به گزارش خبرنگار ایمنا، اصطلاح شبه جسمی (SOMATOFORM) از کلمه یونانی soma به معنی "بدن" گرفته شده است. اختلالات شبه جسمی گروه وسیعی از بیماری‌ها است که نشانه‌ها و علائم جسمی مؤلفه اصلی آن را تشکیل می‌دهد. این اختلالات در برگیرنده تعاملات میان ذهن و بدن است و در آنها مغز، از راه‌هایی که هنوز شناخته نشده است، پیام‌های مختلفی ارسال می‌کند که بر آگاهی فرد تأثیر می‌گذارد و از وجود یک مشکل جدی در بدن خبر می‌دهد. به علاوه مکانیسم‌های ناشناخته روانی یا مغزی نیز وجود دارد که تغییرات جزئی یا غیرقابل شناسایی در شیمی عصبی، فیزیولوژی عصبی و ایمنی شناسی عصبی ایجاد می‌کند و باعث بروز این بیماری می‌شود.
اختلالات شبه جسمی شیوع فراوانی دارد و کمتر کسی از علائم آن اطلاع دارد، افراد مبتلا به این اختلال عملاً خود را بیمار می‌دانند، در زمینه آگاهی از علائم، درمان و چرایی بروز اختلالات شبه جسمی با محمدحسین پورعبائیان، دکترای روانشناسی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید.
منشأ اختلالات شبه جسمی چیست؟
اختلالات شبه جسمی منشأ روانی دارد و به خاطر وجود برخی از فشارهای روانی، افراد درگیر به این اختلال دچار مشکلات جسمی می‌شوند و به نوعی دردهای موضعی یا فلج‌های موضعی را شامل می‌شود که هیچ منشأ جسمی و بیرونی برای این بیماری نمی‌توان در نظر گرفت.
اصطلاح شبه جسمی یا سوماتوفرم از کلمه سوما به معنی بدن گرفته شده؛ اختلالات شبه جسمی گروه وسیعی از بیماری‌هایی است که نشانه‌ها و علائم جسمی مؤلفه‌های آن را تشکیل می‌دهد. این اختلال‌ها در برگیرنده تعاملات بسیار پیچیده‌ای میان ذهن و بدن است و مغز از راه‌هایی که هنوز به خوبی مشخص و شناخته نشده پیام‌های مختلفی را ارسال می‌کند که بر آگاهی فرد تأثیر می‌گذارد و از وجود مشکلی جدی در بدن خبر می‌دهد.
به علاوه مکانیسم‌های ناشناخته روانی یا مغزی هم وجود دارد که تغییرات جزئی یا غیرقابل شناسایی در شیمی مغز، فیزیولوژی عصبی و ایمنی‌شناسی عصبی ایجاد می‌کند و گاهی نیز ممکن است باعث ایجاد بیماری شود، در واقع معاینات جسمی و بررسی‌های آزمایشگاهی هیچ کدام نمی‌تواند داده‌های قابل ملاحظه‌ای برای اثبات شکایات بیمار فراهم کند، هر چند که با وجود این مسئله علائم بیماری وجود دارد و جدی است.
اختلالات جسمی شامل چه مواردی می‌شود؟
در این زمینه پنج اختلال تا به امروز شناخته شده که اختلال جسمانی‌سازی است که مشخصه این اختلال شکایت جسمی متعددی است که با دستگاه‌های عضوی مختلف مرتبط است. دومین اختلال، اختلال تبدیلی است که با یک یا دو شکایت عصبی مشخص می‌شود. خود بیمارانگاری که بیشتر با باور بیماران به داشتن بیماری خاص مشخص می‌شود تا تمرکز روی علائم؛ به این معنا که بیمار ایمان دارد که درگیر یک بیماری جسمی خاص است، در حالی که هیچ علامتی از بیماری در فرد وجود ندارد.
اختلال بدریخت انگاری که باور غلط یا ادراک مبالغه‌آمیزی مبنی بر ناقص بودن بخشی از بدن است و معمولاً در بین نوجوانان بسیار شایع است و باعث انجام عمل‌های جراحی متفاوت برای زیباسازی می‌شود که خود منشأ اختلالات روانی دارد. اختلال درد که شامل علائمی است که به طور کامل با عوامل روانی مرتبط است و با بودن یا نبودن عوامل روانی تشدید یا کم می‌شود.
