به گزارش خبرنگار ایمنا، سازمان بهداشت جهانی، جامعه بین‌المللی انتقال خون، انجمن بین‌المللی صلیب سرخ و هلال‌احمر و اتحادیه بین‌المللی سازمان‌های اهداکنندگان خون به اتفاق از سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳)، چهاردهم ژوئن مصادف با بیست‌وچهارم خردادماه سال جاری را روز جهانی اهدا خون نامگذاری کردند.
انتخاب این روز به مناسبت تولد پروفسور لنداشتاینر کاشف گروه‌های خونی و برنده جایزه نوبل بود که طب انتقال خون پس از وی کشف بزرگ پیشرفت زیادی کرد. در این روز از همت والا و فعالیت انسان دوستانه همه افرادی که در زمینه اهدا، انتقال خون و نجات جان انسان‌ها تلاش می‌کنند، قدردانی می‌شود.
اهدای خون به چه معنی است؟
اهدای خون هنگامی رخ می‌دهد که یک فرد سالم به‌طور داوطلبانه مقدار مشخصی از خون خود را در یک مرکز انتقال خون هدیه می‌کند. خون اهدا شده پس از انجام آزمایش‌های غربالگری و تأیید سلامتی به‌منظور تهیه فراورده‌های خونی مورد استفاده قرار می‌گیرد یا از طریق بانک خون مراکز درمانی به افراد دیگر تزریق می‌شود. فرآیند اهدا و تزریق به دریافت‌کنندگان، انتقال خون نام دارد.
در کشورهای توسعه یافته و اکثر کشورهای درحال توسعه، بیشترین اهداکنندگان خون را افراد داوطلبی تشکیل می‌دهند که در قبال آن پولی دریافت نمی‌کنند. در کشورهای فقیرتر، افراد معمولاً خون خود را برای انتقال به اعضای خانواده یا دوستان خود اهدا می‌کنند؛ بنابراین انگیزه‌های مختلفی برای اهدا، شامل انجام عمل خیر، کمک به بهبود خویشاوندان، نیاز مالی و برای استفاده خود فرد در آینده (اهدای اتولوگ) وجود دارد.
خون مایعی چسبنده و غلیظ است که نقش بسیار مهمی در بدن دارد. دمای آن یک درجه بیشتر از دمای بدن یعنی ۳۸ درجه است و مقدار آن به وزن و سایز بدن بستگی دارد؛ به طور مثال یک فرد به وزن ۷۰ کیلوگرم حدود پنج تا شش لیتر خون در بدن دارد. خون مایعی است که اکسیژن را از ریه به سلول‌های بدن انتقال می‌دهد که وجود آن برای فرایند متابولیسم الزامی است.
دی‌اکسیدکربن که در طول متابولیسم تولید می‌شود، به واسطه خون به ریه‌ها باز می‌گردد و سپس از طریق عمل بازدم از بدن خارج می‌شود و سلول‌ها را تغذیه می‌کند، باعث نقل و انتقال هورمون‌ها می‌شود و مواد زائد و سموم موجود در کبد، کلیه و روده را از بین می‌برد.
جایگزینی آهن خون طی ۸ هفته
حجم خون جمع‌آوری شده در اکثر کشورها، ۴۵۰ میلی‌لیتر یعنی کمتر از ۱۰ درصد حجم کل خون است (یک فرد بالغ به طور متوسط ۵/۴ تا ۵/۵ لیتر خون دارد). در برخی کشورها ۲۵۰ میلی‌لیتر خون گرفته می‌شود. بدن انسان مایع از دست رفته را بین ۱۲ تا ۲۴ ساعت جبران می‌کند. گاهی این زمان تا ۳۶ ساعت هم طول می‌کشد. میزان گلبول قرمز خون از دست رفته ظرف مدت سه هفته جایگزین می‌شود و میزان آهن خون طی مدت هشت هفته جایگزین می‌شود.
مصرف کنندگان اصلی خون و فرآورده‌های آن در ایران شامل بیماران تالاسمی، بیماران مبتلا به انواع هموفیلی، بیماران دیالیزی، بیماران نیازمند به جراحی‌های بزرگ (مثل جراحی قلب، کلیه، مغز استخوان و زنان)، مبتلایان به بیماری‌های خونریزی دهنده، نوزادان مبتلا به زردی ناشی از ناسازگاری خون مادر و جنین، پیوند اعضا، سوختگی‌های شدید، کم خونی‌های مزمن و انواع سرطان به ویژه در مرحله شیمی درمانی هستند.
