به گزارش خبرنگار ایمنا از شهرستان فریدن، برای مفهوم اوقات فراغت در لغت نامه های فارسی معانی بیکاری، استراحت، آسایش، آرامش، تفریح، رخصت داده شده، رهایی از اشتغال، فرصت و مجال به پایان بردن کاری و فراموش کردن به کار برده شده و به مترادف عربی آن اضطراب و اضطراب داشتن گفته شده است.
"دومادزیه" جامعه شناس فرانسوی فراغت را مجموعه فعالیت هایی می داند که شخص پس از رهایی از تعهدات و تکالیف شغلی، خانوادگی، اجتماعی با میل اشتیاق به آن می پردازند و هدفش استراحت، تفریح و توسعه دانش خود و یا به کمال رساندن شخصیت خویش و یا به ظهور رساندن استعدادها وخلاقیت هاست .
اوقات فراغت در تمدن های باستان
در عهد باستان بسیاری از تمدن ها به دلیل شرایط و وضعیت اجتماعی اوقات بیکاری را صرف ورزش ها و فعالیت های رزمی می کردند تا قدرت دفاعی جوامع همواره آماده مقابله با هجوم دشمنان خود باشند.
در یونان باستان پهلوانی منزلتی و جایگاه ویژه ای داشت و بر عکس با انحطاط قدرت سیاسی در روم اوقات فراغت خاص توانگران شده و عیش و عشرت شدید رواج می یافت.
مصریان به بازی های قهرمانی علاقه وافر داشتند .تماشای بازی ها، پهلوانی ها، نمایشات مختلف، اوقات قابل توجهی از شبانه روز افراد جامعه را به خود اختصاص می داد .
نویسنده تاریخ فرهنگ ایران می نویسد: ایرانیان اوقات فراغت خود را به چوگان بازی، پرتاب نیزه، شکار و کشتی می گذرانیده اند. به قول هرودوت ایرانیان از سن پنج سالگی به فرزندان خود اسب سواری و راستگویی را می آموختند.
علی رغم وجود برنامه های تفریحی و سرگرمی در بسیاری از جوامع قدیم ، برخی از اسناد و مدارک نشان می دهد که مزایای اوقات فراغت بیشتر به طبقات ممتاز اجتماعی اختصاص داشته است و مردم عادی برای تامین معیشت خود مجبور به کار طاقت فرسای شبانه روزی بوده اند.
انقلاب صنعتی و تولد اوقات فراغت
با شروع انقلاب صنعتی تفریح و سرگرمی بخشی از اوقات زندگی انسان ها قرار گرفت .اتحادیه های کارگری شکل گرفت، جنبش های کارگری آغاز شد، رفاه اجتماعی برای مزد بگیران مطرح شد ، کاهش ساعت کار شبانه روزی، منظور کردن مرخصی های سالانه، تامین نیازهای تفریحی کارکنان از مواردی بود که در این حرکت اجتماعی در ردیف خواسته ها قرار گرفتند .
از نیمه دوم قرن نوزدهم و بخصوص طی قرن بیستم ، سدهای موجود بین اشراف و عام شکسته شد و تفریح و سرگرمی به عنوان بخشی از کار شمرده شد و دولت ها ناگزیر به اتخاذ تصمیمات جدی و سرمایه گذاری برای اقشار مختلف در اوقات فراغت شدند.
از جمله موارد دیگر اختراع رادیو و تلویزیون از یک سو و صنعت سینما از سوی دیگر و نیز رشد فزاینده مطبوعات بود که تحول عظیمی را در چگونگی گذران اوقات فراغت پد یدار ساخت و این امر را از محدوده امتیازات طبقات ممتاز جامعه خارج وبه درون جامعه کشاند و جنبه عمومی و همگانی گرفت.
حق تنبل بودن!
