چاقوسازی در ایران، قبل از میلاد مسیح تا امروز

سابقه صنعت چاقوسازی در ایران را در زمان هایی باید جستجو کرد که داشتن سلاح سرد از ضروریات زندگی هر فرد به شمار می‌رفت.

به گزارش ایمنا، انسانهای اولیه برای شکار و قطعه قطعه کردن گوشت حیوانات نیاز به ابزارهای برنده مانند چاقو داشتند. قدیمی ترین چاقوی به دست آمده متعلق به تپه سیلک کاشان و مربوط به ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است که دسته ای از جنس استخوان و تیغه ای از سنگ چخماق دارد.  در ایران ابتدا صنعت ساخت ابزار و آلات جنگی مانند انواع شمشیرها به دلیل بروز جنگ‌های متعدد بین ایران و سایر کشورها رونق فراوانی داشت که بعدها با روی کار آمدن سلاحهای گرم کم کم این صنعت منسوخ گردید و در حد ساخت انواع چاقوها به حیات خود تا عصر کنونی ادامه داد.

در چهار قرن اول تمدن اسلامی، بیشتر اشیاء ساخته شده فلزی به غیر از تغییرات جزئی، اصولاً تقلیدی بوده است. ولی از قرن پنجم به بعد صنعت فلزکاری ایران وارد مرحله‌ی جدیدی می‌شود که آن را می‌توان تجدید حیات هنری نامید. به طور مشخص در دوره‌ سلجوقیان عده‌ای از هنرمندان فلزکار به این ناحیه مهاجرت می‌کنند. عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی در عصر شاهان و امیران این دوران مانند سامانیان، غزنویان و بالاخره سلجوقیان که خطه‌ی خراسان را عرصه‌ی تاخت و تاز قرار داده بودند جلای وطن کرده در سایر شهرها مانند زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه در شهر موصل اقامت گزیدند. آثار بی نظیر و نفیس این دسته از هنرمندان فلز کار ایرانی در شهر موصل به آن درجه از شهرت جهانی رسید که به هنر موصلی معروف شد.

مقارن با قرن هفتم هجری قمری و در اثر هجوم مغولان شهرهای آباد و مراکز صنعتی و هنری سلجوقیان در ماوراء النهر و خراسان ویران گردید و در نتیجه استادان فلزکار نیز مانند دیگر هنرمندان مجبور به ترک کارگاه‌های خود شدند و به سوی مراکز هنری در غرب ایران و شمال بین النهرین روی آوردند تا از گزند تهاجم مغولان مصون بمانند. با ورود استادکاران فلزکار ایرانی به مراکز هنری بین‌النهرین مانند موصل، سبک و اسلوب هنر فلزکاری ایران در آنجا نیز رسوخ و نفوذ پیدا کرد و از موصل به سوریه و مصر انتقال یافت.

در دوره ایلخانی مراکزی چون تبریز، مراغه و سلطانیه جای شهرهائی چون هرات، مرو، نیشابور را گرفته و مرکز تجمع هنرمندان و صنعتگران شدند که تحت حمایت و تشویق حاکمان وقت دوباره به خلق آثار هنری مشغول گردیدند. به خصوص در دوره‌ی سلطنت سلطان محمد خدابنده، الجایتو، سلطانیه پایتخت او، یکی از بزرگترین مراکز فلزکاری آن زمان، می‌شود. در اواسط قرن ۱۵میلادی فلزکاران ایرانی از پیروی سبک‌های پیشین، به ویژه مغولی، که یکنواخت و خسته کننده بود، دست برداشتند این هنرمندان به دلیل گسترش معتقدات مذهبی جدید(تشیع) از یک سو و تحولات سیاسی داخل کشور از سوی دیگر سبکی نوین در هنر فلز کاری به وجود آوردند.

با روی کار آمدن صفویان باب تازه‌ای در مکتب هنر ایران گشوده شد، در اوایل حکومت شاه اسماعیل صفوی در جنگ بین ایرانیان و عثمانیان، جهت تامین جنگ افزارها و ابزار جنگی از شهرهای مختلفی یاری گرفت، در کتاب «شاه جنگ ایرانیان در یونان و چالدران» می‌خوانیم: اسلحه در بسیاری از شهرهای ایران ساخته می‌شد ولی چند مرکز اسلحه سازی در ایران بیش از سایر نقاط اهمیت داشت، یکی از آنها کرند بود که انواع اسلحه از جمله زره، کاسک(خـُود) را در آنجا می‌ساختند دیگری زنگان یا زنجان به شمار می‌آمد و صنعتگران زنجانی در ساختن شمشیر و خنجر مهارت داشتند، در اصفهان، ری، تبریز نیز انواع اسلحه را می‌ساختند، با تشویق شاه اسماعیل صنعتگران ایرانی که در خارج از منطقه آذربایجان بودند نیز مبادرت به ساختن اسلحه می‌کردند.

در حقیقت از اواخر قرن دهم هجری برتری اسلحه‌ی ایرانی در جهان آن روز زبانزد همگان شد. تاورینه، سیاح معروف فرانسوی، که در زمان شاه صفی و شاه‌عباس دوم، شاه سلیمان ۹ بار به ایران مسافرت کرده معتقد است که ایرانیان در هنر فولادسازی مهارت و استادی کامل دارند و می‌دانند چگونه فولاد را برای ساختن تیغه‌های شمشیر، خنجر، قمه، چاقو با زاج و سایر مواد در مراحل مختلف آماده کنند. مرغوبیت محصولات پولادین این هنرمندان، مدیون فولادی است که از ناحیه‌ای از هند به نام گل کندا، به ایران آورده می‌شد.

