به گزارش خبرنگار ایمنا، تالاب‌ها اکوسیستم‌های باارزشی است که کارکردهای بسیاری از جمله تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، پناهگاه پرندگان مهاجر بودن و داشتن تنوع زیستی بالا دارد. این اکوسیستم‌های ارزشمند در طول سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی و عوامل انسانی مورد تهدید قرار گرفته است. از عوامل انسانی مؤثر بر آنها می‌توان به احداث سد و ایجاد چاه برای بهره برداری از منابع آب زیرزمینی اشاره کرد، خشکسالی نیز می‌تواند بر کاهش حجم جریان‌های آب ورودی به تالاب، زیستگاه‌های تالابی و نیز اقتصاد تالاب اثر بگذارد، پس حفاظت از تالاب‌ها در مناطق خشک و نیمه خشک نیازمند مدیریتی صحیح است.
با وجود این که در سال‌های اخیر برای حفظ این زیستگاه‌های ارزشمند تلاش‌هایی شده است اما هنوز هم نتوانسته آنها را به شکل کامل به چرخه حیات بازگرداند و جایگاه ارزشمند تالاب‌ها را به عنوان بستری مناسب برای فعالیت‌های حوزه کشاورزی و گردشگری و ایجاد مکانی امن برای گیاهان و جانوران فراهم کند. تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ناشی از فرسایش و نابودی تالاب‌ها بیش از آنچه فکر می‌کنیم بر تنوع زیستی و اقلیمی منطقه تأثیر دارد و این تأثیرات از تعدیل اقلیم در منطقه تالاب‌ها، خدمات آن و کارکردهای تالاب پایدار قابل بحث است.
خشکسالی و کمبود آب در ایران در سال‌های اخیر آثار مخربی از جمله بر تالاب‌ها داشته است و سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد ۸۰ درصد تالاب‌های کشور خشک شده و تالاب‌ها در مناطق خشک و نیمه‌خشک در شرایط بحرانی قرار دارند. بر اساس آمار رسمی، ایران دارای حدود دو هزار و ۸۰۰ تالاب است که به دلیل کمبود بارش، مصرف بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، سدسازی و نبود مدیریت صحیح آب، عمده آنها در سال‌های اخیر دچار کم آبی و یا خشک شده‌اند.
کاهش پرندگان مهاجر به دلیل خشکی تالاب و خشکسالی
حسین اکبری، معاون نظارت و پایش حفاظت اداره کل محیط زیست استان اصفهان، در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، در خصوص تأثیر خشکسالی بر تالاب‌ها و خشکی تالاب‌ها بر زندگی انسان می‌گوید: در ٢٠ سال اخیر تالاب گاوخونی به سمت خشک شدن کامل رفت و ٩٨ درصد تالاب به کلی خشک است دو درصد بخش‌های شمالی تنها رطوبتی جزئی دارد و چند هکتاری نیز چند سانتی‌متر پساب دارد اما به طور کلی می‌توان گفت تالاب کاملاً خشک است.
وی ادامه می‌دهد: رودخانه زاینده رود نزدیک به یک سال است بدون آب شده و به دنبال آن تالاب گاوخونی نیز خشک شده است، به جز نیمه دوم سال ٩٨ که بعد از ١۵ سال حدود ۴١ میلیون متر مکعب آب برای تالاب رهاسازی شد، دیگر هیچ آبی رهاسازی نشده است و در این مدت تنها مقدار کمی زه آب و پساب کشاورزی به سمت تالاب جاری شد که این امر با توجه با پیگیری‌های محیط زیست و لایروبی‌هایی که در بستر رودخانه در شرق اصفهان در حد فاصل سد رودشتین تا تالاب گاوخونی داشتیم، انجام شد تا حداقل مقداری رطوبت به تالاب برسد و بخش‌هایی از تالاب یک رطوبت حداقلی را بتواند داشته باشد این موضوع در جلوگیری از خیزش گردوغبار نیز مؤثر بوده است.
معاون نظارت و پایش حفاظت اداره کل محیط زیست استان اصفهان، خاطرنشان می‌کند: شرایط خشکسالی حادی در استان اصفهان حاکم بوده و ذخایر آب سد زاینده رود بسیار کم است، به طور کلی شرایط بحرانی از نظر منابع آبی در استان داریم که باعث شده طبیعتاً برای گاوخونی آبی رهاسازی نشود و به خشکی هر چه بیشتر تالاب دامن زده شود.
عدم رهاسازی مؤثر حقابه تالاب گاوخونی
وی تصریح می‌کند: در سال‌های گذشته که وضعیت آبی بهتر و قابل توجه بود متأسفانه اراده لازم برای این که حقابه تالاب گاوخونی به میزان مؤثری رهاسازی شود، وجود نداشت است و در ٢٠ سال اخیر تالاب گاوخونی به سمت خشک شدن کامل رفت تا جایی که ٩٨ درصد تالاب به کلی خشک است و دو درصد بخش‌های شمالی هم تنها یک رطوبت جزئی است.