در قرن بیستم نوعی نهضت اجتماعی با همت اتحادیه های کارگری برای کاستن ساعت کار تحت عنوان "نهضت تفریحات سالم" پدید آمد تا وسایل یک زندگی خلاق و مسرت بخش را برای کارگران در اوقات فراغت بعد از یک کار طولانی و خسته کننده روزانه مهیا سازد.
اولین رساله در طرفداری از فراغت برای کارگران اروپا "باعنوان حق تنبل بودن" توسط پل لامارک تدوین شد.در آمریکا تورستون وبلن با تدوین کتاب"نظریه طبقه فارغ از کار" جامعه شناسی اوقات فراغت را پایه گذاری کرد و در سال 1924 دفتر بین المللی کار نخستین کنفرانس را درباره وقت آزاد کارگران برپا کرد که نظر عمومی اهمیت دادن به اوقات فراغت بود.
مفهوم جدید فراغت پدیده حاصل از پیشرفت صنعت و فن آوریست و در سیر تحول آن حالت انفعال بطور وضوح دیده می شود. یعنی همراه با همگانی و عمومی شدن به تدریج حالت تحرک و فعالانه خود را به ورزش های حرفه ای داد .
عده قلیلی ورزشکار دیگران را سرگرم می کنند و به قول رابرت لند اوقات بیکاری در حوالی سال 1925 به تلاش جمعی و تحرک و محاوره می گذرد ولی از سال های 1945 به بعد رادیو و تلویزیون بر اوقات فراغت تسلط پیدا می کند به گونه ای که بیشترین و بهترین ساعات فراغت در پای تلویزیون سپری می شود و انقلاب استیلای تصویر بر صدا آغاز می شود و با یک حرکت تکمیلی در رسانه های تصویری مانند ویدیو، ماهواره، اینترنت و غیره فعالیت جسمی رکود می یابد و تفکرها نشانه گرفته می شوند و اهمیت این امر را بیشتر می سازد.
تاکید اسلام بر اهمیت اوقات فراغت
از نظر اسلام نه تنها پرداختن به تفریحات سالم و سازنده در اوقات فراغت منع نشده است بلکه در بسیاری از موارد توصیه موکد گردیده است .
یک کارشناس دینی در این زمینه می گوید: امیرالمومنین علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: برای مومن سه ساعت است ؛ ساعتی که در آن با پروردگارش راز و نیاز می کند؛ ساعتی که در آن معاش خود را اصلاح کند و ساعتی که بین لذت و خوشی آنچه که حلال و نیکوست آزاد گذارد و برای خردمند روا نیست که سفر کند مگر در سه امر ؛ اصلاح معاش.گام نهادن در امر (حج، جهاد و دفاع) و یا لذت و خوشگذرانی در آنچه حرام و ناروا نیست.
وی ادامه می دهد: خداوند متعال در قرآن درباره اهمیت سفر می فرماید : "یا عبادی الذین امنوا ان ارضی واسعه فایای فاعبدون" ؛ یعنی " ای اهل ایمان زمین من بسیار وسیع است هر کجا که هستید مرا پرستش کنید."
این کارشناس می افزاید: در قرآن آمده است: "قل سیروا فی الارض فانظر وا کیف بدا الخلق" یعنی " ای رسول بگو به مردم که در زمین سیر کنید و ببینید که خدا چگونه خلق را ایجاد کرده است" و یا در جایی دیگر می فرماید: "هو الذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه و النهار مبصراان فی ذلک لایات لقوم یسمعون" به این معنا که "او خداوندیست که شب تار را برای آسایش و روز رابرای امرار معاش مقرر فرمود که در آن نشانه های قدرت خداوند برای مردمی که سخن حق را بشنوند پدیدار است."
اوقات فراغت؛ یک اصل پذیرفته شده در مذهب
این کارشناسی دینی در ادامه می گوید: شهید مطهری در مبحث مربوط به فطرت انسان علاوه بر نیازهای زیستی و غریزی نیازهای ویژه ای با عنوان نیازهای معنوی و روحانی برای او در نظر می گیرد که نیاز به خلاقیت و ابداع، زیبایی دوستی، حقیقت جویی وخیر اخلاقی از آن جمله است.