چه بیماری‌هایی اختلالات شبه جسمی محسوب می‌شود؟
در واقع ۹۰ درصد از بیماری‌های جسمانی که قابل تشخیص نیست و هیچ علت یا منشأ بیولوژیک و ارگانیکی برای تشخیص آن وجود ندارد شامل این دسته از اختلالات می‌شود. در واقع تمام این بیماری‌ها علت و منشأ روانی دارد، اما به صورت جسمانی تشخیص داده می‌شود و این بیماران بر این عقیده هستند که آنها درگیر بیماری‌های ناشناخته هستند و سال‌ها از آن رنج می‌برند و به شدت بر این عقیده محکم هستند که پزشکان از تشخیص بیماری آنها ناتوان هستند.
بر اساس برخی نظریه‌های موجود شکایات این بیماران تصوری و خیالی نیست، اما برخی پزشکان امروزی بیمار مبتلا به اختلال شبه جسمی را با اصرار این مطلب که فرد شکایت‌های خیالی و تصوری دارد از سر خود باز می‌کنند و در این صورت هم بیمار و هم حرفه پزشکی متضرر خواهد شد.
کدامیک از اختلالات شبه جسمی قائل تشخیص است؟
اختلال جسمانی‌سازی اختلالی است که به عنوان اولین اختلال شبه جسمی قابل تشخیص است. اختلال جسمانی‌سازی شامل شکایات بدنی متعدد در دستگاه‌های عضوی است که سال‌های متمادی ادامه می‌یابد و سبب تخریب جدی یا جست‌وجوی درمان یا هر دو مورد می‌شود.
اختلال جسمانی‌سازی اختلال شبه جسمی نمونه‌واری است و در بین اختلالات شبه جسمی این عنوان تشخیص بیشتری را شامل شده است و وجه افتراق اختلال جسمانی‌سازی از سایر اختلالات شبه جسمی تعداد شکایات و دستگاه‌های متعدد مانند گوارش و اعصاب است که این اختلال را در بر می‌گیرد، این اختلال مزمن است، به این معنا که طولانی مدت و با ناراحتی روانشناختی قابل ملاحظه و علائم اضطراب، افسردگی، اختلال در عملکرد اجتماعی یا فاصله گرفتن اجتماعی، اختلال در شغل و فعالیت کاری و جست‌وجوی افراطی برای کمک کردن همراه است.
احتمال درگیری اختلال جسمانی‌سازی در زنان بیشتر است یا مردان؟
شروع اختلال جسمانی سازی در طول آن برای کل جمعیت دو دهم تا دو درصد است و در زنان پنج تا ۲۰ برابر بیشتر از مردان به این اختلال دچار می‌شوند، اما بالاترین تخمین‌ها ممکن است ناشی از تمایل اولیه برای عدم تشخیص اختلال جسمانی سازی در بیماران مرد باشد، با این حال تشخیص جسمانی سازی در سال‌های اخیر بسیار زیاد شده است. همچنین تعداد بسیاری از جمعیت جامعه به ویژه با شروع کرونا درگیر اختلالات جسمانی سازی شده‌اند.
چه عواملی در تشخیص بیماری‌های جسمانی سازی مؤثر است؟
چند عامل در تشخیص بیماری‌های جسمانی سازی مؤثر است، عوامل روانی، اجتماعی، عوامل زیستی، ژنتیکی وسیتوکین‌ها از جمله این موارد است. لازم است بدانیم در خصوص عوامل روانی و اجتماعی، علت اختلال جسمانی‌سازی مشخص نیست و فرمول‌بندی‌های روانی و اجتماعی عامل این اختلال را شامل تعبیر علائم به عنوان نوعی ارتباط اجتماعی می‌دانند که نتیجه آن اجتناب از تعهدات است، به طور مثال اشتغال به کاری که فرد به آن علاقه ندارد و ابراز هیجان برای مثال خشم نسبت به همسر یا نمادین سازی یک اتفاق و احساس مانند درد در روده‌ها است. در واقع عواقب روانی و اجتماعی بر این عقیده محکم ایستاده‌اند که بیمار به صورت ناخودآگاه علائم را برای جدا شدن از بدنه جامعه نشان می‌دهد.
