به گزارش خبرنگار ایمنا، طبق شواهد زمین‌شناسی، خلیج گرگان حدود دو هزار و ۶۰۰ سال قبل زمانی که تراز آب دریای خزر در ارتفاع ۲۲ متر قرار داشت هنوز شکل نگرفته بود و در زمان یخبندان کوچک در تراز ارتفاعی ۲۴ متر، زبانه شبه جزیره میانکاله شروع به پیدایش کرد و خلیج گرگان ایجاد شد.
اکولوژی خلیج گرگان تحت تأثیر دریای خزر، رودهای مجاور و شبه جزیره میانکاله قرار گرفت که در رشد و تکثیر آبزیان، ماهیان استخوان‌دار و غضروفی و جذب پرندگان مهاجر زمستانی نقش مهمی داشت و بدین جهت می‌توان گفت که شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان محیط‌زیست و جغرافیایی جدایی‌ناپذیر هستند.
خلیج گرگان در بخش جنوبی با استان‌های مازندران و گلستان احاطه شده و دارای تنوع‌زیستی منحصر به فرد اما شکننده است و نه تنها دارای ماهیان باارزش غضروفی، ماهی سفید، ماهی کفال است بلکه سهم قابل توجهی از خاویار مورد نیاز کشور را تأمین می‌کند.
خطرات پیرامون خلیج گرگان
خشکسالی و تغییر رژیم آبی، تغییرات کاربری اراضی تالاب و بهره‌برداری بی‌رویه، ورود آلاینده‌های صنعتی، کشاورزی و شهری، تخریب‌های ناشی از فشار فزاینده جمعیت بر تالاب، اجرای طرح‌های توسعه در اراضی غرب و شمال غرب تالاب، رسوب‌گذاری و سایر عوامل طبیعی تأثیرات مخربی بر این اکوسیستم دارد اما کاهش تراز سطح آب دریای خزر در سال‌های اخیر مهمترین عامل تهدید خلیج گرگان است که بسیاری از چالش‌های دیگر را تحت تأثیر قرار داد.
بی‌تردید گرمایش زمین و افزایش سطح تراز آب اقیانوس‌ها تهدید جدی برای محیط زیست تالاب‌های ساحلی است. عکس‌العمل محیط‌زیستی بزرگترین دریاچه کره زمین در مقابل عوامل اقلیمی طی هفتاد سال اخیر به گونه‌ای رقم خورد که کاهش سطح تراز آب دریای خزر موجب خشک شدن سطح وسیعی از تالاب ساحلی خلیج گرگان گردید.
طی سال‌های اخیر و به علت خشکی فزاینده همراه با کاهش آب ورودی به خلیج گرگان درصد بسیاری از خلیج خشک شده و رو به نابودی رفت. براساس داده‌های سازمان نقشه‌برداری کشور بیش از ۲۷ درصد از وسعت ۴۰۰ کیلومتر مربعی خلیج بین‌المللی گرگان در سال‌های اخیر خشک شده و کم‌توجهی به آن امکان بیشتر شدن این محدوده را تشدید کرده است.
تبعات ملی و بین‌المللی خشک‌شدن خلیج گرگان
شماری از کارشناسان و استادان دانشگاه و صاحبنظران سال‌های گذشته نسبت به وقوع خشکسالی خلیج گرگان با تبعات ملی و بین‌المللی هشدار داده بودند. کارشناسان هشدار دادند که با از میان رفتن این تبادل آبی، خلیج گرگان تا یک دهه آینده به طور کامل خشک خواهد شد و دیگر اثری از این پهنه آبی به جز صحرایی بی‌آب و علف باقی نخواهد ماند.
در چند دهه قبل خلیج گرگان علاوه بر اینکه از آورده آب رودخانه‌های منتهی به خود بهره‌مند بود از طریق سه کانال خزینی، آشوراده و چپاقلی با دریای خزر تبادل آبی داشت و هزاران مترمکعب آب خزر از طریق این کانال‌های سه گانه وارد خلیج گرگان می‌شد.
