به گزارش خبرنگار ایمنا، برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی و نبود مدیریت برای انتقال آب‌های جاری، از عوامل اصلی این رکوردداری است! گرچه حجم و اندازه آثار تخریبی فرونشست‌های تهران قابل مقایسه با بحران‌هایی مثل سیل و زلزله نیست، اما با توجه به تراکم جمعیت شهری به ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی تهران، این امکان وجود دارد که در آینده، فرونشست‌ها تبدیل به اصلی‌ترین مخاطره محیطی پایتخت شود.
در بررسی‌های محدوده آزادگان- شهرک مصطفی خمینی، متوسط نرخ فرونشست سال ۹۵ (هفت سانتیمتر)، سال ۹۸ (۱۳ سانتیمتر) و سال ۹۹ (۲۰ سانتیمتر) بوده است که با این حساب، از سال ۹۵ تا ۹۹ فرونشست‌ها در این منطقه افزایش سه برابری داشته است. آمار فرونشست‌ها در منطقه دودانگه نیز بسیار بالاست. فرونشست یک پدیده خزنده و آرام است که در بزرگراه‌ها، سیستم راه‌آهن، مترو، جاده‌های برون‌شهری و شریان‌های حیاتی یک پدیده بسیار خطرناک به شمار می‌آید. اغلب کارشناسان معتقدند که مسأله اصلی را باید در دو مقوله «سستی خاک تهران» و همچنین «دستکاری در شبکه هیدرولوژی آب» جستجو کرد. در مناطق شمالی تهران، تناسب نداشتن جنس خاک با ساخت و سازها، اصلی‌ترین دلیل فرونشست‌ها است که حتی برخی معماران را نیز به طور جدی دچار مشکل کرده و در جنوب شهر، عمده فرونشست‌ها به دلیل انحلال تشکیلات زیرسطحی سیالات است.
فرونشست می‌تواند تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها، تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها، ایجاد اختلال در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از منابع مخازن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها (موادی که به‌وسیله آب یا باد از محلی به محل دیگر حمل و در آنجا انباشته می‌شود)، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلابی شده و در نهایت تخریب شریان‌های حیاتی، زیرساخت‌ها و سازه‌های مهم را به دنبال داشته باشد.
گزارش سازمان نقشه‌برداری از نقاطی که در تهران دچار فرونشست شده‌اند، نشان می‌دهد که نرخ فرونشست در کمربندی آزادگان شتاب بیشتری گرفته است. گسترش فرونشست دشت شهریار به مناطق شهری ۹، ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ نتایج دیگر این رصد است که حتی این آسیب‌ها به سازه‌های مسکونی هم وارد شده است.
تأثیر شبکه فاضلاب شهر در فرونشست تهران
کارشناسان حوزه شهری معتقدند که بخش قابل توجهی از فرونشست در شهر تهران به شبکه فاضلاب پایتخت مربوط می‌شود. به گفته غلام رضایی، کارشناس حوزه مدیریت شهری به دلیل نبود تصفیه‌خانه‌های محلی، کل آب‌هایی که به شبکه فاضلاب منتهی می‌شود به جنوب شهر؛ منطقه ری، ورامین و پاکدشت می‌رود، در صورتی که شبکه فاضلاب باید به صورت محله‌ای و منطقه‌ای منتقل می‌شد، شیب لوله‌هایش به سمت تصفیه‌خانه‌هایی که در همان محله وجود داشت، می‌رفت و در همانجا، برای آبیاری پارک‌های شهری استفاده می‌شد و به عمق زمین می‌رفت.
وی ادامه می‌دهد: اگر قبل از این چاه‌های جذبی زیر خانه‌ها به سفره‌های زیرزمینی کمک می‌کرد، حالا باید از طریق پارک‌ها و فضای سبز باز هم به عمق زمین می‌رفت… این در حالی است که با این حجم از بارندگی، هنوز می‌بینیم آب باران به شبکه فاضلاب می‌رود در صورتی که باید به چاه‌های جذبی سرازیر می‌شد. ضمن آن که کل فاضلاب ناشی از استحمام و شست‌وشو به جنوب منطقه کلانشهر تهران منتهی می‌شود.