این جنگ افزارسازان پولاد اروپایی و پولاد ایرانی را مناسب نمی‌دانند، زیرا آب دادن فولاد هندی برای آنها سهل‌تر است. شاردن، دیگر سیاح فرانسوی، نیز در قرن ۱۶ میلادی در سیاحتنامه‌ی مفصل خود شرح مبسوطی از شمشیر و قمه‌ای ساخت ایران آورده است. از قرن ۱۶ تا قرن ۱۹ میلادی تغییراتی در ساخت تیغه‌های شمشیر در ایران روی داد بدین معنی که تیغه‌ی آن به مرور خمیدگی و انحنای بیشتری پیدا کرد، و از قرن ۱۷ تا ۱۹ خمیدگی آن به شکل شمشیرهای امروزی در آمد. با ورود سلاح گرم به بازار بتدریج حمل و استفاده از سلاح سرد منسوخ شد و صنعت شمشیرسازی نیز رو به افول می‌رود و در حد چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده مورد نیاز روزمره زندگی به حیات خود ادامه می‌دهد و یکی از شهرهایی که صنعت چاقوسازی و ساخت اشیاء برنده را حفظ کرده و بیشترین شهرت و معروفیت را در ایران دارد، شهر نجف آباد است.

اولین صنعت دستی در شهر نجف آباد که در عین حال دارای پیشینه تاریخی است، صنعت ساخت چاقو قفل است که سابقه اش به ساکنین اولیه شهر نجف آباد بر می گردد و اگر دیدگاه آنهایی را که معتقدند شاه عباس این شهر به عنوان «قوزخانه» و محل سکونت کارگان اسلحه سازی ساخته است و چاقو سازی بقایای آن دوران است بپذیریم، عینیت تاریخی آن بهتر مشخص می گردد.

حدود ۵۰ سال بعد از اینکه زمانی که نجف آباد ایجاد شد، هنر حرفه چاقو سازی در این شهر پا گرفت و در ابتدا به وسیله یک غربتی(کوسی) به نام ابراهیم(ابرام کوسی) برای مردم این سامان عیان شد و به طور قابل توجهی رشد کرد و پا گرفت. بنابراین باید گفت که این هنر به ۳۵۰ سال پیش می رسد، با این حال کار استادان این شهر به قدری ماهرانه و خوب انجام گرفت که به سادگی می توان گفت که بعد از شهرستان های زنجان و ساوه در مقام سوم قرار گرفته است؛ ضمن اینکه چاقوی ساخت «استاد علی نجف آبادی» زینت بخش غرفه صنایع دستی موزه لوور فرانسه است که شاید گزاف نیست اگر بگوییم که از نظر کیفیت چاقوهای این شهر بسیار برنده تر و بادوام تر از نواحی دیگر، حتی زنجان به شمار می رود، چرا که چاقوهای ساخت زنجان بیشتر از نظر شکل و زیبایی بر این چاقوها برتری دارند.

چاقوهایی که در قدیم ساخته می شد همگی با وسایل ابتدایی چون چرخ های دستی، ‌ چکش، انبر و وسایل دیگر ساخته می شد. چاقوهای قدیمی بزرگ، دسته کج، شاخ دار و نوک تیز بوده و جنس آنها از آلیاژهای متفاوت بوده است. در دوره قاجاریه به خصوص در دوره محمدخان قاجار هنرمندان این شهر توانسته اند که چاقوهای بهتر و محکم تری بسازند و به بازار عرضه کنند. دسته چاقو از شاخ حیواناتی چون بز است و پس از انجام کارهایی بر روی دسته، چاقو را تهیه می کنند.

متأسفانه این صنعت که معروفیتی خاص در نجف آباد داشت، امروزه با هجوم دستاوردهای صنعت ماشین به رکود کشیده شده و قدرت اقتصادی و هنری پیشین خود را از دست داده است با این وجود برخی هنرمندان نجف آباد ازجمله «استاد مهدی معین» از جمله معدود هنرمندان نجف آبادی است که با عشق و علاقه هنوز که هنوز است، صنعت قدیمی و با ریشه نجف آباد یعنی چاقو سازی را ادامه می دهد و چاقوی ساخت استاد علی نجف آبادی در موزه لوور نیز همچنان آوازه هنر چاقوسازی شهر نجف آباد را به جهانیان گوشزد می کند./

کد خبر 312578

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.

نظرات

  • نظرات منتشر شده: 3
  • نظرات در صف انتشار: 2
  • نظرات غیرقابل انتشار: 0
  • احمد IR ۰۸:۳۷ - ۱۴۰۲/۰۵/۰۶
    2 0
    درود بر شما برای خرید محصولات نجف اباد وزنجان کجا باید مراجعه کنیم دلم اون چاقوی دسته شاخ کوچولورا میخاد😔😔
    • جواد IR ۰۰:۲۱ - ۱۴۰۲/۰۷/۲۸
      1 0
      نجف آباد زنجان.عزیزم
  • محمدحقیقی IR ۲۱:۵۲ - ۱۴۰۲/۰۹/۲۱
    0 0
    بسیار زیبا و دیدنی