به گزارش ایمنا، توسعۀ شهرها که بر مبنای توسعۀ اقتصادی آغاز شد، برای شهرها معضلات و مشکلات زیادی را در زمینه‌های محیط زیست و اجتماعی و فرهنگی به‌وجود می‌آورد.
با انجام توسعه پایدار که مبتنی بر سه محور توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست است، می‌توان از بروز بسیاری از این مشکلات جلوگیری کرده یا اثرات آنها را کاهش داد.
در شهر هوشمند باید اهداف توسعه پایدار مبنای برنامه‌ریزی شهر قرار گیرند، بنابراین کاربرد فناوری‌ها به‌ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در شهر هوشمند باید در راستای اهداف توسعه پایدار باشد، نه اینکه تنها به استفاده از تکنولوژی توجه شود در این‌صورت شهر پایدار هوشمند تحقق می‌یابد.
چالش‌های رشد سریع شهرها
بسیاری از شهرهای جهان به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه با افزایش رشد سریع شهرها از جهت جمعیت و وسعت با مشکلات زیادی روبه‌رو شده‌اند.
یکی از بزرگترین این معضلات، زاغه‌نشینی و حاشیه‌نشینی در شهرها است. با افزایش جمعیت در شهرها، گرانی و کمبود زمین در نقاطی از شهر که زیرساخت‌های شهری فراهم است، مردم مهاجر در حاشیه شهرها به تأمین سرپناه برای خود می‌پردازند. ازآنجا که زیرساخت‌های شهری مناسب در حاشیۀ شهر فراهم نیست و نیز کنترل کمتر بر ساخت‌وسازها وجود دارد و همچنین به دلیل استطاعت اندک مردم، وضعیت زندگی در این نقاط در مقایسه با شهر متفاوت است و در این ارتباط معضلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و در برخی جاها مشکلات محیط زیستی زیادی به چشم می‌خورد.
بیکاری و نداشتن شغل نیز از مشکلات مهم شهرها است، اغلب مهاجران که از روستاها یا شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ می‌روند، بدون سرمایه اولیه یا تخصص لازم برای اشتغال هستند و به همین دلیل یا بیکار شده یا اینکه به فعالیت‌های غیر تخصصی یا غیر اقتصادی مشغول می‌شوند. بیکاری و نداشتن شغل مناسب موجب فقیر شدن فرد شده و فقر موجب مشکلات زیاد اجتماعی و فرهنگی برای فرد، خانواده و جامعه می‌شود.
از دیگر معضلات بسیار مهم بعضی از شهرهای پرجمعیت، آلودگی هوا است. هم‌اکنون در بسیاری از شهرهای بزرگ و پرجمعیت در برخی از روزهای سال، آلودگی هوا به حدی افزایش می‌یابد که از حد سالم گذشته و به مرز ناسالم، خطرناک و بحرانی برای افراد در معرض خطر و حتی برای افراد سالم و نیز حیوانات و گیاهان می‌رسد.
بیشترین عامل آلودگی هوا در شهرها ناشی از احتراق سوخت‌های فسیلی مانند گاز طبیعی، بنزین، گازوئیل و دیگر مشتقات نفت خام است که به‌طور عمده در خودروها، ساختمان‌های مسکونی، تجاری، کارگاه‌ها و کارخانجات در سطح و اطراف شهر مصرف می‌شوند.
هوا دارای قدرت پالایندگی محدود است، با افزایش غلظت مواد آلاینده همچون منواکسیدکربن، دی‌اکسید گوگرد، ترکیبات مضر نیتروژن‌دار، ازن و ذرات معلق آلودگی هوای شهر در بعضی از روزها در قسمتی از شهر یا تمام شهر به مرحله خطرناک و بحرانی می‌رسد، به‌ویژه در فصول سرد سال و در روزهایی که پدیده وارونگی هوا اتفاق می‌افتد و منجر به محدودشدن فعالیت‌های شهری در برخی از زمینه‌ها می‌شود.
حرکت خودروها در سطح شهر نه‌تنها موجب آلودگی هوا می‌شود؛ بلکه موجب مشکلات زیاد دیگری مانند آلودگی صوتی، ایجاد تراکم و راه‌بندان در سطح خیابان‌ها، جاده‌ها و بزرگراه‌های شهر می‌شود، این ترافیک سبب، اتلاف بیشتر وقت مسافران و رانندگان، مصرف سوخت بیشتر و اثرات روحی و روانی مانند خستگی می‌شود.
یکی دیگر از معضلات بزرگ در شهرها تأمین آب شرب بهداشتی و سالم شهرها، تمیزکردن معابر و خیابان‌های شهر، همچنین جمع‌آوری و دفع پساب‌ها و پسماندها است؛ رسیدگی‌نکردن و نداشتن توجه کافی به آنها می‌تواند مشکلات زیادی را برای بهداشت و سلامت شهروندان فراهم آورد و از کیفیت زندگی در شهر بکاهد.