برداشت بی رویه از منابع آب‌های زیرزمینی
«اقبال شاکری»، عضو کمیسیون عمران مجلس هم که در دوره چهارم عضو شورای شهر تهران بود هم بر موضوع بازیافت نکردن آب و تأثیر آن بر فرونشست‌های تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: دلیل اصلی فرونشست در تهران و سایر کلانشهرها، برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی و همچنین بازیافت نکردن آب است. با توجه به اینکه سامانه‌های فاضلاب شهری مکانیزه شده و فاضلاب خانگی و صنعتی را به تصفیه‌خانه‌های پایین‌تر منتقل می‌کنند، جذبی که از آن طریق در زمین صورت می‌گرفت نیز از بین رفته است و جذب نشدن پساب در زمین و استفاده بی حد و حصر از منابع آب‌های زیرزمینی باعث شده سطح آب پایین برود و در نتیجه خاک فشرده زمین فرونشست کند.
وی به دلیل دیگری در خصوص فرونشست‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: به دلیل جذب نشدن آب‌های سطحی در شهرها با غیرقابل نفوذ کردن معابر، خیابان‌ها، انهار و حتی مسیل‌ها و روددره‌ها، جلوی جذب طبیعی آب در زمین گرفته شده و آب به پایین‌دست و جاهای مختلف منتقل شده است. در شهر تهران نباید پیاده‌راه سازی، انهار و جداول سیمانی و طرح راه طوری اجرا شود که غیرقابل نفوذ باشد. در شرایط کنونی باید آب‌های بالادست در محل خود با ایجاد حوضچه‌هایی جذب شوند تا به پایین‌دست منتقل نشوند و بتوانیم سطح منعطفی در سطح شهر داشته باشیم.
فرونشست تهران در ۸۰ کیلومتری جنوب غربی شهر
«رضا کرمی‌محمدی» رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران با بیان این که فرونشست زمین در بخش‌هایی از تهران و حوالی آن یک پدیده واقعی است که در اثر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در حال رخ دادن است، می‌گوید: پدیده فرونشست پدیده بحران‌زایی است که بر کشاورزی، فضای سبز و محیط زیست دشت تهران تأثیر دارد. فرونشست بر روی سازه‌ها هم می‌تواند اثرگذار باشد ولی این تأثیر به نسبت بسیار محدود است و جای نگرانی در این خصوص نیست.
وی ادامه می‌دهد: علیرغم این که خطر فرونشست برای سازه‌ها محدود است ولی از نظر زیست‌محیطی و کشاورزی فرونشست، تهران را با آسیب و بحران جدی مواجه می‌سازد و لذا این موضوع باید هرچه سریع‌تر مورد توجه قرار گیرد. خطر جدی و اصلی فرونشست در دراز مدت برای محیط زیست و کشاورزی است نه سازه‌ها.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران اظهار می‌کند: به صورت آنلاین میزان فرونشست در تهران با ۱۲ دستگاه GPS رصد می‌شود و تقریباً از ۸۰ کیلومتری جنوب غربی تهران به این طرف فرونشست مشاهده شده و وجود دارد.
«آرش میلانی» رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران هم با اشاره به وضعیت فرونشست زمین در پایتخت هم می‌گوید: در این خصوص در جنوب غربی تهران علائمش دیده می‌شود و خیلی نگران کننده است که عمدتاً ناشی از بهره برداری بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی است. استفاده بی رویه آب در کشاورزی دلیل دیگر این فرونشست است. ۲.۴ میلیارد مترمکعب مصرف آب کشاورزی در استان تهران است البته میزان مصرف آب شرب استان هم قابل توجه و در حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب است.
وی ادامه می‌دهد: باند جنوبی حریم تهران تحت تأثیر است اما به بافت مسکونی شهری آسیب نرسیده است. یکی از کانون‌های اصلی فرونشست استان در احمدآباد مستوفی است. اگر شهرداری تهران به تعهد خود به موقع عمل کند و برداشت ۱۳۳ میلیون مترمکعبی از سفره را به ۸۰ میلیون مترمکعب برساند می‌تواند به احیای سفره‌های آب زیرزمینی تهران کمک شود.