انباشت گل و لای در کانال‌های خزینی و چپاقلی به عنوان محدوده‌های رابط خلیج گرگان و دریای خزر و بی‌توجهی به رفع این مشکل، از سطح آب خلیج گرگان کاسته و این منطقه را آرام آرام به محدوده‌ای خشک تبدیل کرده است. علاوه بر آن تغییرات اقلیمی و احداث سازه‌های آبی در مناطق بالادستی رودخانه‌ها سبب شد تا دبی آب ورودی به خلیج گرگان از محل رودها به کمترین میزان خود در دهه‌های گذشته برسد.
در حوالی دهه ۸۰ کانال خزینی و سال گذشته هم کانال آشوراده (آرا کانال) به طور کامل خشک شد و به جز چند سانتی‌متر آب ناشی از کولاب‌های موقتی، هیچ تبادل آبی از خزر به خلیج گرگان از این مسیر صورت نمی‌گیرد. آخرین و تنها امید سال‌های اخیر خلیج گرگان با حیات کانال چپاقلی گره خورده است؛ کانالی که در دهه‌های قبل بیش از یک کیلومتر عرض و ۱.۵ متر عمق داشت اما درحال حاضر شرایط این دالان آبی بغرنج شده است.
لایروبی آخرین راه نجات خلیج گرگان
تحلیل داده‌های ناشی از اجرای آخرین پژوهش میدانی اساتید علوم حوزه دریایی نشان می‌دهد که لایروبی دالان‌های منتهی به خلیج گرگان، اثربخش‌ترین روش برای نجات این زیستگاه ارزشمند آبی دریای خزر است. جعفر عزیزپور عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، اظهار کرد: در حالت طبیعی هر ثانیه ۲.۷ متر مکعب آب وارد خلیج گرگان می‌شد که لایروبی راه‌های منتهی به این پهنه آبی، دبی آب ورودی به خلیج را ۱.۸ متر مکعب بر ثانیه افزایش داده و میزان آب سرازیر شده به خلیج گرگان را به ۳.۶ متر مکعب بر ثانیه خواهد رساند.
حمید علیزاده معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی نیز گفت: بدون از دست دادن وقت باید تبادل آب میان خلیج گرگان و خزر تسهیل شود. پیشنهاداتی از جمله لایروبی محدوده‌ای به طول ۲۰۰ و عمق یک متر برای تبادل آبی خلیج گرگان و دریای خزر ارائه شده است که همزمان با این اقدام باید مدیریت حوضه آبریز نیز انجام شود تا مواد مغذی و رسوب کمتری وارد خلیج شود.
لایروبی خلیج گرگان از نگاه موافقان و مخالفان
موافقان لایروبی از جمله علی محمد زنگانه استاندار گلستان تأکید می‌کنند که لایروبی با انجام مطالعات کافی و لازم آغاز شده و خطری برای خلیج گرگان و میانکاله ندارد و با تاکید بر اهمیت خلیج گرگان، اظهار کرد: تسریع در لایروبی خلیج گرگان، ممانعت از نابودی استان گلستان است و خشکی خلیج گرگان در واقع کشاورزی، محیط زیست و سلامت مردم استان را به صورت جدی تهدید می‌کند.
وی در جلسه‌ای با حضور سردار سیدحسین هوش‌السادات فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا و معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی، تصریح کرد: براساس مطالعاتی که در گذشته صورت گرفت، زنگ خطر خشکی خلیج گرگان به صدا درآمد و براساس مصوبه ستاد ملی تالاب‌های کشور، ۱۴ برنامه مداخله‌ای برای آن درنظر گرفته شد.
استاندار گلستان ادامه داد: مهمترین برنامه در راستای نجات خلیج گرگان لایروبی به خصوص در کانال‌های آشور و چاپاقلی است تا بستر کانال‌ها به هویت خدادادی آن بازگردد و البته باید توجه داشت که در بستر خلیج نیز لایروبی به طور دائم صورت می‌گرفته اما بیش از چند دهه لایروبی اجرایی نشده است.
