به گزارش خبرنگار ایمنا، کودکان آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه هستند و حمایت از آنان می‌تواند از آسیب‌های احتمالی جامعه جلوگیری کند. در این میان کودکان کار و خیابان به دلیل موقعیت اجتماعی خود باید از حمایت بیشتری از سوی جامعه برخوردار شوند. مفهوم کودکی به‌عنوان برهه‌ای از زندگی که در آن رشد جسمی و ذهنی فرد صورت می‌گیرد، در بسیاری از کشورها وجود ندارد.
براساس ماده یک کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک، «کودک» به فردی گفته می‌شود که کمتر از ۱۸ سال داشته باشد. کار کودکان نیز به کاری گفته می‌شود که دسترسی کودک به آموزش را مختل می‌کند و بر روند رشد او اثر منفی می‌گذارد. در کنوانسیون مذکور آمده است که کودکان تا ۱۴ سالگی نباید کار کنند و از ۱۵ سالگی نیز تنها باید شغلی بی‌خطر داشته باشند. با وجود این، براساس گزارش‌های سازمان بین‌المللی کار حدود ۲۱۸ میلیون کودک در سراسر جهان کار می‌کنند که بسیاری از آن‌ها در بخش کشاورزی مشغول هستند.
کودکان کارگر یا کودکان کار
کودکان کار یا کارگر به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول، کودکان کارگر که به کار تولیدی یا خدماتی مشغول هستند و دسته دوم، کودکان خیابان. همچنین کار کودکان به دو نوع عمده تقسیم می‌شود: اول اشتغال زیر حداقل سن که موجب محروم شدن کودک از حق تحصیل می‌شود و دوم اشتغال به کارهای خطرناک و زیان‌بار که به رشد و نمو جسمی، روحی، اخلاقی و اجتماعی کودک صدمه می‌زند و هر دو نوع یادشده در سراسر جهان رواج دارد.
لیکن کار کودکان اگر سبک باشد و به‌سلامت و بهداشت روحی و جسمی و نیز به حضور به‌موقع آن‌ها در مدرسه و یا دیگر فعالیت‌های کودکانه لطمه نزند و به‌خودی‌خود بد و ممنوع به شمار نمی‌رود. کودکان کار و خیابان مشکلات بیشتری دارند و مورد سوءاستفاده‌های بسیاری قرار می‌گیرند و خطرات فراوانی آن‌ها را تهدید می‌کند.
گرایش به مصرف سیگار و موادمخدر، بهره‌کشی از آن‌ها به‌صورت فروش یا اجاره، مشارکت در ارتکاب جرایم از قبیل قتل، سرقت و توزیع موادمخدر، فروش اعضای بدن، قرار گرفتن در باندهای فساد و قاچاق به دیگر کشورها از پیامدهای حضور و کار کودکان در خیابان است. ازنظر کارشناسان امور اجتماعی و اقتصادی، پدیده کار کودکان و نیز افزایش کودکان خیابان، علت‌های عمده و زیربنایی دارد که از آن جمله می‌توان به فقر اقتصادی به‌عنوان مهم‌ترین عامل در جهان اشاره نمود.
کودکان کارگرانی ارزان، مطیع و به دور از حاشیه هستند که در تشکیلات کارگری هم عضویت ندارند. ازاین‌رو بسیاری از کارفرمایان آن‌ها را به نیروهای کار بزرگسال ترجیح می‌دهند. بسیاری از والدین فقیر، علاقه‌مند هستند که کودکان خود را به مدرسه بفرستند تا سرکار؛ مگر اینکه فشار خارجی آن‌ها را مجبور نماید و البته بسیاری از خانواده‌ها چاره دیگری ندارند!
فقر فرهنگی، نبود تعادل اقتصادی و اختلاف طبقاتی، رشد ناکافی اقتصاد، توزیع ناعادلانه درآمد در جامعه، نبود دست‌یابی افراد به کار و شغل مطلوب، مهاجرت وسیع روستاییان به شهرها، گسترش فقر و افزایش هزینه‌های زندگی، رکود اقتصادی و بیکاری به‌خصوص در کشورهای صنعتی یا درحال‌توسعه، قوانین و مقررات ناکافی برای پیشگیری سوءاستفاده از کودکان و یا مقابله با آن و فقدان آموزش و آگاهی عمومی، محیط نامناسب خانوادگی آن‌ها، اعتیاد، جنگ، بروز بلای طبیعی مانند زلزله و حوادثی از این قبیل از دیگر عوامل کار کودکان به‌شمار می‌روند.
همچنین ایران به خاطر وضعیت جغرافیایی خود همواره با مسئله آب درگیر بوده است. هم‌اکنون بخش عمدهای از منابع آبی ایران صرف توزیع در شهرهای بزرگ می‌شود. توزیع نامتناسب آب موجب آن شده که به بخش کشاورزی خسارات فراوان وارد بیاید. خشکسالی و کم‌آبی نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای همسایه ایران موجب آن شده که روستاییان موطن خود را ترک کنند.