اکبری ادامه می‌دهد: وضعیت تالاب گاوخونی و زاینده رود برای حیات وحش جانوری، گیاهی و ذخایر ژنتیکی وابسته به آن بسیار زیان بار بوده است؛ تالاب گاوخونی در سال‌های پرآبی به صورت میانگین پذیرای ٢٠ هزار پرنده از حداقل ١٣٧ گونه مختلف بوده است. در سال‌های اخیر که سرشماری و رصد کردیم این آمار و ارقام کم شده و در چند سال اخیر شاید بیش از ٢٠ تا ٢۵ نوع پرنده و حداکثر یک هزار پرنده به سمت تالاب مهاجرت کردند و امسال نیز که تالاب به سمت خشکی کامل می‌رود این آمار باز هم کمتر می‌شود این موضوع خسارت سنگینی به تالاب گاوخونی، زیستگاه، آبزیان و پرندگان وارد می‌کند.
معاون نظارت و پایش حفاظت اداره کل محیط زیست استان اصفهان با اشاره به خشکی زاینده رود خاطرنشان می‌کند: پوشش گیاهی متنوعی که در بستر این رودخانه بوده از دست رفته است، همچنین در تالاب گاوخونی یک ماهی ارزشمند به نام ماهی گورخری وجود دارد که در اندک پسابی که در قسمت شمالی تالاب بوده دیده شده، اما متأسفانه چون تالاب رو به خشک شدن صددرصدی می‌رود این ذخایر را نیز از دست خواهیم داد.
مطالبه تأمین حقابه تالاب یک مطالبه عمومی است
وی با تاکید بر این که محدودیت‌های منابع آبی در کل استان اصفهان وجود دارد و شرایط خشکسالی حاکم است، اضافه می‌کند: حقابه‌های تالاب گاوخونی به عنوان اولویت دوم بعد از شرب همواره مورد مطالبه اداره کل حافظت از محیط زیست، گروه‌ها و فعالان محیط زیست بوده و یک مطالبه عمومی و حق الناس است و گرد و غبار ناشی از خشکی تالاب تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری فلات مرکزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و خشکی تالاب از نظر زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و سلامتی برای مردم مهم و مؤثر خواهد بود.
اکبری با اشاره به این که تالاب گاوخونی اثرات مثبت و فواید مهمی دارد، می‌گوید: اگر رهاسازی آبی داشتیم تا بخشی از حقابه تالاب رهاسازی شود تا حدودی از خشکی تالاب کاسته می‌شد، چرا که اگر تالاب گاوخونی به طور کلی خشک شد و رطوبت لایه‌های زیرین آن نیز از دست برود، نه تنها یک زیست بوم ارزشمند و کارکردهای دیگر آن را از دست می‌دهیم بلکه پدیده گرد و غبار و ریزگردها در شهر اصفهان مشکل ساز خواهد شد.
تأثیر خشکسالی بر تالاب‌ها و خشکی تالاب‌ها بر زندگی انسان
رضا خلیلی ورزنه، فعال محیط زیست در خصوص تالاب‌ها به خبرنگار ایمنا می‌گوید: یکی از تعاریف تالاب این است که تالاب، جز مواهب خدادادی خلقت است که دارای توالی زیستی است، یعنی اکوسیستمی که می‌تواند امکان رشد گیاهان و جانوران را در خود بدهد و تالاب‌ها گرانقیمت‌ترین اکوسیستم‌های کره زمین هستند که از جنگل‌ها هم گران‌تر خواهند بود و در جوامع محلی بسیار تأثیرگذار هستند به طوری که بسیاری از نعمت‌های این جوامع را تالاب تأمین می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: تالاب‌ها تنوع زیستی بالایی دارند و حیواناتی مانند آهو، گورخر، ماهی، دوزیست، پرنده و گونه‌های اردک در تأمین غذای جامعه محلی تأثیر بسزایی داشته است و برای تأمین غذا از حیوانات استفاده می‌کردند. تالاب‌ها آب‌های زیرزمینی را افزایش می‌داده و از آب‌ها شیرین اطراف تالاب برای دام و کشاورزی استفاده می‌شده است اما در حال حاضر که تالاب خشک شده آب‌ها شور و تلخ شده و قابل استفاده نیست و کشاورزی هم تعطیل شده است.
این فعال محیط زیست با اشاره به این که تالاب‌ها با ایجاد یک میکرو اقلیم هوا را تعدیل می‌کند، می‌افزاید: تالاب‌ها منبعی رطوبتی است و پوشش گیاهی به وجود می‌آورد و در کاهش سردی هوا در زمستان نیز تأثیرات مثبتی دارد، اما اکنون که بیشتر تالاب‌ها خشک شده و یا خشکسالی آنها را تحت الشعاع قرار داده از تمام موارد گفته شده به نوعی محروم شده‌ایم و زندگی انسان تحت تأثیر خشکی تالاب‌ها قرار گرفته است.
