخصصی برخوردار نیستند. این صحبت مبنی بر نادیده گرفتن خدمات ارزنده سازمان زندان‌ها و انجمن حمایت از خانواده زندانیان نیست، بلکه نقدی بر عملکرد حمایتی این نهادها است. مشکل خانواده زندانیان با اهدای یک بسته معیشتی و چند مشاوره حل نمی‌شود، بلکه یک خانواده زندانی نیاز به حمایت‌های مستمر در تمام ابعاد دارد.
وی می‌افزاید: بخش قابل‌توجهی از زنان سرپرست خانوار را همسران زندانیان تشکیل می‌دهند، همسرانی که کمترین میزان توانمندی برای اشتغال را دارند. متأسفانه سیاستی که سازمان زندان‌ها و انجمن حمایت از خانواده زندانیان در بحث توانمندسازی این زنان و فرزندان خانواده زندانی در پیش‌گرفته، طی سال‌های اخیر نتوانسته موفق باشد، هرچند نمی‌توان از موفقیت‌ها برخی از خانواده‌ها در بحث اشتغال چشم‌پوشی کرد اما این موفقیت‌ها انگشت‌شمار است.
وام اشتغال بزرگ‌ترین آسیب را به خانواده زندانیان وارد کرد
اقلیما ادامه می‌دهد: حرف از وام‌های اشتغال برای خانواده زندانیان توسط نهادهای حمایتی پیش می‌آید در صورتی که این وام‌های اشتغال، خانواده زندانیان را به بانک بدهکار کرده است. در شرایطی که وضع حوزه کسب‌وکار از ریسک بالایی برخوردار است و به قول فعالان و صاحب‌نظران اقتصادی، شرایط بازار از ثبات نسبی برخوردار نیست، چگونه خانواده فرد زندانی به‌ویژه زن خانواده که تاکنون تجربه کسب‌وکار و بازاریابی نداشته است، می‌تواند کسب‌وکار خود را داشته باشد و محصول‌هایش را به فروش برساند.
وی با اشاره به مشکلات زنان خانواده زندانیان، می‌گوید: نگرش بدی نسبت به زنی که به هر دلیلی همچون زندانی بودن همسرش در کنارش نیست، وجود دارد در صورتی که باید این نگرش به مشکلات پیش روی این زنان معطوف شود تا یک زن خانواده زندانی با کمترین آسیب روبه‌رو باشد. یکی از این آسیب‌ها، افزایش طلاق در خانواده زندانیان است و آسیب دیگر که بیشتر در حمایت‌ها کمتر به آن توجه شده، فشار روحی و روانی زیاد به خانواده زندانیان به‌ویژه زن خانواده فرد زندانی است.
جایگاه مددکاری در زندان‌ها و انجمن حمایت از زندانیان بسیار ضعیف است
اقلیما ادامه می‌دهد: جایگاه مددکاری در سازمان زندان‌ها و انجمن حمایت از زندانیان بسیار ضعیف است و حتی در فراخوان‌ها به‌جای جذب مددکار از روان‌شناس و جامعه‌شناس دعوت می‌شود، در صورتی که تقویت مددکاری شاه‌کلید حمایت از خانواده زندانیان است؛ اما در سال‌های اخیر این حوزه با افت شدیدی از سوی سازمان زندان‌ها و انجمن حمایت از خانواده زندانیان روبه‌رو بوده است.
وی اضافه می‌کند: علاوه بر نگاه منفی جامعه به زنان سرپرست خانوار، نحوه کمک کردن به خانواده‌های زندانیان صحیح نیست. در روایات آمده که به نحوی به نیازمندان کمک کنید که اگر با دست راست داده شد دست چپ متوجه آن نشود؛ درحالی‌که امروزه برای کمک به این خانواده‌ها تحقیقات محلی صورت می‌گیرد یا اگر بنا به اهدای جهیزیه باشد، کاروان جهیزیه راه می‌اندازند؛ درحالی‌که باید کرامت انسانی این خانواده‌ها حفظ شود.
رئیس انجمن علمی مددکاری اجتماعی ایران تصریح می‌کند: راهکاری که برای کمک به خانواده زندانیان ارائه می‌شود، آموزش یک مهارت به آن‌ها است؛ درحالی‌که وقتی این زن سرپرست خانوار بازار فروش نداشته باشد، چگونه می‌خواهد از این مهارت استفاده کند! دولت ابتدا باید بازار کار مناسب برای این مهارت را فراهم کند تا زن سرپرست خانوار بتواند به‌وسیله آن کسب روزی کند و آموزش مهارت به‌خودی‌خود سودمند نیست.
رویکرد مدیریت مورد در حمایت از خانواده زندانیان در پیش‌گرفته شود
سیدحسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: منطق مدیریت مردم‌محور و خانواده‌محور، این است که نمی‌توانیم نسبت به وضعیت خانواده زندانیان بی‌تفاوت باشیم؛ به همین دلیل در قوانین مرتبط با سازمان زندان‌ها و به‌واسطه تشکیل انجمن حمایت از خانواده زندانیان توجه و سیاست‌گذاری‌ها برای حمایت از خانواده زندانیان نسبت به دهه‌های گذشته تقویت شده است.