بسیاری از شهرهای بزرگ در حیطه‌های اجتماعی و فرهنگی، با آسیب‌های زیادی روبه‌رو هستند. سرقت، تجاوز، قتل، خودکشی، اعتیاد، طلاق، قاچاق، تکدی‌گری، مزاحمت‌های خیابانی، فقر فرهنگی، وجود کودکان و زنان خیابانی، کارتن‌خوابی، وجود اراذل و اوباش، افزایش افسردگی، پرخاشگری، ناراحتی‌ها و بیماری‌های ناشی از کم‌تحرکی و ده‌ها نمونۀ دیگر از جمله این مشکلات هستند.
یکی دیگر از آسیب‌های اجتماعی بزرگ در برخی از شهرها پدیده توزیع و دسترسی نامتوازن زیرساخت‌ها و تسهیلات و خدمات به همۀ شهروندان است.
در شهرها بازده اقتصادی و درآمدها به دلیل وجود زیرساخت‌ها و تسهیلات و خدمات بیشتر شهری افزون‌تر از روستاها است؛ به‌همین دلیل افرادِ با برخورداری بیشتر که معمولاً ثروتمندان جامعه هستند به ثروت بیشتری دست می‌یابند و به همین جهت فاصلۀ فقر و غنا افزایش یافته و مناطق فقیر و غنی به صورت کاملاً مجزا در شهرها به‌وجود می‌آیند.
با توجه به آنچه گفته شد، بسیاری از سیاست‌مداران کشوری و محلی، مدیران و برنامه‌ریزان شهری و نیز مردم، این مشکلات را ناشی از رشد سریع پدیده شهرنشینی قلمداد می‌کنند و به همین دلیل راهکار آنها جلوگیری از مهاجرت مردم روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ با روش‌هایی همچون دادن یارانه؛ تشویق و ترغیب روستاییان به مهاجرت نکردن به شهرها و فراهم‌آوردن برخی از خدمات شهری در روستا است.
در یادداشت قبل با عنوان قرن رقابت شهرها به برخی از دلایل موفق‌نبودن این راهکارها از طریق ارایه آمار و شواهد موجود و نیز دلایل علمی اشاره شد.
توسعه پایدار راهکار حل مشکلات شهرها
بسیاری از مشکلات گذشته و حال شهرها ناشی‌از تمرکز بیش از حد بر توسعه اقتصادی بوده است. این امر به چند دلیل اتفاق افتاده است:
۱. توسعۀ اقتصادی به معنای اخص تولید ثروت و سرمایه و بهره‌وری در کارها، نقش اساسی و مهم در توسعه به مفهوم عام دارد. توسعۀ اقتصادی تأمین کننده سرمایه لازم برای دیگر جنبه‌های آن همچون توسعه اجتماعی و حفاظت از محیط زیست است.
۲. نقش عموم مردم در گذشته در توسعه کمتر بود و بیشترین نقش را صاحبان ثروت و قدرت ایفا می‌کردند. عموم مردم کمتر به دیگر جنبه‌های توسعه پرداخته‌اند، هم‌اکنون با افزایش نقش عموم مردم و افزایش سطح آگاهی و مشارکت در امور شهروندی توجه به توسعه اجتماعی و حفظ محیط زیست فراهم شده است؛
۳. امکان استفادۀ فراوان و بی‌رویه منابع طبیعی و محیط زیست در ابتدا دارای محدودیت کمتر بود و به همین دلیل توسعۀ اقتصادی به‌ویژه در امر تولید که نیازمند منابع طبیعی است معمولاً با توجه کمتر به محیط زیست ادامه و رشد داشته است.
با بروز مشکلات فراوان در کشورهای سراسر جهان، نخستین بار موضوع توسعۀ پایدار بهصورت رسمی در سال ۱۹۸۷ در کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعۀ سازمان ملل با عنوان گزارش براتلند مطرح شد.
براساس این گزارش توسعه پایدار بهصورت زیر تعریف شد:
توسعه‌ای است که نیازهای کنونی بشر را بدون مخاطره‌افکندن نیاز نسل‌های آینده برآورده می‌سازد و در آن به محیط زیست و نسل‌های فردا توجه شود.
سران کشورهای عضو سازمان ملل این تعریف را که در کنفرانس جهانی محیط زیست و توسعۀ سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ در شهر ریو برزیل برگزار شد، تأیید کردند.
علاوه‌برآن در بیانیه غیر الزام‌آور و اختیاری کنفرانس با نام «خط مشی ۲۱» مواردی چند به تصویب رسید. بیست سال بعد در کنفرانس جهانی ریو با نام «Rio+۲۰» برخی گزینه‌های الزام‌آور با اهداف کمی برای کشورها تصویب شد.
لازم به ذکر است که برای نخستین بار در سال ۱۹۷۹، توسعه پایدار حول سه محور توسعۀ اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفظ محیط زیست ارائه شد.
شکل زیر مدل توسعه پایدار را بهصورت نمودار ون نشان می‌دهد.