نخستین انتقال خون انسان به انسان و بانک خون ایران
اولین انتقال خون انسان به انسان در سال ۱۸۱۸ توسط «جیمز بلا ندل» انجام شد و در جریان آن به مرد ۳۵ سالهای که سرطان معده داشت و مشرف به موت بود مقدار کمی خون تزریق شد اما وی پس از بهبودی نسبی پس از چند روز در گذشت. در ایران شاید بحث انتقال خون به سالهای قبل از ۱۳۲۰ باز می‌گردد که به صورت پراکنده در برخی بیمارستان‌ها از جمله ارتش، شرکت نفت و سینا انجام می‌گرفت و عمدتاً اهداکنندگان آنها نیز افرادی حرفه‌ای بودند که در قبال دریافت وجه نقد اقدام به اهدای خون می‌کردند.
اولین بانک خون به صورت رسمی در بیمارستان هزار تخت خوابی سابق تحت نظارت جمعیت شیر و خورشید سرخ مشغول به کار شد و بعد از مدتی به اولین مرکز انتقال خون تبدیل شد. با افزایش بیماران و تنوع بیماری‌ها، نیاز به مشتقات خون نیز ضرورت پیدا کرد و همین امر باعث شد که با همکاری دانشگاه تهران و انستیتو پاستور، مرکزی برای تهیه مشتقات خون از قبیل آلبومین تأسیس شود. اولین کار پلاسمافرز نیز به همین زمان باز می‌گردد.
روز جمع‌آوری خون / تاریخچه سازمان انتقال خون
اولین مرکز مستقل انتقال خون جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در تهران خیابان ناصرخسرو جنب مدرسه دارالفنون در تاریخ پانزدهم بهمن‌ماه ۱۳۴۱ آغاز به کار کرد و این روز را روز جمع‌آوری خون نامگذاری کردند. در سال ۱۳۵۰ با افزایش جمعیت و نیاز به خون و فرآورده‌های خونی، ایده تشکیل سازمان انتقال خون مطرح شد و در تاریخ یکم دی‌ماه ۱۳۵۱ نام سازمان انتقال خون به ثبت رسید و در مورخ نهم مردادماه ۱۳۵۳ سازمان انتقال خون ایران به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرد.
محل اولیه سازمان انتقال خون در خیابان استاد نجات الهی (ویلای سابق) قرار داشت و برای جذب اهداکنندگان بیشتر از مسئولین، هنرمندان، روحانیون، ورزشکاران، کارمندان و ارتشیان استفاده می‌شد و چون سازمان با ارتش همکاری نزدیکی داشت واحدهای سیار خود را به مراکز نظامی و پادگان می‌فرستاد تا خون‌گیری کنند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۸ با تصویب هیئت وزیران دولت موقت، سازمان انتقال خون به وزارت بهداری و بهزیستی واگذار شد. در سال ۱۳۶۳ درپی تدوین اساسنامه جامع سازمان انتقال خون ایران و تصویب آن توسط مجلس شورای اسلامی، این سازمان به عنوان تنها متولی تأمین خون و فرآورده‌های خونی کشور در زمینه جمع‌آوری خون معرفی شد.
غربالگری خون‌های اهدایی
اهداکنندگان برای مواردی که ممکن است باعث به خطر انداختن ایمنی خون شوند مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. غربالگری شامل آزمایش برای آلودگی‌هایی مانند اچ‌آی‌وی و هپاتیت است که می‌توانند از طریق خون، منتقل شوند. همچنین انجام پرسش‌هایی در مورد پیشینه پزشکی و معاینه فیزیکی دهنده خون می‌تواند از به‌خطر افتادن سلامتی او جلوگیری کند.
در سال ۱۳۶۷ علاوه بر آزمایش‌های HBsAg و VDRL آزمایش غربالگری HIVAb روی خون‌های جمع‌آوری شده صورت پذیرفت و در سال ۱۳۷۵ آزمایش HCV بر روی خون‌های جمع‌آوری شده در دستورکار قرار گرفت. با افزایش روز افزون جمعیت و ایجاد مراکز درمانی جدید و مراجعه بیماران شهرستانی به تهران و گسترش فعالیت‌های علمی پژوهشی سازمان انتقال خون ایران در سال ۱۳۶۷ اداره کل انتقال خون استان تهران تأسیس شد و همزمان حذف خون جایگزین را در دستور کار خود قرار داد. همزمان با این اقدامات مراکز انتقال خون در سایر استان‌های کشور نیز به تدریج راه‌اندازی شده و در راستای تأمین خون سالم و کافی برای مراکز درمانی در سطح استان‌ها به فعالیت پرداختند.
