به گزارش خبرنگار ایمنا از شهرستان فریدن، مداحی نوعی الگو دادن به مخاطبان و شخصیت پردازی اجتماعی و الگویی برای جامعه ارزشی است.فلسفه اساسی مداحی ترویج خوبی‌ها و تبیین روحیه‌های والای شهیدان کربلا و دمیدن روح تعهد و حماسه در شیعه است. نوعی منبر و رسانه است که مهم ترین وظیفه‌اش تبلیغ و بیان معارف اهل بیت(ع) است.
مداحان به خاطر اهمیت کارشان در جامعه در شکل‌دهی افکار و عواطف نقش مهمی دارند.مداحان به لحاظ این که کارشان بر عنصر "صدا"، "شعر"، "اجرا" و "مخاطب" متکی است، باید هرچه بیشتر نسبت به آموزش های لازم، پختگی اجرا، تمرین پیوسته، گزینش شعرهای خوب، پرمعنی، زیبا، بدیع و ولایی، مطالعه مقتل‌های معتبر و منابع تاریخی، تکیه روی اشعار و مطالب اخلاقی، فکری و عقیدتی، پرهیز از غلو و مبالغه و گفتن‌های حرف های اغراق آمیز و غیرقابل قبول که اثر منفی دارد، اهتمام ورزند، از دروغ و تصنّع و بازار گرمی بپرهیزند، خلوص و صداقت و مناعت طبع را فراموش نکنند، نوکری ابا عبدالله الحسین(ع) و اخلاص نسبت به آن حضرت را از یاد نبرند و از آنجا که شعر خوب از نظر مضمون، قالب و تعبیر، در دل‌ها و افکار، تأثیر ماندگار می‌گذارد، در شناخت و مطالعه و انتخاب شعرهای پخته و عمیق و زیبا بکوشند تا بهتر بتوانند در این سمت، به ترسیم چهره الگوهای کمال و اسوه‌های پاکی، یعنی معصومین(ع) بپردازند و خود نیز الگوی اخلاق و تعهد باشند.
مداحی اهل بیت و نوحه خوانی در سوگ آنان، از جمله کارهایی است که حادثه عاشورا را زنده نگهداشته است. ائمه نیز از مداحان و ذاکران، تقدیر و تشویق می‌کردند، صله می‌دادند، دعا می‌کردند و برای این کار، فضیلت و ثواب بسیار می‌شمردند. در این باب احادیث فراوانی نیز آمده است. امام‌صادق(ع) فرموده است:"الحمد لله الذی جعل فی الناس من یفد الینا و یمدحنا و یرثی لنا" یعنی خدا را سپاس که در میان مردم، کسانی را قرار داده که به سوی ما می‌آیند و ما را مدح و مرثیه می‌گویند.
امام رضا(ع) نیز در تشویق دعبل به مرثیه خوانی در ایام عزای‌حسینی فرمود: "یا دعبل! احب ان تنشدنی شعرا فان هذه الایام حزن کانت علینا اهل البیت" یعنی ای دعبل، دوست دارم برایم شعر بسرایی و بخوانی، چون این روزها، روزهای اندوه ما اهل بیت است.
پر واضح است مداحی ها و روضه خوانی هاست که شهادت عظیم امام حسین (ع) و حادثه شگفت کربلا را با وجود گذشت این همه سال، همچنان زنده نگهداشته و به برکت آن نیز، دین واحساسات دینی و انس و آشنایی مردم با خط اهل بیت(ع) زنده مانده است و تعبیر امام‌خمینی(ره) بر این که "روضه سید الشهدا، برای حفظ مکتب سید الشهدا است" نیز به همین دلیل است.
روضه خوانی؛ از گذشته تا به امروز
روضه و روضه خوانی، به معنای ذکر مصیبت سید الشهدا و مرثیه خوانی برای ائمه معصومین (ع) است. اشک ریختن و گریستن در مصائب اهل بیت (ع) نشانه عشق به آنان است و علاوه بر سازندگی‌های تربیتی برای سوگوار، موجب اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره‌مندی از شفاعت اباعبدالله الحسین است.