کودکان کار مورد انواع تهاجم روحی و جسمی
آمارها نشان می‌دهد که کودکان کار نخستین بار توسط کارفرمای خود موردتهاجم روحی و جسمی یا جنسی قرار می‌گیرند و پس از آن با انواع ناملایمات اعم از تجاوز جنسی، آزار و اذیت‌های روحی و جسمی، تنبیه بدنی، نبود پرداخت حقوق و دستمزد، نامناسب بودن محل اقامت از هر نظر، خستگی مفرط به جهت بیگاری و کار زیاد و طاقت‌فرسا، ابتلاء به انواع بیماری‌های روحی و جسمی مواجه می‌شوند.
کودکان خیابان
واژه کودکان خیابان اصطلاحی نیست که در تمام دنیا مورد پذیرش عام واقع شده باشد و این نبود پذیرش، به دلیل برخی مسائل فرهنگی و اجتماعی است. کودکان خیابان تنها کودکان بی‌سرپرست نیستند بلکه بالعکس، آن‌ها توسط والدین خود و به خاطر فقر اقتصادی برای امرارمعاش، به فروش کالاهای جزئی در خیابان همچون گل، آدامس، فال حافظ، روزنامه و یا انجام کارهایی چون واکس زدن کفش، پاک کردن شیشه اتومبیل‌ها به‌خصوص هنگام چراغ‌قرمز، تکدی‌گری و بعضی‌اوقات انجام کارهای غیرقانونی مثل قاچاق اقدام می‌کنند.
۹۰ درصد کودکان خیابان دارای خانه و خانواده هستند
۹۰ درصد از این گونه کودکان دارای خانه و خانواده هستند و در هنگام غروب به خانه خود بازمی‌گردند؛ بنابراین تعریف کودک کار و خیابان، کودکان با سرپرست، کودکان بی‌سرپرست، کودکان بدسرپرست و همچنین تک‌سرپرست را دربر می‌گیرد. سن کودکان خیابان در ایران بین شش تا ۱۸ سال و بیشتر ۱۲ سال محاسبه شده است و از نظر جنسیت، بیشتر این کودکان را پسران تشکیل می‌دهند.
طبق گزارش صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در ایران، متأسفانه از شش سال قبل تاکنون، تعداد کودکان خیابان در ایران، پنج برابر افزایش یافته است و در شهرهای بزرگ طبق آمار موجود به ترتیب در تهران، شیراز، اصفهان، تبریز و مشهد بیشترین تعداد کودکان خیابان وجود دارد و علت اصلی آن نیز، مهاجرت این کودکان به‌تنهایی یا همراه با خانواده‌های خود به شهرهای بزرگ جهت کسب درآمد و امرار معاش اقتصادی است.
گزارش یونیسف از وضعیت کودکان کار و خیابان در ایران
براساس گزارش یونیسف به کمیته حقوق کودک، ۶۰ هزار کودک خیابان در ایران وجود دارد و در تهران نیز چندین مرکز امن و پناهگاه برای این کودکان افتتاح شده است. خانه سبز، خانه کودک شوش و خانه ریحانه که برای یاری رساندن به این کودکان ایجاد شده‌اند، اگرچه در یک ظرفیت محدود ازجمله این مکان‌های امن است.
اغلب کودکان کار محروم از تحصیل هستند
در گزارش یونیسف به وجود کودکان افغان در ایران که به‌عنوان کودک خیابان کار می‌کنند نیز، اشاره شده است؛ اما اغلب کودکان کار و خیابان، ایرانی هستند و بیشتر آن‌ها هم متأسفانه به مدرسه نمی‌روند. تحقیقات زیادی ازنظر تخریب روحی و روانی و جسمی بچه‌ها در زمان کار انجام شده است. ازنظر اقتصادی نیز کار کودک، تأثیر منفی در اقتصاد ملی می‌گذارد.
یعنی اثر دانش در عرصه کار، اثر مضاعفی است. می‌گویند به ازای یک‌دلاری که شما روی تحصیل سرمایه‌گذاری می‌کنید، هفت دلار در حوزه کار در فرآیند بلندمدت بهره می‌برید. این چرخه نبود بهره‌برداری در کشور و چرخه فقر با این شکل که هم‌اکنون شاهد هستیم جاودانه می‌شود. آمار یونیسف حوزه کاری انجمن حمایت از حقوق کودک در خانه کودک شوش و ناصرخسرو را هم دربرمی‌گیرد.
