فئودال‌های جدید زمین شهری

به گزارش ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله، اربابان و صاحبان زمین در طول تاریخ ایران در ادوار مختلف همواره یکی از راه‌های نشان دادن حاکمیت خود بر مردم را گسترش یا وسعت بخشیدن به زمین‌های تحت تصرف خود می‌دانستند و با اهمیت دادن و تقسیم آن بین رعایا برتری خود را بر مردم اثبات می‌کردند. این مقوله در اواخر سال‌های قرن ۱۹ تا به امروز همواره به عنوان یکی از مسائل مهم اجتماعی مورد مناقشه وتضارب آراء بوده و در بعضی اوقات منجر به بروز جنبش‌های انقلابی شده است.

در ایران نیز در سالیان دور و در زمان شروع سلسله‌های شاهنشاهی، تسلط بر زمین حائز اهمیت بوده است(۱). پس از اسلام نیز در دوران‌های مختلف این امر، بالاخص در دو قرن نخستین پس از ورود اسلام به ایران، توسط حاکمان بزرگ به عنوان بذل‌ها و عنایات شاهانه به زیر دستان رونق داشت. در دوران سلجوقیان حکومت بنای خویش را بر گسترش نظام اقطاع قرار داد(۲) و به عنوان امری روشن در شهرهای قلمرو سلجوقیان مورد توجه خاصی قرار می‌گرفت؛ این امر در دوران قاجاریه دستخوش تغییرات اساسی شد. در دوران قاجار خان‌ها در اطراف و اکناف از ضعف حکومت مرکزی به نفع خویش استفاده کردند و زمین‌های غیر مزروعی دولتی را ضبط کردند(۳). زمین‌های مساعد نیز توسط شاه بین خوانین تقسیم شد. در این زمان خان شکل تازه‌ای از قدرت را به واسطه زمین در اختیار گرفت؛ شرق‌شناسان روسی در بررسی این دوران نام فئودالیزم و فئودال را برای اربابان استفاده می‌کنند (۴) این نام‌گذاری شرق‌شناسان روسی را می‌توان حاصل تاثیرپذیری آن‌ها از ادبیات مارکسیستی و توجه به نظام روابط میان اربابان و دهقانان دانست.

پس از عصر قاجار در دوران پهلوی اول، فئودال‌های روستایی به سمت شهرها -به صورت همگانی- حرکت کردند. در این دوران شاه ایران خود در راس فئودال‌ها قرار گرفت(۶) پس از آن به علت جهت‌گیری خاص اقتصاد دولتی ایران و توجه به رشد شهرها زمین‌های شهری براساس قاعده خاصی مانند تقسیم پارچه با قیچی بین وزارتخانه‌ها تقسیم می‌شود.

روشنفکران ایرانی_البته به تأسی از تفکر کمونیسم_ با این مقوله مبارزات جدی را شروع کردند که این مبارزات را می‌توان در اصلاحات اراضی _البته با اسم جعلی محمدرضا پهلوی_ به واقع مشاهده کرد. طرح بزرگ اصلاحات اراضی ضعف‌های بسیار داشت و بعدها در نظام شهری به وقوع پیوست با این حال در ابعاد اجتماعی تا حدودی توانست بر نظام فئودالی ایران پیروز شود(۷)، ولی نوع جدیدی از فئودال در شهرها با پشتوانه سیاسی شکل گرفته بود که به این راحتی سقوط نمی‌کرد.

پس از انقلاب اسلامی ایران نیز این امر به علت حجم بالای دولت و نظارت نکردن بر اراضی شهری به عنوان سرمایه شهری باعث شد، ارگان‌های دولتی مانند وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها و ... در مراکز شهری و اراضی مستعد شهری زمین‌های بزرگی را تصرف کنند و با استفاده از قدرت و سایه‌های آن در امر کاربری اراضی بتوانند به این تصرف عدوانی خود بیشتر بپردازند.(۸)

جالب است که فضاهای شهری در ایران (اغلب در مراکز یا مناطق جهت‌گیری شده توسط رشد شهری) توسط نرده‌هایی با رنگ‌های مختلف از فضای بیرونی خود جدا شده‌ است، مانند شهرهای قرون وسطی و یا شهرهای حکومت‌های ایرانی تا عهد قاجار؛ این در حالی است که وسعت این اراضی در بعضی موارد آنقدر زیاد است که به جای ساخت و سازهای مناسب و یا برنامه‌ریزی برای پوشش سبز، بلوارهایی در درون این فضاهای محصور نرده‌ای ساخته می‌شود و این به اصل بی‌توجهی به تئوری ارتباطات(۹) به عنوان تئوری اساسی برخورد با زمین‌های شهری(۱۰) توسط مدیران باز می‌گردد. در این میان تصرف این فضاها توسط ارگان‌های دولتی باعث شده است که توسعه شهر به جای استفاده از اراضی داخل شهر یا داخل شده در شهر و توسعه از درون به توسعه بیرونی منجر شود. این مقوله در حال حاضر برای کلانشهرهای چون تهران، اصفهان، کرج، تبریز، اهواز، مشهد و شیراز (و سایر شهرها در سال‌های آتی) به عنوان غده سرطانی مطرح است که خوش خیم یا بد خیم بودن آن را می‌توان وابسته به نگاه مدیران شهری و مسئولان آن فضاهای محصور در تعاملی پایدار جهت تحقق توسعه پایدار شهری دانست. باید بدانیم که زمین به عنوان یکی از نیازهای نسل آتی همواره باید دغدغه ذهنی مسئولان و برنامه‌ریزان شهری باشد.

مقاله از: حامد اخگر ، دکترای شهرسازی

پی نوشت‌ها:

۱- ن.ک به ایران در زمان ساسانیان نوشته آرتور کریستین سن

۲- ن.ک به از شار تا شهر نوشته سید محسن حبیبی

۳- ن.ک به موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران: دوره قاجاریه نوشته احمد اشرف

۴- ن.ک به سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایرانی نوشته پاولویچ،تریا و ایرانسکی

۵- ن.ک به انسان شناسی شهری نوشته ناصر فکوهی

۶- ن.ک به تاریخ نوین ایران نوشته م.س.ایوانف

۷- ن.ک به مردان جمهوری اسلامی چگونه تکنوکرات شدند؟ نوشته بهمن احمدی امویی

۸- ن.ک به سایه های قدرت، حکایت دور اندیشی برنامه ریزی کاربری زمین نوشته جین هیلیر

۹- Communication Theory

۱۰- ن.ک به جامعه شناسی شهری نوشته حسین ادیبی