به گزارش خبرنگار ایمنا، کتیبه‌ها از بارزترین عناصر نمادی معماری اسلامی به‌ویژه در مساجد و مقابر هستند و اغلب بر بدنه مناره‌ها و ایوان‌ها، حاشیه محراب‌ها، گنبد و سردرها کار شده‌اند. کتیبه‌های متعددی از خوشنویسان به نام عهد صفویه در مساجد اصفهان به چشم می‌خورد که یکی از مهم‌ترین آن نام‌ها، محمدصالح اصفهانی است. اگر به چهل‌ستون، مسجد امام، مدرسه چهارباغ و دیگر بناهای تاریخی اصفهان سری زده باشند، حتماً کتیبه‌های استادانه و ظریف این اماکن توجه شما را به خود جلب کرده است. این خطوط زیبا و چشم‌نواز از آثار محمدصالح اصفهانی، خوشنویس و کتیبه‌نویس دوره صفوی به‌شمار می‌روند. پانزدهم فروردین ماه سالروز درگذشت محمدصالح اصفهانی خوشنویس و کتیبه‌نویس دوره صفوی است.
از دیرباز و با شروع زندگی اجتماعی انسان‌ها، خط و نوشتن در شکل‌ها و انواع گوناگونی رواج پیدا کرد و جوامع مختلف به‌تدریج با شیوه‌های مختلفی از نوشتن آشنا شدند. کتیبه‌نویسی نیز از جمله هنرهایی است که همچنان مخاطبان مخصوص به خود را دارد. اگر به مساجد قدیمی نگاه کنیم نوشته‌هایی را با خط خوش می‌بینیم که در برخی موارد نیز خواندن آن‌ها هنر می‌خواهد و از عهده هرکسی برنمی‌آید. نوشته‌هایی که حس آرامش را به ما انتقال می‌دهند و یادگاری به‌جا مانده از گذشتگان است. نام این یادگاری‌ها کتیبه و به این شیوه نگارش نیز کتیبه‌نگاری می‌گویند، هنری که این روزها کمتر به آن توجه می‌شود.
حمیدرضا کشاورزی‌میاندشتی، استاد خط بنایی و کتیبه‌نویس اصفهانی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا درباره وضعیت کتیبه‌نویسی در عصر حاضر اظهار کرد: اصولاً قدیمی‌ترین کتیبه‌های خط بنایی، در استان اصفهان و در محدوده اصفهان وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به کتیبه‌های مسجد جامع برسیان، مناره مسجد جامع گار، مسجد جامع گز و مسجد جامع ساوه اشاره کرد. البته ممکن است قبل از این نیز کتیبه‌ای وجود داشته باشد اما ثبت نشده است. این چند مورد کتیبه یادشده مربوط به قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری قمری است و از قدیمی‌ترین کتیبه‌های شناسنامه‌دار به‌شمار می‌روند.
خوشنویسی هنر مقدس مسلمانان
وی با بیان اینکه خوشنویسی، هنر مقدس اسلام است، افزود: هنر مقدس در دین مسیحیت، نقاشی است، اما در دین اسلام به دلیل حرمتی که برای تصویرگری و از سویی دیگر انجام ندادن تصویرگری در برخی موارد وجود داشته است روی خط (خوشنویسی) کار کردند و از آنجایی که کتیبه‌ها به خوشنویسی نیاز داشتند و بیشتر مصارف کتیبه‌ها در مساجد بوده است هنر خطاطی به هنر مقدس مسلمانان تبدیل شد.
این کتیبه‌نگار ادامه داد: کتیبه‌نویسی در زمان گذشته به‌جز مساجد در برخی از حمام‌ها و بازارها نیز استفاده شده است؛ اما مضامین این کتیبه‌ها حکمت و یا نصیحت پدر به فرزند، روایت، شعر و مانند اینها بوده است. نمونه این نوع کتیبه‌ها نیز در سردر بازار قیصریه در استان اصفهان دیده می‌شود.
کشاورزی‌میاندشتی گفت: زمانی که کتیبه‌ای نگاشته می‌شود و کتیبه‌نگاری می‌شود باید زیبایی نیز داشته باشد. اگر بخواهیم متن را به‌طور واضح کار کنیم همان فونت است و به استفاده از خطوط نیاز ندارد؛ در این میان، خط بنایی به جهت راست‌گوشه بودن خط و ساختمان، نمونه مناسبی است.
وی با بیان اینکه خط بنایی برای کتابت استفاده نمی‌شود، افزود: خط بنایی برای کتیبه‌نویسی و یا گرافیک استفاده می‌شود و برای کتابت مناسبت نیست.
کشاورزی با ذکر مثالی ساده از بسم‌الله الرحمن الرحیم برای تفهیم این موضوع ادامه داد: به‌طور مثال برای نوشتن بسم‌الله الرحمن الرحیم و نام سوره در قرآن از خط ثلث استفاده می‌شود، اما برای نوشتن از خط ثلث استفاده نمی‌کنند؛ علت عدم استفاده آن نیز ناخوانا بودن این خط است.
وی ادامه داد: از جایی که خط ثلث به‌صورت یک مربع و یا مستطیل شکل می‌گیرد برای کتیبه‌نگاری و تزئین بنا مناسب است، اما در عصر حاضر وضعیت کتیبه‌نگاری در زمینه خط ثلث فاجعه است.