برای مقابله با پیشرفت فرونشست در تهران چه باید کرد؟
«علی بیت‌اللهی» عضو هیأت علمی و مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره عوارض فرونشست زمین به خبرنگار ایمنا می‌گوید: فرونشست در بدو شروع، عوارض سطحی خاصی نشان نمی‌دهد؛ اثر مخرب فرونشست زمین را می‌توان همانند انباشته شدن چربی در درون رگ‌های خونی تصور کرد که در ابتدای امر آثار مشهودی ندارد، ولی استمرار این فرآیند مسلماً عوارضی زیانبار و گاه غیرقابل بازگشت دارد. ما در کشور ایران به دلیل خشکسالی‌های ممتد از یک طرف و استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی از طرف دیگر، بعد از گذشت چند دهه مسلماً به مرحله‌ای بحرانی رسیده‌ایم.
وی تأکید می‌کند: فرونشست زمین، یک پدیده غیرقابل برگشت است. فرونشست در لایه‌های آبرفتی زمین که پیش‌تر آبدار هم بوده‌اند، منجر می‌شود که خلل و فرج خاک بسته و خاک فشرده شود و در ادامه این روند، آب‌های سطحی و آب‌های حاصل از نزولات جوی، دیگر داخل لایه‌های آبرفتی زیر سطح زمین جذب نشده و به صورت رواناب‌هایی تنها در سطح زمین جاری شوند، در پی این فرآیند، مواد مغذی روی خاک که در طول میلیون‌ها سال ایجاد شده‌اند، ظرف مدت بسیار کوتاهی از بین می‌روند نتیجه این روند «مرگ آبخوان» و از بین رفتن کشاورزی و زراعت و باغداری در زمین‌های حاصلخیز این مرز و بوم خواهد بود، دشت‌های ما کم‌کم به کویر لم‌یزرع تبدیل شده و عوارض اجتماعی و اقتصادی شگرفی دامنگیر کشور خواهد شد.
عضو هیأت علمی و مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان این که در ۶۰۹ منطقه آبی کشور با وقوع پدیده فرونشست مواجه هستیم که در برخی نواحی میزان فرونشست زمین به مرز بحرانی رسیده است، می‌گوید: اگر همین روند ادامه‌دار باشد، کلیه دشت‌های کشور در آینده‌ای نه چندان دور، دچار بحران کم‌آبی خواهد شد.
بیت‌اللهی در این زمینه تصریح می‌کند: برای کنترل فرونشست زمین، قدم اول این است که چاه‌های غیرمجازی که به‌طور غیرقانونی و کنترل نشده و بی‌رویه از آب استفاده می‌کنند، مسدود شوند، تعداد این قبیل از چاه‌ها در استان‌های مختلف کم نیست. اقدام مهم دیگر که می‌تواند در کاهش میزان مصرف آب و در نتیجه کاهش نرخ فرونشست زمین مؤثر باشد، صرفه‌جویی در میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است، البته وزارت جهاد کشاورزی نیز باید با هدف مقابله با فرونشست زمین سیستم آبیاری زمین‌های کشاورزی را اصلاح کند.
وی ادامه می‌دهد: اقدام مهم دیگر برای کنترل فرونشست که با مسئولیت وزارت نیرو قابل انجام است و مطمئناً راهکار بسیار مؤثری هم هست، تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی است. موارد مذکور از جمله اقدامات مدیریتی است که بنا بر دلایل مختلف که مهم‌ترین آن احساس نکردن پدیده فرونشست زمین توسط مسئولان مرتبط بوده، به صورت ساختاریافته و منسجم انجام نشده و من به عنوان کارشناس مرتبط با این موضوع، ناحیه‌ای از کشور را سراغ ندارم که شیوه‌های اجرایی کنترل فرونشست زمین در آنجا به صورت پایلوت اجرا و نتایج اقدامات در آن مورد ارزیابی قرار گرفته باشد. بر عکس کشورهایی چون ژاپن و آمریکا که نرخ فرونشست در آن کشورها روندی نزولی پیدا کرده است.
وی تاکید می‌کند: در ایران سرعت فرونشست زمین از سرعت کارهای انجام شده، بیشتر است. فرونشست زمین اگر از حدود بحرانی خود که الان با آن مواجه شده‌ایم، گذر کند، غیرقابل بازگشت خواهد بود و مسلماً فرزندان ما میراث‌دار سرزمینی درخور زیست مناسب نخواهند بود.
نظر شما