وی ادامه می دهد: این قبیل نیازها اگر تامین شوند موجبات انبساط روح و اعتلای معنوی انسان را فراهم می آورد و می توان این گونه از کلام استاد فهمید که سیاحت و تفریح دیدن طبیعت زیبا نعمت های بیکران و گسترده الهی یکی از نیازهای روحانی انسان را ارضا می کند.
این کارشناس دینی با بیان این که در اسلام اوقات فراغت یک اصل پذیرفته شده است، خاطر نشان می کند: این که در بنی اسرائیل داستان قوم ثمود در سوره مبارکه اعراف به تصویر کشیده می شود و روزهای شنبه به عنوان ایام حرام تعیین می شود که می باید کار و اشتغال تعطیل گردد و استراحت و خودسازی جایگزین تلاش هفتگی شود توجه به اوقات فراغت را بیان می کند و عبادت و خودسازی را نیز به عنوان یکی از ابعاد فراغت برای رهایی از تمنیات و وابستگی و پرورش می داند .
در مذهب گذران اوقات فراغت اهمیت زیادی دارد؛ یعنی گذران اوقات فراغت نه بصورت آزادی مطلق و نه بصورت وقت کشی و بطالت و اتلاف عمر و تنبلی بلکه گذرانی همراه با تدبیر و برنامه که نهایتا" به تجلی انسانیت انسان و شکوفایی فطرت و تعالی روح بیانجامد .
از نکات مهم در اسلام در تقویت نحوه گذران اوقات فراغت توجه به روابط اجتماعی.تحکیم اخوت اسلامی در خانواده بزرگتر یعنی جامعه و انجام صله رحم و پیوستن با خویشان در خانواده کوچکتر است که روایات بسیاری از ائمه معصومین در این مورد وارد شده است.
نکته دیگر این است که در جهان غرب و دنیای مادیت نسل جوان با گرایش بسوی ماده پرستی و غفلت از اعتقادات الهی رو به تباهی گذاشته است . در این رابطه شهید دستغیب در کتاب قلب سلیم می گوید : شخص بی ایمان هر چند در دنیا خوش باشد لیکن باطن او در فشار و اضطراب است.زیرا اولا" به تمام آرزوهایش نمی رسد و آرزوهای بشر هم پایان ناپذیر ست ثانیا" آنچه داراست از زوال آن می رسد چون دارایی های مادی در معرض نیستی است تنها ایمان به خداست که دل را به آنچه دارد شاد می کند و از نیستی دنیایش ترس ندارد.
رابطه مهم اوقات فراغت و فرایند اجتماعی شدن
یکی از مشکلات پایدار جامعه امروزی فراهم آوردن وسایلی است که نیاز به فعالیت های تفریحی سالم و کافی را اقناع کند . با اینکه فقدان وسایل تفریحی به هیچ وجه علت منحصر به فرد کجروی نیست ولی غالباً یکی از موجبات آن محسوب می شود .بسیاری از دست اندرکاران تعلیم و تربیت نه تنها تاثیر چگونگی گذران اوقات فراغت را در اجتماعی شدن کودکان و نوجوانان مهم می دانند ، بلکه اثر آن در اجتماعی شدن مجدد و همچنین اجتماعی شدن تدریجی افراد بزرگسال نیز اذعان دارند .
یک کارشناس جامعه شناسی در این باره می گوید: اجتماعی شدن تدریجی فرآیند معمولیست که توسط مدارس و موسسات فرهنگی انجام می گیرد و هدف از آن افزایش صلاحیت ها و ابتکارات و شایستگی فردی است . ولی اجتماعی شدن مجدد فعالیتی برای جبران اجتماعی شدن ناقص است که توسط مراکز تأدیبی – تربیتی نظیر کانون های اصلاح و تربیت ، زندان ها و یا مراکز روان درمانی انجام می گیرد که وسایل ارتباط جمعی و و سایل دیگر گذران اوقات فراغت اثر قابل توجهی در این قبیل اجتماعی شدن ها دارد .