در این نواحی عمده خانواده‌ها فقیر و مهاجر هستند. حدود ۵۰ درصد خانواده‌ها با اعتیاد دست‌به‌گریبان هستند. هم افغان‌ها و هم‌خانواده‌های فقیر ایرانی از فرط استیصال بچه‌های خود را به سرکار می‌فرستند. سوءاستفاده‌های متعدد اعم از جنسی، اقتصادی و استثمار کودکان خیابان، بیگاری، فقر، گرسنگی، اعتیاد به موادمخدر یا به هر نوعی دست داشتن در توزیع موادمخدر و دیگر کارهای خلاف، قاچاق این کودکان و گاهی فروش اعضای بدن آن‌ها، پورنوگرافی و استفاده از این کودکان در تصاویر و به‌ویژه اگر این کودکان، از قشر دختران فراری باشند، انجام می‌شود.
۲۶۰ میلیون کودک کار در سراسر جهان وجود دارد
طبق برآورد یونیسف ۲۵۰ تا ۲۶۰ میلیون کودک کار در سراسر جهان وجود دارد؛ اما در ایران و تهران به دلیل وجود کار در منزل و کارگاه‌های مخفی زیرزمینی آمار دقیقی از کودکان کار در دست نیست. حال اگر شهرهای دیگر را درنظر بگیریم، مشکل آماری بیشتر و دسترسی به مطالعات درست غیرعملی‌تر می‌شود.
ساماندهی این کودکان بر عهده سازمان بهزیستی کشور است البته کانون اصلاح و تربیت، شهرداری‌ها، کمیته امداد امام خمینی (ره) و جمعیت هلال‌احمر نیز ازجمله سازمان‌های دولتی هستند که وظیفه حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست را به‌نوعی ایفا می‌کنند. تفاوت فاحش میان آمار کودکان کار که تحت پوشش بهزیستی قرار می‌گیرند با آمار تخمین زده‌شده توسط کارشناسان، نشانگر مخفی بودن تعداد قابل‌توجهی از این کودکان است.
براساس یک سرشماری انجام‌شده در کشورمان، حدود ۱۲ درصد از جمعیت ۱۰ تا ۱۹ سال کشور ما، فعالیت اقتصادی دارند. براساس آمار رسمی، ۵/۱ درصد از کل شاغلان کشور را کودکان کار تشکیل می‌دهند، اما آمار واقعی کودکان کار بسیار بیشتر از این آمار رسمی است. آمارهای غیردقیق و متناقضی که توسط مسئولان و نهادهای رسمی در این مورد اعلام می‌شوند، تفاوت‌های فاحشی با واقعیات اجتماعی دارند!
باوجود حدود بیست‌وچهار میلیون جمعیت زیر ۱۸ سال در کشور، ۱۸ میلیون از این افراد مشغول به تحصیل و شش میلیون به سرکار می‌روند. وضعیت عدالت اجتماعی این کودکان بسیار نامطلوب است و بچه‌های خیابان بیشتر از کودکان دیگر در معرض تجاوزهای جنسی و بیماری‌هایی همچون ایدز، خشونت‌های جنسی و در صورت دختر بودن حاملگی‌های اجباری قرار خواهند گرفت.
قوانین داخلی ایران در خصوص کودکان کار و خیابان
طبق ماده ۷۹ قانون کار مصوب آبان ماه ۱۳۶۹، به کار گماردن افراد کمتر از پانزده سال تمام ممنوع است و در ماده ۸۰ همان قانون به تعریف کارگر نوجوان اشاره‌شده است. به‌موجب ماده ۸۰، «کارگری که سن وی بین پانزده‌تا هجده سال تمام باشد، کارگر نوجوان نامیده می‌شود و در بد و استخدام باید توسط تأمین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد». لازم به ذکر است که به‌موجب ماده ۷۹ قانون یادشده، به کار گماردن افراد کمتر از پانزده سال، ممنوع اعلام‌شده است و متخلفان مستوجب جزای نقدی و حبس است.
ساعات کار کودکان کارگر و نوجوان نیز به‌موجب ماده ۵۱ همان قانون، نیم ساعت کمتر از کارگران بزرگسال است و طبق ماده ۵۳، ارجاع کار در شب و اضافه‌کاری برای کودکان کارگر ممنوع شده است. همچنین براساس ماده ۸۳ همان قانون، ارجاع کارهای سخت، زیان‌آور و خطرناک و حمل بار با دست توسط کارگران نوجوان ممنوع و قابل مجازات اعلام‌شده است. همین‌طور به‌موجب ماده ۷۱۳ قانون مجازات اسلامی «هر کس طفل صغیر یا غیر رشیدی را وسیله تکدی قرار دهد، به سه ماه تا دو سال حبس و استرداد کلیه اموالی که از طریق مذکور به دست آورده محکوم خواهد شد» در این مورد تفاوتی نمی‌کند که مرتکب جرم، پدر یا مادر طفل یا فردی بیگانه باشد که کودک را مورد سوءاستفاده قرار دهد.