وی تصریح کرد: اولویت دوم در خلیج گرگان، پمپاژ آب است که مطالعات آن انجام شده و باید هرچه زودتر وارد فاز اجرایی شود. لایروبی، پمپاژ آب و تأمین حقاب از رودخانه‌های قره سو در گلستان و نکارود در مازندران باید هم زمان انجام شود تا اثربخشی لازم را داشته باشد.
زنگانه اضافه کرد: آب شیرین باید از طریق رودخانه‌ها وارد خلیج شود تا این مکان که روزگاری به عنوان رَحِم دریای خزر مکانی برای تخم‌ریزی ماهیان استخوانی و خاویاری بوده، احیا شود. متأسفانه شوری آب در بستر خلیج ۲.۵ برابر دریای خزر شده و عمق آب در برخی نقاط به کمتر از نیم متر رسیده و شرایط به گونه‌ای است که حتی ممکن است روند خشکی سریع‌تر از بیش‌بینی سه ساله صورت گیرد که در این صورت حیات استان با چالش مواجه خواهد شد.
وی با بیان اینکه بیش‌بینی می‌شود در اجرای لایروبی موانع مالی نباشد اما نیاز است تجهیزات و امکانات افزایش یابد تا روند لایروبی تسریع شود، خاطرنشان کرد: بیش از ۶۰۰ کیلومتر از رودخانه‌های استان به خصوص در حوزه گرگان‌رود و قره‌سو از زمان سیل ۱۳۹۸ نیازمند لایروبی است که باید هرچه سریع‌تر انجام شود تا شاهد حادثه مشابه نباشیم؛ البته ۲۵ میلیارد تومان از محل اعتبارات مدیریت بحران برای لایروبی رودخانه اترک در نظر گرفته شده است.
کانال‌کشی باعث نابودی کامل زیستگاه میانکاله می‌شود
حامد تیزرویان یکی از فعالان محیط‌زیست در صفحه اجتماعی خود با اشاره به مخالفت اداره محیط زیست مازندران و رئیس ذخیره‌گاه زیست کره میانکاله با طرحی که در ظاهر برای لایروبی این منطقه در نظر گرفته شده اما در باطن طرح قایقرانی برای گردشگری را تسهیل می‌کند، اظهار کرد: قرار است یک کانال به طول ۲.۸ کیلومتر و عرض ۱۰۰ تا ۴۰۰ متر و عمق ۱.۵ متری ساخته شود؛ آن هم در بهترین بخش از زیستگاه میانکاله که این کانال‌کشی باعث نابودی کامل این بخش و زیستگاه بسیار مهم آن می‌شود و روند خشکی میانکاله سریع‌تر اتفاق می‌افتد.
وی افزود: با توجه به روند پس‌روی دریا این کانال در قسمتی از میانکاله واقع شده است که شیب سطح زیر آب به سمت همین کانال می‌تواند سریع‌تر اتفاق بیفتد. این پروژه حجم یک میلیون و ۲۰۰ هزار مترمکعب از رسوب حاصل از کانال احداثی را در بخش‌هایی از بهترین قسمت‌های این زیستگاه یعنی در محدوده‌ای نزدیک به ۱۰۰ هکتار و در ذخیره‌گاه زیست کره تخلیه می‌کند و مشکل اینجا است که هدف از این طرح احیای تالاب نیست و تنها تسهیل حرکت قایق‌ها است و مسئولان استانی هیچ برنامه‌ای برای احیا ندارند.