هدف آن نیست که بیش از پیش بر ساعات بیکاری بیفزائیم
این جامعه شناس در ادامه با بیان این که در گذشته کار با دیده احترام و بیکار با دیده تنفر نگریسته می شد، می افزاید: امروزه به خوبی روشن شده است که کار و فراغت دو پدیده لازم و ملزوم یکدیگرند و فراغت و بیکاری دو مفهوم جدای از یکدیگرند .
وی ادامه می دهد: هدف ما نباید آن باشد که بیش از پیش بر ساعات بیکاری بیفزائیم بلکه بر عکس باید در جستجو کاری باشیم که بیشتر تولید لذت و خوشنودی کند و نباید به این فکر باشیم که هر کاری که برای چیز مادی انجام می پذیرد هدفی جز تامین معیشت ندارد و یا بقول دیگر بگوئیم که پول در آوردن خوبست و وپول خرج کردن بد و در جهانی که کار و فراغت توام باشد خستگی و فرسودگی اعصاب و ملامت و سوء هاضمه جای خود را به شادمانی و لذت و رضایت و خشنودی از کار خواهد داد .
وی ادامه می دهد: تفریح و فعالیت های مربوط به اوقات فراغت نه تنها موجبات استراحت جهان را فراهم خواهد ساخت بلکه قوای بدن مازاد را آزاد کرده و زندگی را از یکنواختی توام با کسالت روزانه به لذت خشنودی و ارضای ذهن تبدیل خواهد کرد.
این جامعه شناس تاکید می کند: امروزه اقتصاد دانان و صاحبان سرمایه و ابزار تولید چگونگی گذران اوقات فراغت کارکنان و کارگران خود را از این لحاظ مورد توجه و سیاستگزاری قرار می دهند که به تولید بیشتر و سود افزون ترنایل گردند زیرا بخوبی آگاه شده اند که توجه به ابعاد مختلف انسانی کارکنانی در کارایی آنها تاثیر قطعی و فوق العاده ای دارد از این رو جامعه شناسان و علمای اجتماعی توجه به نحوه گذران اوقات فراغت و بهینه کردن آن را عامل و وسیله ای برای جلوگیری از انحرافات و آسیب های اجتماعی می دانند و حتی سیاستمداران اوقات فراغت را عاملی برای کنترل سیاسی و جلوگیری از آشوب ها و بحران های سیاسی می دانند.
یک سنگ بزرگ: جیب خالی خانواده ها
اوقات فراغت برای نسل جوان همانند سلاحی است که هم می تواند مفید و سازنده باشد و هم مضر و خطرناک ، خطرناک بودن نه فقط از بعد تربیتی بلکه از لحاظ زیستی و جسمانی نیز مسئله زا خواهد بود
بررسی متوسط هزینه های غیر خوراکی سالانه در میان خانواده های شهری و روستایی نشان می دهد که کمترین درصد از در آمد خانوارها به تفریحات و سرگرمی اختصاص می یابد .
متاسفانه شرایط اقتصادی جامعه به گونه ای است که تنها هم و غم و بسیاری از مردم جز عده قلیل و مرفه ، تامین نیازهای روزانه است .در سیاحت و مسافرت اولین مانع نبود وسایل حمل و نقل به میزان کافی ، گران بودن هزینه های جابجایی کمبود مسافر خانه و هتل و گرانی آن هاست . در حالی که یک خانواده متوسط پنج نفره برای یک هفته مسافرت به مشهد مقدس ، هزینه کلانی را متحمل می شود و سرپرست خانواده برای تهیه بلیط بازگشت از مشهد یک شب را در ترمینال می خوابد و اعضای خانواده خسته تر از ابتدای سفر به خانه خود بر می گردد ، آیا می توان عنوان فراغت را به چنین سفری اطلاق کرد ؟
در حالی که اکثریت عظیمی از افراد جامعه بخصوص نسل جوان و نوجوان، محروم از هر گونه وسایل و امکانات مربوط به اوقات فراغت است ، اقلیتی صاحب سرمایه کلان و باد آورده از همه نوع وسایل فراغت از ویلای خصوصی شمال وسایل مدرن الکترونیکی بازی و تفریح، استخر سرپوشیده و روباز و غیره بهره مندند.