از تاریخ پیدایش و چگونگی روضه خوانی به شکل امروزی اطلاع دقیق و کاملی وجود ندارد؛ اما احتمال می رود ریشه آن به دوران اولیه اسلام باز گردد. بنیانگذار روضه اهل بیت (ع) هستند و ائمه معصومین (ع) شیعیان را به برپایی مجالس حسینی ترغیب می‌کردند.
تاریخچه روضه خوانی در ایران به عهد صفویه می‌رسد. کمی پیش از آغاز عهد صفویه، ملاحسین کاشفی با نگارش کتاب "روضه الشهدا" سنگ بنای آن را پایه گذاری کرد. روضه خوانان بر مبنای محتوا و نوع گفتار به دو نوع "ذاکرین" و "واعظین" تقسیم می‌شدند. ذاکرین با استفاده از ویژگی‌های نقالی همچون داشتن آواز خوش و تسلط بر موضوع‌های نقل و شناخت روحیه مخاطبان و همچنین توانایی ترسیم و تجسم وقایع و تغییر درحالات و رفتار مناسب با حادثه به ذکر مصیبت و واعظین با گفتن آیات و احادیث به موعظه، پند و اندرزگویی می‌پرداختند.
نحوه اجرای روضه بدین ترتیب بود که روضه خوانان به میان مردم رفته، روی یک صندلی یا منبر می‌نشستند و با سخنانی گیرا شهادت امام حسین (ع) و همراهانش را به شکل نمایشی بیان کرده و مردم را به گریه وا می‌داشتند.
روضه خوانی بیشتر از انواع دیگر نقالی مذهبی به گفتار و نحوه بیان تکیه داشت. این افراد در سخنرانی چنان توانمند بودند که ساعت‌ها پشت سر هم و بدون لحظه‌ای توقف حرف می‌زدند. لباس و پوشش روضه خوان‌ها هم در جای خود قابل ذکر و توجه است. آنها به شیوه‌ای محترمانه‌تر از سایر ایام لباس می‌پوشیدند. روی شانه‌ها، بر پشت و روی شکم پارچه‌ای بزرگ و سیاه می‌انداختند که نواری از آن به پهنای یک پا تا روی پاهایشان آویخته می‌شد و روی عمامه هم پارچه سیاهی می‌انداختند که تقریبا همه آن را می‌پوشاند.
مداحان در گذشته از روی تمایلات مذهبی به این هنر روی می آورند و برای این کار مزد معینی مطالبه نمی کردند. اما متولیان و برگزار کنندگان مجالس روضه خوانی از روی وظیفه و قدر شناسی به مداحان صله ای می دادند . این صله بعدها پاکت نام گرفت. هنگام دعوت از یک مداح میزان صله و به تعبیر دیگر وزن و قدر پاکت (دستمزد) مورد بحث و شرط بیع قرار نمی گرفت . مداحان نیز این دستمزد را متبرک دانسته و حتی برخی از آنها وجه داخل پاکت را نمی شمردند و کل مبلغ نامعلوم را به عنوان برکت بروی دیگر درآمدهای خود می گذاشتند .
اکثر مداحان مشاغل رسمی دیگری داشتند، مشاغلی در فضای کسب و کار خصوصی و شاید برخی در مشاغل کارمندی و مانند آن. در دوره نه چندان دور مداحی و نوحه خوانی به مثابه کالا نبود، هنری بود دینی که از روی اعتقاد و علاقه به اهل بیت پیامبر ص و ذکر فضائل و مصائب آن بزرگواران و شاید به منظور حفظ هویت و میراث تشیع در اختیار علاقه مندان و دوستداران قرار میگرفت .