اهداف کلان توسعه پایدار در شهرها
در گام اول، برای تحقق توسعۀ پایدار در شهرها لازم است ذیل سه محور توسعۀ اقتصادی، توسعۀ اجتماعی و حفظ محیط زیست بهصورت جداگانه و یا بهصورت ترکیبی (مانند اجتماعی-اقتصادی)، اهداف کلان توسعه پایدار را تعریف کرد. برای مثال برقراری آموزش، ارتقاء بهداشت و سلامت، از بین بردن فقر و گرسنگی، برقراری ایمنی و امنیت، فراهم آوردن فرصت‌های اشتغال و رشد و شکوفایی اجتماعی برای تمام اقشار جامعه اعم از مرد و زن؛ دختر و پسر؛ کودک، نوجوان، جوان، میان‌سال و مسن؛ سالم و معلول؛ تحصیل‌کرده و غیرتحصیل‌کرده؛ و... متناسب با شرایط هر فرد و حقوق اجتماعی وی از اهداف کلان در محور اجتماعی هستند.
با توجه به برنامه‌ریزی استراتژیک، لازم است پس از تعیین اهداف کلان، معیارهای سنجش‌پذیر را برای هر هدف کلان تعیین کرد و برای هر معیار در یک بازه زمانی معین اهداف کمی را مشخص کرد.
روشن است که اهداف کلان توسعۀ پایدار شهرها و نیز معیارهای قابل سنجش آنها باید با توجه به فرهنگ، دین، ارزش‌ها و هویت ملی و استقلال کشورها و ده‌ها عامل دیگر به صورت اختصاصی برای هر شهر تدوین شود.
استانداردهای بین المللی، منطقه‌ای و کشوری می‌توانند راهنمای خوبی برای این کار باشند. ذکر این نکته لازم است که توسعۀ پایدار باید مبنای برنامه‌ریزی و توسعه شهرها قرارگیرد تا بتوان با چالش‌های سریع شهرنشینی مقابله کرد.
فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ راهکار حل چالش‌های شهرنشینی
سال‌های نسبتاً متمادی است که بسیاری از کشورها از توانایی‌ها و ظرفیت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای توسعه و پیشرفت و نیز حل معضلات و مشکلات در بخش‌های گوناگون استفاده می‌کنند. با پیشرفت‌های شگرف در دوسه دهۀ اخیر، به نظر می‌رسد در حال حاضر فناوری اطلاعات و ارتباطات مهمترین ابزار و توانمندساز توسعه و پیشرفت باشد که از کارایی و اثربخشی بسیاری برخوردار است، اهمیت این موضوع به‌ویژه برای کشورهای توسعه‌یافته، با سرمایه‌گذاری‌های درخور توجهی که در جهت بهره‌گیری از ICT در همۀ امور خود انجام می‌دهند، قابل مشاهده است.
به همین دلیل مجامع بین‌المللی، همچون سازمان ملل متحد، با توجه به نقشICT در تمام ابعاد توسعۀ پایدار، تأکید می‌کنند که از قابلیت‌ها و ظرفیتICT برای پیشرفت و توسعۀ پایدار در کشورهای در حال توسعه استفاده شود.
از طرف دیگر، محقق‌شدن اهداف توسعۀ پایدار، باعث کمک‌کردن به رشدICT در کشورها می‌شود. بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد، آخرین گزارش خود را در سال ۲۰۱۶ با عنوان «دولت الکترونیک، در حمایت و پشتیبانی از توسعۀ پایدار» منتشر کرده است.
در این گزارش علاوه‌بر آخرین رتبه‌بندی کشورهای جهان در تحقق دولت الکترونیک، به برخی از اقدامات انجام‌شده در حوزۀ فناوری اطلاعات و ارتباطات در راستای تحقق اهداف 17گانۀ توسعۀ پایدار اشاره شده‌است. یکی از اهداف این دولت ارائۀ خدمات دستگاه‌های اجرایی، بهصورت خدمات الکترونیکی برخط روی کانال‌های ارتباطی مانند اینترنت و تلفن همراه است. جدول زیر لیست ۱۵ کشور برتر دولت الکترونیک در جهان و در سال ۲۰۱۶ را براساس گزارش اخیر نشان می‌دهد.
همان‌طورکه در جدول مشاهده می‌شود اغلب کشورهای ذکر شده در آن، کشورهای توسعه‌یافته هستند و جایگاه ایران در سال ۲۰۱۶، رتبۀ ۱۰۶ در بین ۱۹۳ کشور بوده است.
از یک نگاه در بُعد شهری، دولت الکترونیک را می‌توان در شهر الکترونیک خلاصه کرد، اهمیت شهر الکترونیک به‌ویژه در افزایش کارایی و عملکرد شهر و مدیران شهری به‌قدری مهم است که بسیاری از مدیران و برنامه‌ریزان شهرها، هنوز هم آن را مهمترین هدف کلان خود در استفاده از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های ICT در مدیریت شهری قرار داده‌اند.
شهر الکترونیک یکی از مؤلفه‌های اصلی در شهر پایدار هوشمند است. به تفاوت بارز شهر الکترونیک و شهر هوشمند در یادداشت‌های بعدی اشاره خواهد شد.
رتبه‌های برتر دولت الکترونیک (۲۰۱۶)
مقاله از: ابراهیم خلیلیان گورتانی- مدیر تحقیق و توسعه سازمان فاوا شهرداری اصفهان
نظر شما