وی می‌افزاید: طی دهه اخیر حمایت‌های خوبی از خانواده زندانیان از سوی انجمن حمایت از زندانیان، کمیته امداد و سایر نهادهای حمایتی شده است. آنچه می‌توان از مدل موفق برای حمایت از خانواده زندانیان به آن اشاره کرد، این است که به‌محض اینکه فردی به هر دلیلی وارد زندان شد، بلافاصله از واحد مددکاری اجتماعی خانواده فرد زندانی شناسایی و پرونده برای حمایت و خدمات مددکار اجتماعی تشکیل شود.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران بابیان اینکه مدل موفق حمایت از خانواده، مدل «مدیریت مورد» است، تصریح می‌کند: مدیریت مورد یعنی اینکه همه ابعاد زندگی خانواده فرد زندانی توسط مددکار اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرد به همین جهت رویکرد مدیریت مورد برای حمایت از خانواده زندانیان کشور تأکید می‌شود.
مشکل کمبود منابع و نیروی انسانی در حمایت از خانواده زندانیان
وی ادامه می‌دهد: همچون تمام بخش‌های حمایت اجتماعی که در آن نگاه فراگیر و همه‌جانبه وجود ندارد در حوزه حمایت از خانواده زندانیان هم با محدودیت منابع و نیروی انسانی برای پیگیری حمایت از خانواده زندانیان، روبه‌رو هستیم؛ اما تلاش سازمان زندان‌های کشور بر حمایت گسترده‌تر و چندجانبه برای خانواده زندانیان است.
موسوی‌چلک تأکید می‌کند: در نقد حمایت از خانواده زندانیان توسط سازمان زندان‌های کشور، کمبود منابع و نیروی انسانی را باید درنظر داشت. ما در عرصه سیاست‌گذاری‌ها، باید خانواده زندانیان را از خود زندانیان تفکیک کنیم؛ ضمن اینکه در جرایمی که امکان حضور فرد در درون خانواده وجود دارد، با استفاده از مجازات‌های جایگزین حبس، کمک شود تا فرد به‌جای گذران در فضای زندان در کنار خانواده خود باشد.
در عناوین مجرمانه بازنگری شود
وی اظهار می‌کند: اقدام اثرگذاری که می‌توان در سیاست‌گذاری حمایت از خانواده زندانیان انجام داد، بازنگری در عناوین مجرمانه است؛ زیرا همین عناوین مجرمانه، می‌تواند آمار زندانیان کشور را افزایش دهد و در ازای این اتفاق آمار خانواده زندانیان کشور نسبت به گذشته افزایش یابد. دولت نباید فرزندان و زنان خانواده‌های زندانی را به‌واسطه ارتکاب جرم والدین آن‌ها مجازات کند درواقع وقتی فرد وارد چرخه زندان می‌شود به‌نوعی زن و فرزندان آن فرد مورد مجازات قرار می‌گیرند.
این مددکار اجتماعی با بیان اینکه نمی‌توان حمایت از خانواده زندانیان را تنها به مباحث اقتصادی معطوف کرد، می‌گوید: خانواده فرد زندانی با انواع نیازها و آسیب‌های متعددی روبه‌رو هستند، به همین جهت باید در حمایت از خانواده زندانیان تمام ابعاد آن خانواده در نظر گرفته شود و برحسب مدیریت موردی حمایت از این خانواده‌ها صورت گیرد.
مددکاری اجتماعی سازمان‌های زندان‌ها نیاز به یک بازنگری اساسی دارد
وی می‌افزاید: بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای حمایتی کشور با توجه به اعتبارهای بالای دولتی در بحث توانمندسازی جامعه هدف خود موفق نبوده‌اند به همین جهت نباید از انجمن حمایت از خانواده زندانیان این انتظار را داشته باشیم که در مدت کوتاه و با اعتبار کم بتوانند خانواده زندانیان را توانمند کنند.
موسوی‌چلک با بیان اینکه خانواده زندانی با برچسب‌هایی در جامعه مواجه است، تأکید می‌کند: مددکاری اجتماعی سازمان‌های زندان‌های کشور نیاز به یک بازنگری اساسی دارد، مددکاری اجتماعی سازمان زندان‌ها با این وضعیت ساختار و جایگاه تشکیلاتی، نیروی انسانی و آموزشی که دارد برای کمک به خانواده زندانیان چندان نمی‌تواند موفق باشد با روتوش کردن وظایف مددکاری اجتماعی، مددکاری اجتماعی سازمان زندان‌ها آن‌گونه که باید بتواند تأثیرگذار باشد، نمی‌تواند تأثیرگذار باشد.
گزارش از: کوروش دیباج خبرنگار سرویس جامعه ایمنا
نظر شما