از بعد اجتماعی و سیاسی هم مداحی در خدمت سیاست و نهاد های رسمی قدرت نبود بلکه این نهاد کاملا مردم نهاد و برآمده از عواطف دینی جامعه ایرانی بود. البته نهاد مداحی در ارتباطی وثیق با نهاد روحانیت شکل گرفت و منبر و خطابه و وعظ روحانیون سخنران را زیور و زینت می بخشید .
تحول در مداحی؛ عشق یا شغل؟!
در دو دهه گذشته این نهاد به دلایلی خاص دچار تحول و تطور شده است.
پیمان سماواتی – کارشناس و محقق دینی در این زمینه می گوید: "مداحی به تدریج به یک شغل رسمی و پر درآمد تبدیل شد. اشعار و مراثی و مجالس روضه خوانی به کالا تبدیل شدند. صنایع فرهنگی خاصی در حاشیه آن پدید آمدند. رسانه های جدیدی مانند اینترنت، شبکه های اجتماعی ، فرصتی برای باز نشر انبوه این کالاهای فرهنگی فراهم آوردند، رسانه ملی و تلویزیون های استانی شهرتی سهل الوصول و رایگان برای برخی از مداحان بوجود آورند و این شهرت به سرعت باعث شد که نرخ این خدمت به طور تصاعدی افزایش یابد تا جایی که امروزه اجرت مداحان مشهور در داخل کشور برای یک دهه که شاید هر شب حدود ۳۰ دقیقه برنامه اجرا می کنند بین ده میلیون تا ۳۰ ملیون تومان یا بیشتر برآورد می شود. این رقم برای همین مداحان که در کشورهای شیعه نشین حاشیه خلیج فارس در ایام خاص برنامه اجرا می کنند به سه برابر می رسد. بنا براین از نظر پایگاه اقتصادی و اجتماعی مداحان مشهور از سطوح پایین و متوسط به سطوح بالای اقتصادی جامعه ایرانی ارتقا پیدا کردند ."
وقتی نهاد مداحی بر ضد خود عمل کرد
سما کافی-کارشناس ارشد جامعه شناسی- نیز به تغییرات عمده مداحی اشاره می کند و می افزاید: این تغییر پایگاه اقتصادی که البته با شهرت و منزلت اجتماعی همراه بود باعث شد تا خیل پر شماری از نوجوانان ذکور طبقات پایین دست اجتماع، مداحی ، شهرت و موفقیت نهفته در آن را وجه همت و آرمان خود قرار دهند و تلاش نمایند تا با تمرین کردن نوحه ها و نواها، استعداد خود را در این زمینه بیازمایند . در جلسات کوچک محلی و هیات های موسمی میکروفن در دست گرفته و با تقلید از سبک مداحان مشهور ، استعداد خود را پرورش دهند.
وی ادامه می دهد: مداحان مشهور نیز از این فرصت نهایت بهره اقتصادی را برده و با تشکیل کلاس ها و دوره های مهارت آموزی به کار تدریس و پرورش نوجوانان و جوانان علاقه مند پرداختند.این رخداد ها مداحی را پیش از گذشته به کالایی قابل خرید و فروش تبدیل کرد چرا که ثبت نام در این موسسه ها و کلاس ها نیز مشروط به پرداخت شهریه و دیگر هزینه های جاری و متعارف است .
این جامعه شناس می افزاید: از این پس این مداحان جوان و نورس نیازمند فضای کار و اشتغال و حمایت و پشتیبانی برای طی کردن پلکان مهارت، شهرت و منزلت اجتماعی هستند و بدین منظور باید بتوانند چهره، نام، آوا و هنر خود را به مجالس بزرگتری که احتمالا توسط رسانه های بزرگ و عمومی تصویر برداری و خبر رسانی می شود برسانند و پر پیدا است که در چنین شرایطی، رقابت های ناسالم، زد و بندها و بده و بستان های خاصی شکل بگیرد. هنر مردم داری و تاثیر گذاری اصالت پیدا کند و تقلید و کپی کاری و رجوع به سبک های تازه و بدیع و گاه کاملا نامتعارف برای کسب نام و نان رواج یابد .