پدر یا مادری که فرزند خود را به‌منظور اعمال تکدی در اختیار متکدیان قرارداد، مطابق مواد ۴۳ و ۷۲۶ همان قانون به‌عنوان معاون جرم، قابل‌تعقیب خواهد بود. کار کودکان به علت دستمزد پایین آن‌ها برای کارفرمایان سود زیادی دارد. ضمن اینکه به جهت غیرقانونی بودن از مزایایی نظیر بیمه و بهداشت حین کار هم محروم است.
ماده واحدة قانون تشدید مجازات به کار گماردن اطفال کمتر از دوازده سال در کارگاه‌های فرش‌بافی مصوب ۱۴/۱۱/۱۳۷۴ در جهت حمایت از کودکانی است که به بازار کار وارد می‌شوند و برای متخلفان در این ماده‌واحده، حبس تأدیبی از شش ماه تا یک سال و تأدیه غرامت از پنج هزار ریال تا پنجاه‌هزار ریال به‌عنوان محکومیت در نظر گرفته شده است و در صورت تکرار عمل، این مجازات تشدید خواهد شد.
حقوق کودک در قانون اساسی کشور
در قانون اساسی به‌غیراز حمایت عام از کودکان در فصل سوم تحت عنوان «حقوق ملت» و تضمین حقوق کودکان در ضمن این حمایت‌های عمومی و کلی، حمایت خاص و مجزایی نسبت به کودکان صورت نگرفته است و تنها در اصل بیست و یکم قانون اساسی در خصوص حمایت از مادران در دوران بارداری به‌صورت تلویحی به حمایت از کودکان پرداخته است، لیکن از روح و جوهره قانون اساسی استنباط می‌شود هدف آن بوده است که برای حفظ مصلحت و رعایت غبطه کودکان، دولت موظف است هر تدبیری را اتخاذ نماید
مهم‌ترین اسناد بین‌المللی راجع به کار کودکان
به‌موجب اسناد مهم بین‌المللی جهانی همچون اعلامیه بیستم نوامبر ۱۹۵۹ حقوق کودک، برنامه عمل اجلاس جهانی سران در سال ۱۹۹۲ برای حذف کار کودکان که توسط سازمان بین‌المللی کار در شش کشور آغاز شد و تا سال ۲۰۰۰ نزدیک به ۱۰۰ کشور در آن شرکت کرد و اتحادیه‌های کارگری، سازمان‌های غیردولتی و مقامات دولتی، کارفرمایان و غیره برای تسهیل رشد و پیشرفت برنامه‌های این اجلاس باهم یک مشارکت بین‌المللی در زمینهٔ کار کودکان اتخاذ کردند.
همچنین طبق مقاوله نامه شماره ۱۸۲ سازمان بین‌المللی کار ILO مصوب بیست و دوم خرداد ۱۳۷۸ (دوازدهم ژوئن ۱۹۹۹) تحت عنوان حذف بدترین اشکال کار کودک اصطلاح کودک برای تمام اشخاص کمتر از هجده سال مورد استفاده قرار می‌گیرد و اشتغال کودکان زیر هجده سال ممنوع اعلام می‌شود. این روز به‌عنوان روز جهانی مبارزه با کار کودکان توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد اعلام و به رسمیت شناخته شده است.
ایران نیز در سال ۱۳۸۱ به این مقاوله‌نامه ملحق شده است. کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک مصوب بیستم نوامبر ۱۹۸۹ که دولت جمهوری اسامی ایران نیز در سال ۱۳۷۳ به آن البته با حق شرط مبهم و کلی ملحق شده است، تمام افراد کمتر از هجده سال را در زمره کودکان به شمار می‌آورد و براساس ماده سی و دوم آن حق کودک را مبنی بر، برخورداری از حمایت در برابر بهره‌کشی اقتصادی و انجام هرگونه کاری که ممکن است زیان‌بار باشد یا خللی در تحصیل کودک وارد آورد و یا به‌سلامتی کودک یا رشد جسمانی، ذهنی، اخلاقی یا اجتماعی وی آسیب رساند به رسمیت می‌شناسد.
بند دوم این ماده به وظایف کشورهای عضو در این ارتباط می‌پردازد که شامل «اقدامات قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی» جهت تضمین اجرای این حق و سه وظیفه خاص به شرح زیر برشمرده شده است: ۱- تعیین حداقل سن برای اشتغال به کار ۲ -تدوین مقررات مناسب در ارتباط با ساعات و شرایط اشتغال ۳ - تعیین مجازات‌های مناسب یا ضمانت‌های اجرایی دیگر به‌منظور تضمین اجرای مؤثر ماده یاد شده است.
نظر شما