لایروبی کانال آشوراده هیچ کمکی به احیای خلیج گرگان نمی‌کند
دبیر و مؤسس کمیته مشورتی میانکاله یکی از افرادی است که اعتقاد دارد لایروبی به بهانه آب‌رسانی از دریا به خلیج گرگان در حقیقت اسم رمز آغاز اجرای زیرساخت‌های گردشگری در آشوراده است. حر منصوری عبدالملکی با تأکید بر اینکه لایروبی کانال آشوراده هیچ کمکی به احیا خلیج گرگان نمی‌کند، اظهار کرد: دلایل کارشناسی و مستدلی برای اثبات زیان‌آور بودن لایروبی این کانال مهم وجود دارد که بارها بیان شده است؛ از ابهام در چگونگی جمع‌آوری لای و رسوب برداشت شده از کانال و تبدیل شدن آن به کانون ریزگردها گرفته تا نقش و اهمیت کانال آشوراده برای پرندگان و بسیاری از دلایل دیگر اما نکته مهم دیگری که به چشم می‌خورد همزمانی لایروبی با تلاش‌هایی برای ازسرگیری پروژه‌های مربوط به گسترش زیرساخت‌های گردشگری در منطقه است.
وی افزود: چند روز پیش عملیات جاده‌سازی در حوالی آشوراده بار دیگر از سر گرفته شد؛ عملیاتی که سال ۱۳۹۷ آغاز شده بود و پس از رسانه‌ای شدن و پیگیری‌های دوستداران محیط‌زیست متوقف شده بود چرا باید همزمان با لایروبی کانال آشوراده آن نیز به بهانه احیای خلیج گرگان از سر گرفته شود؟
لایروبی غیرکارشناسی
منصوری عبدالملکی دبیر و مؤسس کمیته مشورتی میانکاله با اشاره به دلایل فنی زیان‌آور بودن لایروبی کانال آشوراده، ادامه داد: نخستین نکته مهم این است که رسوب و لای برداشت شده قرار است در ۱۰۰ هکتار از اراضی این زیستگاه ارزشمند با ارتفاع ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر دپو شود. این رسوب‌های برداشت شده از سبک‌ترین ذرات موجود در آب هستند که قابلیت تبدیل شدن به ریزگرد را دارند؛ آن هم در فاصله ۳.۵ تا پنج کیلومتری بندر ترکمن. در واقع اجرای این عملیات نه تنها زیستگاه پرندگان و گونه‌های گیاهی ارزشمند را تهدید می‌کند بلکه برای مردم ساکن این منطقه و گلستان نیز تهدید بزرگی محسوب می‌شود.
وی تصریح کرد: برای درک اینکه رسوب موجود در این کانال چقدر سبک هستند می‌توان به این نکته اشاره کرد که نزدیک‌ترین رودخانه با کانال آشوراده حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد و این یعنی رسوبی که در این کانال قرار گرفته شامل سبک‌ترین ذراتی است که این مسیر طولانی را در آب‌های آرام طی کرده‌اند و به این نقطه رسیدند. این ذرات سبک و میکرونی بلافاصله پس از اینکه در معرض نور خورشید، گرمای هوا و باد قرار بگیرند خشک می‌شوند و در هوا معلق خواهند شد. پرسش صریح ما این است که چرا باید در این منطقه کانون ریزگرد ایجاد شود؟
منصوری عبدالملکی موضوع مهم دیگر را از بین رفتن پوشش گیاهی ارزشمند و خاص زیستگاه در عرصه‌ای به مساحت ۱۰۰ هکتار دانست و اضافه کرد: گیاهی که سطح عرصه‌های انتخاب شده برای دپوی رسوب را پوشانده دارای ریشه‌های سطحی است که باعث می‌شود آب ریشه لایه سطحی عرصه را مرطوب نگه دارد و از فرسایش بادی خاک جلوگیری شود. با دپو کردن رسوب در این عرصه‌ها، عملاً این پوشش گیاهی از بین می‌رود.
وی کانال آشوراده را مهمترین زیستگاه پرندگان در این تالاب دانست و خاطرنشان کرد: این کانال اصلی‌ترین زیستگاه پرندگان در میانکاله محسوب می‌شود. با لایروبی آن در واقع یکی از زیستگاه‌های پرندگان تخریب می‌شود. کارشناسان نیز معتقد هستند لایروبی این کانال نمی‌تواند مشکل خلیج گرگان را حل کند و برای احیای خلیج باید به دنبال راه‌های درست‌تر بود.