نیاز افراد در جهان به خون و فرآورده‌های خونی
انتقال خون و فرآورده‌های خونی سالانه جان میلیون‌ها نفر را نجات می‌دهد. اهدا خون می‌تواند به بیمارانی که از شرایط تهدیدکننده زندگی رنج می‌برند کمک کند زندگی طولانی‌تر و با کیفیت بالاتری داشته باشند و از روش‌های پیچیده پزشکی و جراحی پشتیبانی می‌کند.
خون سالم، نجات دهنده زندگی است و همه روزه در سراسر جهان بسیاری از افراد به خون و فرآورده‌های خونی نیاز دارند؛ به طوری که از هر سه نفر مردم دنیا، یک نفر در طول زندگی احتیاج به تزریق خون و فرآورده‌های خونی پیدا می‌کند. بارزترین مثال برای موقعیت‌هایی که در آن نیاز مبرم به خون پیدا می‌شود، عبارت از زمان بروز حوادث و سوانح گوناگون نظیر تصادفات رانندگی، سوختگی‌ها و اعمال جراحی است.
همچنین زنان باردار در حین زایمان، نوزادان و به خصوص نوزادان نارسی که به زردی دچار می‌شوند، نیازمند خون هستند و از طرفی بیماران مبتلا به سرطان که تحت شیمی درمانی یا اشعه درمانی قرار دارند هم از مصرف کنندگان خون و فرآورده‌های خون هستند. بسیاری از بیماران دیگر مانند بیماران تالاسمی و هموفیلی نیز ناگزیرند برای بهره‌مندی از یک زندگی به نسبت طبیعی برای تمام عمر به شکل منظم خون یا فرآورده‌های خون دریافت کنند.
امنیت خون در ایران برابر با کشورهای توسعه یافته
نیاز به خون و فرآورده‌های خون به صورت مداوم وجود دارد و به طور مرتب هم درحال افزایش است و آنچنان که کشورهای در حال توسعه امکانات تشخیصی و درمانی خود را در مورد درمان بیماری‌های گوناگون، مانند انواع سرطان‌ها گسترش می‌دهند، بیشتر به تزریق خون احتیاج پیدا کرده‌اند و این نیاز هم به طور مستمر افزایش می‌یابد. همچنین پیشرفت‌های فناوری در کشورهای صنعتی و پیشرفته باعث می‌شود که اقدامات درمانی جدید ابداع و به تبع آن نیاز به خون و فرآورده‌های خون بیشتر شود.
سالانه بیش از دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر به پایگاه‌های اهدا خون در کشور مراجعه می‌کنند که از بیش از دو میلیون نفر خون دریافت می‌شود و سالانه حدود هفت میلیون فرآورده خونی تولید می‌شود و برای این اقدام به‌طور روزانه میان شهرهای مهم کشور لوله‌های خون جابه‌جا می‌شود تا دقیق‌ترین تست‌های غربالگری روی آنها انجام شود و این فرایند در هیچ لحظه‌ای متوقف نمی‌شود. ایران تنها کشور منطقه در بالاترین شاخص اهدای خون را به‌صورت داوطلبانه دارد و براساس مستندات سازمان بهداشت جهانی، امنیت خون در ایران برابر با کشورهای توسعه یافته است.
شرایط اهدای خون
افراد مراجعه کننده برای اهدای خون باید حداقل ۱۸ سال تمام و حداکثر ۶۰ سال داشته باشند؛ البته اهداکنندگان مستمر می‌توانند تا ۶۵ سال نیز خون اهدا کنند، وزن اهداکنندگان خون باید حداقل ۵۰ کیلوگرم باشد و فشار خون افراد اهداکننده نیز بررسی می‌شود. فواصل اهدای خون هر هشت هفته یک بار است به شرط آنکه تعداد دفعات آن در طول یک سال از چهار بار بیشتر نشود و همراه داشتن اصل کارت شناسایی، شناسنامه، گواهینامه، گذرنامه و برای اهداکنندگان بار اول کارت ملی الزامی است. خانم‌ها هر چهار ماه یک بار و در سال در مجموع سه بار و آقایان هر سه ماه یک بار و در مجموع چهار بار در سال می‌توانند خون اهدا کنند.