وی ادامه می دهد:" در این آشفته بازار که مرثیه و مداحی و روضه خوانی به کالا تبدیل می شود و هدف جلب توجه مشتری و شهرت بیشتر است، دیگر کمتر کسی دغدغه معارف دینی و اصالت منبع ، رفرنس های تاریخی و حراست از ارزش های اخلاقی را خواهد داشت . دقیقا همان فضای بازار و ارزش های نظام بازار در این جا باز تکثیر خواهد شد و این نتیجه با اصل و فلسفه روضه خوانی و مجالس سوگواری که به منظور پاسداشت ارزش های دینی و هویت شیعی و ذکر فضائل معنوی و اخلاقی اهل بیت پیامبر (ص) شکل گرفته بود در تعارض کامل و تضاد آشکار است .در اینجاست که صوت و صدا و نما و فرم و قالب بر محتوای غالب می گردد و یک نهاد اجتماعی که در آغاز با نیت اخلاقی و معنوی تاسیس شده بود به ضد خود بدل می شود."
مداحان در کلام رهبری
به تعبیر مقام معظم رهبری -جامعه مداح، ذاکر و ستایشگران اهل بیت(ع)، طبقه‌ای هستند که در سایه این روش، بیشترین تاثیر را در تعمیق فرهنگ و معارف اسلامی در ذهن مردم دارند.
ایشان تاکید می کنند: قضیه، فقط شعر خوانی نیست بلکه مسئله بیان مدایح و فضایل و حقایق در قالبی است که برای همه شنوندگان، قابل فهم و درک باشد و در دل آنها تاثیر بگذارد.
در جای دیگر مقام معظم رهبری در بیانات خود خطاب به جامعه مداحان کشور می فرمایند: "رتبت مداحی و منبر مداحی یکی از باشرافت‌ترین رتبه‌ها و منبرهاست".
با افزایش میزان گرایش به مجالس مداحی و اثرگذاری هنر دینی و شیعی مداحی در جامعه ما، میزان مسئولیت مداحان نیز افزایش یافته است. از همین‌روست که رهبر معظم انقلاب یکی از اصلی‌ترین تذکرات خویش را به همین موضوع اختصاص دادند و می فرمایند: " آنچه من در این جلسه مناسب است عرض بکنم - بیش از مطالب دیگر - مربوط می‌شود به مسئولیت سنگینی که امروز جامعه مداحان بر عهده دارد. برادران عزیز! این سنت مداحی، شیوه‌ی مداحی و ستایشگری خاندان پیغمبر - که افتخار بزرگی است - در بین جامعه ما خوشبختانه رواج پیدا کرده است، ریشه‌دار شده است، قبل ها بود، اما محدود بود؛ امروز این سفره، گسترده شده است؛ این میدان، باز شده است. افراد زیادی - هزاران نفر - امروز در سرتاسر کشور با استفاده از ذوق و هنر و انواع و اقسام شیوه‌های بیانی، در این عرصه مشغول فعالیت‌اند؛ خب، این می‌شود یک فرصت. هر فرصتی همراه است با یک مسئولیت؛ وقتی شما نتوانید با کسانی مخاطبه بکنید، مسئولیت‌تان در یک حد است؛ وقتی توانستید مخاطبه کنید، طبعاً فراتر از حد شخصی و به اندازه حوزه‌ی توان تخاطب، مسئولیت گسترش پیدا می‌کند. شما که می‌توانید با مردم حرف بزنید، با هنرِ شعر و صدا و آهنگ می‌توانید با مردم مخاطبه کنید، این مسئولیت‌آور است. "