نکته مهم دیگر اینکه در شرایطی که سرپرست خانواده به منظور تامین معیشت خانواده مجبور است به کار دوم و سوم روی بیاورد و مرخصی سالیانه و ایام تعطیل هفتگی خود را به تلاش برای کسب درآمد اختصاص دهد از یک طرف انتظار تدبیر و برنامه ریزی برای نحوه گذران اوقات فراغت یک انتظار بی مورد خواهد بود و از طرف دیگر نقش مادر در محیط خانه نسبت به چگونگی گذران اوقات فراغت فرزندان و همچنین روی آوردن کودکان و نوجوانان به وسایلی نظیر تلویزیون و رادیو اهمیت بیشتر پیدا می کند و لازم است صدا و سیما بصورت جدی متناسب با فرهنگ و تفاوت های سنی برنامه ها را ارائه نماید.
نکته مهم دیگر تفاوت غیر قابل انکار شهرهای بزرگ و کوچک در میزان برخورداری از زیر ساخت های لازم برای گذران اوقات فراغت است. در حالی که در بسیاری از مراکز استان ها و برخی شهر های توسعه یافته تر امکانات متنوع تفریحی، علمی، آموزشی، ورزشی و فرهنگی برای غنی سازی اوقات فراغت موجود است متاسفانه بسیاری از مناطق کمتر توسعه یافته و محروم حتی از وجود بدیهی ترین و ساده ترین امکانات بی بهره اند.
سطح معیشت مردم این مناطق و انبوه مشغله های مالی آنان در کنار خلاء بزرگی به نام " شاد زیستن و پویا ماندن" نیز حقیقت تلخ دیگری است که گذران اوقات فراغت را هم طبقاتی کرده است؛ به نحوی که به دفعات این سوال به ذهن مردم این مناطق رسوخ می کند که " آیا من هم زندگی می کنم؟"
لزوم توجه ویژه به مسئله گذران اوقات فراغت
به نظر می رسد علاوه بر این که سهم بسیار بزرگی از مسئله اوقات فراغت و غنی سازی آن بر دوش متولیان فرهنگی و دولت است؛ مردم نیز باید با فکر باز و خلاق و نیز با تمرکز بر امکانات موجود شرایط مناسبی را برای گذران هر چه بهتر اوقات فراغت خود فراهم آورند و این موضوع را کم اهمیت جلوه ندهند.
تلاش برای ارتقاء سطح آگاهی های عمومی در همه زمینه ها با استفاده صحیح از رسانه های گروهی و نشریات ، ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوا و مبارزه با کلیه مظاهر فساد، توجه به آموزش و پرورش به عنوان متولی امور نوجوانان، تقویت روح بررسی و ابتکار در تمام زمینه های علمی، فنی فرهنگی، تقویت و توسعه ایرانگردی و جهانگردی، تلاش برای تغییر نگرش های موجود در مورد اوقات فراغت و بها دادن به آن به عنوان ایمن سازی فرهنگ و اخلاق اجتماعی، توجه به صدا و سیما به عنوان دانشگاه عمومی و تکیه بر آموزش و تربیت نیروی انسانی شاخص نیز از دیگر راهکار های موثر در غنی سازی اوقات فراغت است.
اوقات فراغت مقوله مهمی است که نباید با آمدن تابستان داغ شود و با آغاز مهر ماه فراموش گردد؛ بلکه آگاهی به اثرات گذران یک اوقات فراغت خوب و نقش آن در سلامت روح و روان موضوعی است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
گزارش از: فاطمه زمانی
نظر شما