راهکار جایگزین، گردشگری سازگار
این کنش‌گر محیط‌زیست گفت: به جای لایروبی کانال آشوراده که علاوه بر طول زیاد، محدودیت‌هایی هم برای انتقال لای و رسوب دارد، بهتر است که موافقان لایروبی به فکر لایروبی کانال چپاقلی باشند که دسترسی آسانی برای انتقال رسوب به مناطق امن در آن وجود دارد.
وی ادامه داد: کانال چپاقلی در همسایگی بندرترکمن قرار دارد و به علت دسترسی مناسب‌تر می‌توان رسوب برداشت شده را از آن محدوده خارج کرد. با عمیق کردن این کانال راه دسترسی شکارچیان غیرمجاز که به علت عمق کم کانال به سادگی وارد زیستگاه می‌شوند نیز قطع می‌شود. از طرفی این کانال فاصله کمتری با دریا دارد و آب‌رسانی به کانال در آن با سرعت بیشتری انجام می‌شود.
منصوری عبدالملکی تلاش برای رونق گردشگری بدون ضابطه در آشوراده را کماکان بهانه اصلی برای لایروبی کانال آشوراده دانست و اظهار کرد: مسئله این است که هدف اصلی احیا خلیج نیست بلکه عده‌ای به دنبال اجرای طرح‌های گردشگری غیرکارشناسی در منطقه هستند. به عنوان شخصی که نزدیک به ۲۰ سال است پرنده‌نگری را در میانکاله ترویج می‌دهم، طرفدار گردشگری متناسب با میانکاله هستم اما حرف ما این است که گردشگری مدنظر برخی از این مسئولان با منافع محیط‌زیست و میانکاله در تضاد است.
وی افزود: گردشگری در مناطقی مانند میانکاله باید براساس بررسی و محاسبه «ظرفیت برد» طراحی و اجرا شود. یعنی ظرفیت منطقه برای پذیرش گردشگر محاسبه شود و براساس آن ظرفیت که با متر و معیارهای دقیق محیط زیستی برآورد می‌شود، به فکر رونق گردشگری در چنین منطقه‌ای بود.
لایروبی خلیج گرگان بیهوده است / باید سطح آب دریای خزر بررسی شود
حنیف رضا گلزار یک کارشناس مهندسی آب و خاک، اظهار کرد: کاهش آب دریای خزر بر محیط‌زیست، ژئوپلتیک، اقتصاد و سیاست تأثیرگذار است. درخصوص ضرورت احیای تالاب میانکاله شکی نیست زیرا اگر این احیا صورت نگیرد، سطحی عظیم از کانون گردوغبارهای نمکی در منطقه ایجاد خواهد شد که منجر به مشکلات زیست محیطی، معیشت، حیات‌وحش و تنفس می‌شود.
وی افزود: به علت تغییرات اقلیمی و تبخیر سالانه سطحی دریا به حجم ۳۹۷ میلیارد مترمکعب، تا پایان قرن جاری میلادی تراز آب دریای خزر ۹ تا ۱۸ متر کاهش پیدا خواهد کرد؛ یعنی به اندازه هفت سد امیرکبیر کرج در سال از دریای خزر آب تبخیر می‌شود.
این کارشناس مهندسی آب و خاک ادامه داد: با وجود چنین شرایطی، لایروبی اقدامی بیهوده است. اگر مشکلات تراز دریا هم حل شود، جریان پادساعت‌گرد دریا که از غرب به شرق در جریان است، همه رسوبات و نمک دریا را وارد تالاب میانکاله و خلیج گرگان می‌کند که با این روند مشکلات محیط‌زیستی در این منطقه رخ خواهد داد.
وی خاطرنشان کرد: اگر بخواهید از یک ظرف بزرگ‌تر مانند دریا به یک ظرف کوچک‌تر مانند تالاب آب را سر ریز کنید، باید از سمت دریا به سمت تالاب یک شیب ایجاد شود. با وجود هزینه‌های زیاد و دست اندازی‌های طبیعی منطقه، چقدر این لایروبی پایدار خواهد بود؟ به همین علت اول باید سطح آب دریای خزر بررسی شود.
نظر شما