مقام معظم رهبری هم چنین در این باره می فرمایند:" اگر جامعه‌مداح کشور آنچنان‌که شایسته‌ی این رُتبَت و این مقام است بتواند مسئولیت خود را ادا کند، تحولی در سطح کشور اتفاق می‌افتد. من مکرر عرض کردم، گاهی یک قطعه شعر که شما در یک مجلسی می‌خوانید، آن را خوب ادا می‌کنید، وقتی یک قطعه‌ی پر مغزِ خوش‌مضمونِ آموزش‌دهنده و آموزنده‌ای است، گاهی از یک سخنرانی دو ساعته، سه ساعته ما تأثیر آن بیشتر است؛ گاهی این‌جور است؛ خب، این خیلی فرصت خوبی است. اگر این هزاران عنصر ستایش‌گر و مداح و خواننده‌ی مذهبی که در سراسر کشور، در مجالس، در محافل، با مردم مخاطبه می‌کنند و می‌خوانند، حدود و ضوابط این‌کار بزرگ را درست رعایت بکنند، شما ببینید چه اتفاقی می‌افتد. اگر از پای منبر ما یا مداحی ما مردم درحالی بلند شوند که هیچ‌گونه آگاهی نسبت به وضع خودشان و وظایف خودشان پیدا نکرده باشند، ما این فرصت را از دست داده‌ایم؛ اگر خدای‌نکرده جلسات ما، جلسات وحدت‌شکن باشد، این فرصت را از دست داده‌ایم؛ اگر کیفیت حرف‌زدن ما یا مضمون حرف های ما جوری باشد که دشمنان ما را در هدف هایشان موفق بکند، ما این نعمت الهی را – "بَدَّلوا نِعمَتَ اللهِ کُفراً" تبدیل کرده‌ایم به نقمت؛ این را باید مواظب بود، باید مراقب بود.
آسیب‌ها و آفات مداحی
علی دژبانی- کارشناس آموزش و پژوهش تبلیغات اسلامی – نیز به آسیب هایی که در مداحی رخنه کرده است اشاره می کند.
وی خارج بودن اشعار از زبان "قال" یا زبان "حال"، بیان مسایل غلوآمیز، عدم بهره‌مندی از آموزش‌های لازم، چراغ سبز گناه به مردم نشان دادن و بیان این مطلب که عزاداری گناهان یک ساله را می شوید، برهنگی عزاداران، تشویق عزاداران به آسیب رساندن به بدنشان، اجرای برنامه عزاداری در وقت نماز، به کارگیری آهنگ‌های نامناسب در مجالس مذهبی، بدعت‌ها و تحریف‌ها و بیرون آمدن از قالب سنتی عزاداری و نفوذ دادن مدرنیسم حتی در روش عزاداری و محتوای مدح و مرثیه، تبدیل عشق مداحی به شغل، کم رنگ شدن معنویت و اخلاق ومداح محوری به جای واعظ محوری را از مهم ترین آسیب های این حوزه بیان می کند.
وی می افزاید: مدتهاست دلسوزان معارف دینی و آیین‌های مذهبی از افول موعظه و تبلیغ و آموزش و هدایت در مجالس حسینی گله می‌کنند و آن را گاهی یک خطر جدی و تهدید کننده برای جامعه شیعه مطرح می‌سازند.
این کارشناس ادامه می دهد: فعالیت در زمینه مداحی را نمی‌توان محدود و یا متوقف کرد، اما می‌توان با هدایت صحیح و مناسب، بستر فعالیت مطلوب و سازنده را فراهم کرد. همه مردم در این زمینه می‌توانند منشأ اثر باشند، چنانچه وجدان و شعور عمومی در این زمینه هوشیارانه عمل کند، به صورتی خودجوش و البته عمیق، می‌توان آسیب‌های ایجاد شده در این عرصه را از بین برده و مانع بروز و ظهور دیگر آسیب‌ها نیز شد.
مداحان پیوند دهنده باورها و احساسات عمیق مخاطبان به مبانی و تعالیم ارزشی به شمار می روند؛ بنابراین نقش بسزایی در جذب و یا طرد مردم از دین و وقایع تاریخی –اسلامی دارند.
بنابراین لازم است با نگاهی دقیق و موشکافانه به کشف آسیب ها و چالش های این نهاد پرداخت و برای رفع آن ها تلاش نمود.
گزارش از: فاطمه زمانی
نظر شما