وی با اشاره به خطراتی که خشک شدن تالاب گاوخونی بر زندگی انسان دارد، می‌گوید: تالاب بین المللی گاوخونی موقعیت استراتژیکی در ایران دارد به طوری که در مرکز فلات ایران قرار دارد در جایی که هیچ گونه کوهی وجود ندارد و منابع رطوبتی خوب نیست، توانسته این منطقه را تاکنون مرطوب نگه دارد و در مرکز ایران و بین استان‌های اصفهان، فارس و یزد قرار گرفته که این موقعیت، موقعیت مهمی است و نابودی آن خطرات بیشتری دارد.
برای پیشگیری از خشکی تالاب‌ها در سطح کلان تصمیمی گرفته نشده است
خلیلی ورزنه با بیان این که حدود ۹۸ درصد از تالاب گاوخونی خشک شده و تنها قسمتی از دلتای آن مرطوب است، تصریح می‌کند: آب تالاب بسیار نامطلوب است و شورابه‌ها و فاضلاب‌های بالا دست وارد آن می‌شود، مهم‌ترین آن فاضلاب شهر اصفهان است که آن هم در حد کم به تالاب می‌رسد، زیرا کشاورزان از آن استفاده می‌کنند و تنها کمی زه آب‌های کشاورزی مانند کودهای نیترات، سموم و دفع آفات نباتی و طبق آزمایشات فلزات سنگینی مانند کادمیوم و سرب در آنجا وجود دارد که می‌تواند برای انسان به شدت خطرناک باشد و کیفیت زندگی انسان را تحت تأثیرات منفی قرار می‌دهد.
وی با تاکید بر این که تاکنون برای خشکی تالاب‌ها و تأثیر خشکسالی بر آن در سطح کلان کشور تصمیمی گرفته نشده است، اضافه می‌کند: تنها همایش تالاب‌ها هر سال برگزار می‌شود و همیشه بیانیه و قطعنامه تأمین حقابه زیست محیطی گفته می‌شود و در عمل تأثیرات آن بسیار کم بوده و درصد کمی از حقابه تالاب داده شده است در حالی که در دستور هیئت وزیران آمده که حقابه زیست محیطی بعد از آب شرب قرار دارد یعنی حتی از کشاورزی هم واجب‌تر است، اما جامعه عمل پوشیده نشده است.
دو علت مهم کاهش آب تالاب‌ها
این فعال محیط زیست در خصوص علل کاهش آب تالاب‌ها، اظهار می‌کند: کاهش آب تالاب به دو دلیل انسانی و طبیعی است، اما علل انسانی بیشتر از علل طبیعی بر کاهش آب تالاب‌ها مؤثر است، زیرا خشکسالی همیشه بوده و اصفهان نیز استان خشکی است و هیچ وقت منبع آب ما از آب‌های زیرزمینی خود استان نبوده و منبع ما آب زاینده رود بوده که بر اساس طومار شیخ بهایی تأمین می‌شده است و بعد از این که سد زاینده رود را زدند و بعد از افزایش جمعیت، صنعت و توزیع ناعادلانه و تغییر اولویت‌ها از کشاورزی و محیط زیست به شرب و صنعت و انتقال آب برون حوزه‌ای مانند یزد و استان‌های دیگر باعث شده تا روزبه روز بر بحران کمبود آب در محیط زیست افزوده شود.
وی با اشاره به تأثیرات نابودی تالاب، می‌گوید: نابودی تالاب‌ها مانند غول خفته‌ای است که اگر بیدار شود مکان‌های بسیاری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ریزگردهای سمی ناشی از فلزات سنگین که ما به خورد تالاب دادیم به ما بازمی‌گردد و تا ۸۰۰ کیلومتر اطراف گاوخونی را با وزش بادهای مختلف تحت تأثیر قرار می‌دهد.
رضا خلیلی ورزنه با اشاره به این که تاکنون راهکار عملی برای تالاب‌ها دیده نشده است، خاطرنشان می‌کند: در دو سال اخیر با تلاش مردم و تشکل‌های مردمی در تیرماه ۹۴ آب را به گاوخونی رساندیم و با کمک سازمان آب و مردم روستاهای اطراف توانستیم از اصفهان تا حدود ۱۵۰ کیلومتر مسیر یک طرف را کامل آزاد کنیم، اقدام دیگری که محیط زیست پیگیر آن بود، تأمین اعتبار برای لایروبی زاینده رود بود که لایروبی در دو مرحله انجام شد و امسال هم قرار است مرحله دیگری از آن انجام شود، محیط زیست در نظر دارد به دلیل این که کشاورزان آب را به علت کمبود از زاینده رود برداشت می‌کنند، حقابه تالاب در زمان غیر کشت در زمستان و به صورت سیلابی به تالاب داده شود تا رطوبت به تالاب بازگردد.
وی می‌گوید: طرح حفاظت از تالاب‌های ایران مانند گاوخونی هم نوشته و تصویب شده است، اما تاکنون هیچ حقابه‌ای در این زمینه اختصاص نیافته است.
نظر شما