اهدای خون در طول یکسال برای آقایان نباید از چهار بار و برای خانم‌ها نباید از سه بار بیشتر شود. در صورت وجود سابقه بیماری‌های زمینه‌ای از جمله داشتن آلرژی‌هایی مانند تب یونجه، مصرف دارو، سابقه بیماری‌های قلبی عروقی، ریوی، کلیوی و کبدی و سابقه مواردی چون تزریق خون و فرآورده‌های خونی، غش، صرع و تشنج، اعتیاد به موادمخدر تزریقی، اعمال جراحی، خالکوبی، حجامت و تاتو، زردی یا یرقان در خود و خانواده و مسافرت به مناطق آندمیک مالاریا، افراد نمی‌توانند خون اهدا کنند و باید این موارد را حتماً به پزشک انتقال خون اطلاع دهند.
معاف دائم و موقت از اهدای خون
افرادی که بعد از ۱۰ سالگی سابقه ابتلاء به زردی دارند، همچنین افرادی که مبتلا و یا مشکوک به ابتلاء به هپاتیت B و C و ایدز هستند نمی‌توانند خون اهدا کنند، علاوه بر این معتادان، کسانی که رابطه جنسی نامطمئن یا سابقه رفتارهای پر خطر نظیر تماس جنسی خارج از چارچوب خانواده دارند و کسانی که فاکتورهای انعقادی تغلیظ شده دریافت می‌کنند یا افرادی که اعمال جراحی سنگین مانند عمل قلب باز انجام داده‌اند نمی‌توانند اهدای خون داشته باشند و افراد نام برده جزو افرادی هستند که به طور دائم از اهدای خود معاف می‌شوند و نباید خون اهدا کنند.
در کنار افرادی که به طور دائم از اهدای خون معاف می‌شوند، افرادی نیز هستند که به طور موقت نباید خون اهدا کنند؛ از جمله افرادی که بیمار شده‌اند، به طور موقت دارو مصرف می‌کنند یا ناچار به تزریق واکسن هستند، همچنین افرادی که به تازگی عمل جراحی مانند عمل آپاندیس، جراحی‌های مربوط به شکستگی استخوان انجام داده‌اند به طور موقت از اهدای خون معاف هستند. افرادی که در دوره معافیت موقت اهدا هستند پس از برطرف شدن عامل به وجود آورنده و پس از گذشت مدت زمان خاصی که توسط پزشک مصاحبه کننده تعیین می‌شود، می‌توانند مجدداً اهدای خون داشته باشند.
همچنین افرادی که خالکوبی و حجامت می‌کنند نیز در صورتی که حجامت با وسایل غیراستریل یا مشترک انجام شود می‌تواند انتقال دهنده ایدز، هپاتیت B و C باشد. سوراخ کردن گوش، انجام طب سوزنی، الکترولیز، پیوند اعضا و بافت، مبتلایان به بیماری‌های مقاربتی و تحت درمان در این بیماری‌ها باید بدانند حداقل یک سال پس از انجام فعالیت‌های مذکور نمی‌توانند خون اهدا کنند.
اندازه‌گیری نبض و حرارت دهان اهداکنندگان خون
درجه حرارت دهان نباید بیشتر از ۵/ ۳۷ درجه سانتی‌گراد باشد. پزشک مرکز اهدای خون، حداقل برای مدت ۱۵ ثانیه نبض اهدا کننده را شمارش می‌کند و به طور معمول تعداد نبض بین ۵۰ تا ۱۰۰ عدد در دقیقه جهت اهدای خون مورد قبول است. اهدا کنندگانی که تعداد نبض کمتر از ۵۰ عدد در دقیقه دارند تنها در صورتی پذیرفته می‌شوند که ورزشکار حرفه‌ای یا قهرمانی باشند.
فشار خون بیشینه (سیستولیک) باید بین ۹۰-۱۸۰ میلی متر جیوه و فشار خون کمینه (دیاستولیک) باید بین ۵۰- ۱۰۰ میلیمتر جیوه باشد. فشار خون بیشینه نباید بیشتر از ۱۸۰ میلیمتر جیوه و فشار خون کمینه نباید بیشتر از ۱۰۰ میلیمتر جیوه باشد. اهداکنندگانی که فشار خون بیشینه بیش از ۱۸۰ میلیمتر جیوه و فشار خون کمینه بیش از ۱۰۰ میلیمتر جیوه دارند فقط پس از ارزیابی پزشک مرکز اهدای خون، پذیرفته می‌شوند.