کتیبه‌ها با تأثیرات ماورایی
نویسنده دو کتاب "خط بنایی (تعریف، تقسیم، ترسیم) " و "خط بنایی: تعریف، تقسیم، تعلیم، تحلیل" با اشاره به آثار روحی کتیبه بر انسان‌ها گفت: یکی از دلایل کتیبه‌نگاری این است که کتیبه بر اتمسفر محیط تأثیر می‌گذارد و تأثیری ماورایی دارد.
وی با بیان اینکه کتیبه‌ها با مواد و مصالح مختلفی از جمله کاشی و گچ ساخته می‌شوند، در پاسخ به این سوال که چرا کتیبه‌های فاخری در مساجد و بناهای امروز مشاهده نمی‌کنیم، تصریح کرد: هیچ‌کس سر جای خودش نیست. اصولاً مساجد را افرادی می‌سازند که علم و آگاهی کاملی به کتیبه‌نگاری ندارند و صرفاً مهارت نصب کاشی و گنبدسازی دارند، این افراد طراح نیستند و فقط مجری‌اند و به‌طور مثال نمی‌توانند برای سال ۱۴۰۰ طرحی را ارائه کنند.
کشاورزی‌میاندشتی با اشاره به اولویت پول بر خلق اثر در دوران امروز، گفت: زمانی که می‌خواهند در مساجد کتیبه‌نویسی کنند این موضوع با هزینه ارزان‌تر به افراد ضعیف از نظر دانش محول می‌شود. به همین دلیل اغلب مساجد امروزی به لحاظ کیفیت در ساخت، ضعیف هستند و نمی‌توانند رسالت مسجد که ایجاد سکینه و آرامش است را برای افراد ایجاد کنند؛ چراکه متأسفانه برای پرداخت نکردن هزینه به طراح، شاهد کتیبه‌های نامناسب در بناهای امروز هستیم.
کپی کردیم و فاخر نشدیم
این طراح و پژوهشگر کتیبه‌نگاری به بیان دلیل دیگری از جلوه نداشتن کتیبه‌ها و بناهای امروز پرداخت و گفت: مساجد امروز کاملاً از دوران صفوی کپی شده‌اند و هیچ‌گونه خلاقیتی ندارند و با وضعیت کتیبه‌نگاری‌های امروز نه‌تنها هیچ میراثی برای آینده نداریم بلکه نمی‌توانیم مایه افتخار در تاریخ شویم.
وی گفت: در دوران گذشته حکومت‌ها در زمینه ساخت مساجد نقش داشتند و خوشنویسان کار خوشنویسی مساجد را انجام می‌دادند، در نتیجه زمانی که کتیبه‌نگاری توسط متخصصانِ این امر انجام می‌شده نمونه‌های شاهکاری نیز خلق می‌شده است؛ مسجد امام و مسجد شیخ لطف‌الله نمونه‌هایی از این نوع هستند.
کشاورزی با تأکید بر انتخاب درست و اصولی از نمادها و کتیبه‌ها گفت: در جایی که نماد شهری وجود دارد باید کتیبه‌ای دیده شود که فاخر باشد؛ بنابراین لازم است که در زمینه ساخت کتیبه‌ها با متخصصان امر صحبت شود تا نتیجه مطلوبی را مشاهده کنیم و صدها سال بعد نیز همه بتوانند از آن اثر لذت ببرند.
وی ادامه داد: اثر استاد عیسی بهادری بر دیوار بیمارستان عیسی بن مریم را می‌توان به‌عنوان نمونه موفق کتیبه‌نگاری در استان اصفهان نام برد. این اثر در فهرست میراث ملی ثبت شده است و دلیل ماندگاری اثر این است که عیسی بهادری کار خود را بلد بوده است. این موضوع نشان‌دهنده استفاده افراد متخصص این امر بوده است.
این نویسنده تصریح کرد: عموم خوشنویسان برای پول کار نمی‌کنند و هدف آن‌ها خلق اثر هنری است. اگر خوشنویسان می‌خواستند برای پول کار کنند استاد نمی‌شدند و کاسب و بازاری بودند؛ بنابراین اثری که هنرمندان خلق می‌کنند مانند فرزند خودشان است و حاصل ۳۰ یا ۴۰ سال تلاش یک خوشنویس، کتیبه‌ای است که او خلق می‌کند.
کشاورزی بابیان اینکه در طول زمان یک فرد خوشنویس به مرحله‌ای می‌رسد که آثار او نقصی ندارد و از اینجا است که کارِ بدون خطا و خلاقیت، با احساس لذت همراه خواهد بود، ادامه داد: هنرمندان و از جمله خوشنویسان بزرگ در طول زمان به بیان شخصی خود می‌رسند و حتی اگر امضای فرد پای آن اثر نباشد، می‌توان فهمید که آن اثر توسط چه کسی خلق شده است. انسان همواره به جاودانه شدن علاقه دارد و با خلق اثر، این امکان فراهم می‌شود و چه لذتی از این بالاتر است که اثری خلق کنیم که برای نسل‌های آینده ماندگار شود.
نظر شما