تعابیر محدود روانکاوی متکی بر این فرضیه است که علائم بیماری جایگزین برای تکان‌های غریزی سرکوب شده است، به عبارت دیگر غرائز، درخواست‌ها و توقعات فرد زمانی که در کودکی سرکوب می‌شود در بزرگسالی خود را به صورت علائم سایکوسوماتیک یا علائم روان تنی نشان می‌دهد همچنین این دیدگاه بر این باور است که هر کودکی که در خانواده‌های از هم پاشیده و یا در خانواده‌های سخت‌گیر بزرگ شوند و از قوانین سخت تبعیت کنند، علائم سایکوسوماتیک را بیشتر نشان می‌دهند.
افرادی که درگیر حواس پرتی‌های فزاینده هستند برای خو گرفتن به یک محرک تکراری به عنوان مثال تکرار یک صدا درگیر مشکل هستند و نمی‌توانند شناخت‌های خود را به صورت منظم طبقه‌بندی و تداعی لازم بین محرک‌ها را نیز نمی‌توانند ایجاد کنند و در انتخاب خود مشکل دارند، قطعاً درگیری بیشتری با اختلال جسمانی سازی در آینده خواهند داشت. این دیدگاهی است که عوامل زیستی بیان می‌کند که بر پایه آن و برخی از مطالعات پایه‌های عصبی و روانی، اختلال جسمانی سازی را شکل می‌دهند، همچنین بر اساس نتایج این مطالعات بیماران مبتلا نقایص شناختی و توجهی مشخصی دارند که سبب درک اشتباه و ارزیابی نادرست رویدادهای جسمی و حسی می‌شود.
نقش ژنتیک در ابتلاء به اختلال جسمانی‌سازی چیست؟
مطالعات ژنتیکی نشان‌دهنده آن است که در ۱۰ تا ۲۰ درصد بستگان درجه اول زنان اختلال جسمانی سازی وجود داشته و این اختلال به صورت موروثی و ژنتیکی به آنها انتقال یافته است، همچنین تقریباً ۲۰ درصد از بستگان درجه اول مرد هم مستعد سو مصرف مواد مخدر و اختلال شخصیت ضداجتماعی بودند.
در یک مطالعه دیگر نیز میزان همگامی ۲۹ درصد در دو قلوهای تک تخمکی و ۱۰ درصد در دو قلوهای دو تخمکی گزارش شده که نشان‌دهنده تأثیرات وراثت در انتقال این بیماری است.
آیا سیتوکین‌ها در ایجاد، تشدید یا تضعیف اختلال جسمانی سازی مؤثر است؟
سیتوکین‌ها مولکول‌های پیام‌رسانی است که دستگاه ایمنی برای ارتباط در درون خود با دستگاه عصبی از جمله مغز از آنها استفاده می‌کند. چند نمونه از سیتوکین‌ها از جمله اینترلوکین‌ها عامل نفروز تومور و اینتروفون‌ها در ایجاد، تشدید یا تضعیف اختلال جسمانی‌سازی مؤثر است، برخی تجربیات مقدماتی نشان‌دهنده این است که سیتوکین‌ها ممکن است در ایجاد علائم غیراختصاصی بیماری به ویژه عفونت‌ها، پرخوابی، بی‌اشتهایی، خستگی و افسردگی مؤثر باشد، البته هنوز هیچ داده‌ای به نفع این فرضیه وجود ندارد، تنظیم ناهنجار دستگاه سیتوکین احتمال دارد سبب برخی از نشانه‌های اختلال شبه جسمی شوند.
ملاک‌های تشخیصی اختلال جسمانی‌سازی چیست؟
ملاک‌های تشخیصی اختلال جسمانی‌سازی سابقه شکایت‌های جسمی متعدد است که حتماً باید قبل از ۳۰ سالگی شروع شده باشد و چندین سال ادامه یابد و منجر به درمان و یا اختلال قابل ملاحظه در عملکردهای اجتماعی، شغلی و دیگر زمینه‌های مهم شود، البته وجود هر یک از این ملاک‌ها نیز الزامی است و هر یک از علائم در هر دوره سیر اختلال را نشان می‌دهد و این علائم شامل چهار علامت درد، سابقه درد مربوط به حداقل چهار محل مانند سر، شکم، مفاصل، اندام‌های انتهایی، سینه، راست‌روده و … باشد.