مزایای اهدای خون
علاوه بر کسی که خون اهدایی را دریافت می‌کند، خود اهداکننده نیز از این جریان سود می‌برد. آهن ماده‌ای معدنی است که بدن برای تولید گلبول‌های قرمز خون به آن نیاز دارد. با این حال، آهن بیش از حد می‌تواند با تأثیر بر اندام‌های مختلف بدن مثل کبد و قلب و نحوه کارکرد آنها برای سلامت شخص مضر باشد.
هر فردی که خون اهدا می‌کند، یک معاینه فیزیکی ساده و تست خون کوتاه قبل از دادن خون انجام می‌دهد. در نتیجه این امکان وجود دارد که فرد بتواند نگرانی‌های سلامتی ناشناخته را به عنوان بخشی از فرآیند اهدای خون تشخیص دهد؛ البته یک فرد هرگز نباید از اهدای خون برای پیدا کردن بیماری‌های مربوط به خون مانند هپاتیت B، هپاتیت C یا HIV استفاده کند. اهدای خون ۶۵۰ کالری را می‌سوزاند.
اهدای خون قدرت تأثیر گذاشتن بر سه نفر را دارد که برای زنده ماندن به خون نیاز دارند. دانستن اینکه آنها برای زندگی دیگران تفاوت ایجاد کرده‌اند می‌توانند استرس فرد را کاهش دهد و باعث شود که آنها احساس بهتری نسبت به خود داشته باشند.
عوارض اهدای خون
اهدا خون هنگامی که به روش درست انجام شود، ایمن است. اگر یک بانک خون برای استفاده مجدد از سرنگ استفاده کند، این می‌تواند خطر ابتلای فرد را به یک عفونت خونی افزایش دهد. به همین علت این بخشی روتین برای گرفتن خون است که باید از سوزن‌های جدید برای هر اهدا کننده استفاده کرد و تمام افراد باید دست‌های خود را بشویند.
سازمان غذا و داروی آمریکا بر روی بانک‌های خون نظارت می‌کند تا مطمئن شود که آنها به طور ایمن درحال جمع‌آوری خون هستند. فرد می‌تواند برخی عوارض جانبی را در نتیجه اهدای خون تجربه کند که شامل سرگیجه، احساس ضعف، سبکی سر، تهوع است و این علائم معمولاً ظرف سه روز بعد از اهدای خون تمام می‌شوند. اگر سطح آهن فرد پس از اهدای خون خیلی پایین باشد، می‌تواند مصرف غذاهای غنی از آهن را افزایش دهند. غذاهایی غنی از آهن زیاد شامل گوشت قرمز، اسفناج و آب میوه‌های غنی از آهن و غلات می‌شوند.
کاهش ۸ درصدی اهدای خون در ایران طی دوران شیوع کرونا
بیماری کروناویروس ۲۰۱۹ (کوویید ۱۹) یک بیماری است که منشأ آن ویروس SARS-CoV-2 است. این ویروس در اواخر ۲۰۱۹ تظاهر پیدا کرد و اکنون در کل دنیا انتشار پیدا کرده است. در این پاندمی، در بسیاری از نقاط به افراد گفته شد تا جایی که ممکن است در منزل بمانند و با دیگران در تماس نباشند؛ درحالی که این اقدام برای کم کردن انتشار ویروس بسیار مهم است اما به این معنی است که افراد کمتری خون اهدا می‌کنند و به همین علت ممکن است خون کافی برای افرادی که نیاز دارند وجود نداشته باشد.
بنا به گفته مدیرعامل سازمان انتقال خون کشور، کرونا در دنیا شوک خونی ایجاد کرد و در همه کشورها حتی در کشورهای پیشرفته در مقالات علمی که به چاپ رساندند به این موضوع اشاره کرده‌اند. در همه کشورهای دنیا و منطقه، طی دوران شیوع کرونا شاهد کاهش میزان اهدای خون در حد ۲۰ تا ۳۰ درصد بودیم اما در ایران میانگین این کاهش هشت درصد بود.
نظر شما