البته دو علامت گوارشی نیز وجود دارد و سابقه حداقل دو علامت گوارشی غیر از درد مانند تهوع، نفخ، استفراغ خارج از دوران حاملگی، اسهال یا عدم تحمل چندین نوع غذای مختلف است. همچنین یک علامت شبه عصبی، سابقه حداقل یک علامت که محدود به درد نباشد و یک عارضه عصبی را تداعی کند و علائمی مانند اختلال هماهنگی، ضعف موضعی، اشکال در بلع یا احساس لقمه در گلو، خفگی صدا، احتباس ادراری، توهمات، فقدان حس لامسه، حس درد، کوری، کری، تشنج و علائم تجزیه‌ای از جمله فراموشی و فقدان هوشیاری به غیر از حالت غش و از حال رفتن هم ملاک‌های تشخیصی اختلال جسمانی‌سازی است، اما این علامت‌ها نباید از مصرف مواد یا داروها نشأت گرفته باشد و باید به صورت خودبه‌خود ایجاد شود.
خصوصیات بالینی اختلالات جسمانی‌سازی شامل چه مواردی است؟
بیماران مبتلا به اختلالات جسمانی‌سازی شکایت جسمی متعدد و سابقه طبی طولانی و پیچیده‌ای دارند، البته ناراحتی روان شناختی و مشکلات بین فردی نیز در این بیماران بارز است و اضطراب و افسردگی شایع‌ترین حالت روانپزشکی در این بیماران است و تهدید به خودکشی شایع اما اقدام به خودکشی در آنها نادر است و اگر خودکشی واقع شود، اغلب همراه با سو مصرف مواد دیده می‌شود.
سابقه طبی بیماران اغلب پرحاشیه، مبهم، غیردقیق، متناقض و آشفته است و بیمار به طور کلاسیک البته نه همیشگی حکایاتش را به گونه‌ای نمایشی هیجانی، مبالغه‌آمیز و با زبانی پر آب‌وتاب بیان می‌کند. آنها ممکن است مراحل زمانی سابقه خود را هم اشتباه بردارند و نمی‌توانند به طور واضح علائم فعلی خود را از علائم قبلی تمیز دهند، بیماران مونث مبتلا به اختلال جسمانی سازی ممکن است به شکلی نمایشی و خودنما نیز لباس بپوشند و این افراد ممکن است وابسته، خودمحور و اهل تمجید و تعریف و استاد در بازی دادن دیگران به نظر بیایند.
اختلال جسمانی‌سازی با چه اختلالات روانی دیگری همراه است؟
اختلال جسمانی سازی اغلب با دیگر اختلالات روانی همراه است که از جمله آن می‌توان اختلال افسردگی اساسی، اختلالات شخصیتی، اختلالات مرتبط با سو مصرف مواد، اختلال اضطراب فراگیر و اختلال هراس یا فوبیا اشاره کرد، ترکیب این اختلالات و نشانه‌های مزمن سبب افزایش مشکلات زناشویی، شغلی و اجتماعی می‌شود.
سیر و پیش‌آگاهی اختلال جسمانی‌سازی چگونه است؟
اختلال جسمانی‌سازی اختلالی مزمن، نوسان‌دار و عود کننده است که به ندرت به طور کامل فروکش می‌کند و بعید است بیمار مبتلا به این بیماری برای مدتی بیش از یک سال بدون علامت باشد، بیمار در طول این دوران ممکن است چندین بار مراجعه به پزشک داشته باشد. پژوهش‌ها نشان داده وقتی فردی به این بیماری مبتلا شد به احتمال ۸۰ درصد پنج سال بعد هم همین تشخیص را خواهد گرفت، هر چند این بیماران خود را از نظر طبی بیمار می‌دانند، اما شواهد نشان می‌دهد در طول ۲۰ سال آینده احتمال ابتلاء به بیماری‌های طبی در این افراد بیشتر از افراد فاقد اختلالات جسمانی نیست.
نظر شما