به گزارش ایمنا، ولی چون توسط «گریگور منوّر»، دین مسیح را پذیرفته‌اند آنها را «گریگوریان» و یا «جرجیسیان» می‌گویند كه «جرجیس» معرب همان گریگور است. ارمنیان اصفهان ابتدا در ارمنستان زندگی می‌كردند كه پیوسته با دولت عثمانی یعنی تركیه كنونی در جنگ و جدال بودند. آنها سپس از ارمنستان و نزدیك رودخانه ارس به اصفهان كوچانده شدند و در قصبه «جلفا» ساكن شدند. ارمنیان خود، جلفا را «جوغا» می‌گویند. این اسم در منابع فارسی، «جولاهه» آمده است. بافت جلفا مانند قصبه ارمنیان در ارمنستان می‌باشد كه به دستور شاه عباس اول ساخته و به همان نام نامیده شده است. پس از كوچ ارمنیان، شاه عباس برای آنها حقوق و امتیازات خاصّی تعیین نمود. چنانكه می‌توانستند برخلاف عیسویان دیگر و یهودیان برای خود خانه بخرند و قاضی و كلانتر انتخاب نمایند و در اجرای مراسم سنّتی و مذهبی خود آزادی عمل داشته باشند. هیچ مسلمانی حق نداشت در جلفا ساكن باشد و اگر مسلمانی نسبت به ارمنیان بدرفتاری می‌نمود، به كیفر می‌رسید. در ماه شوال سال 1028 هجری، شاه عباس طی فرمانی تمام زمین هایی را كه ارمنیان در آن برای خود خانه ساخته بودند به آنها بخشید و در سال 1023 هجری دستور ساختن كلیسای بزرگ و مهمّی را جهت پیروان دین مسیح و توجّه به مسائل سیاسی در جلفای اصفهان صادر نمود.
كوچاندن ارمنیان ارمنستان به اصفهان
كوچاندن ارمنیان ارمنستان به اصفهان چند علت داشت؛ اول اینکه شاه عباس می‌خواست با استقرار ارمنیان در جلفا از حملات عشایر بختیاری به اصفهان جلوگیری كند. دلیل دوم، نظر به اینكه ارمنیان تجّار با تجربه‌ای بودند و با هندوستان و ملل دیگر رابطه‌ای تجاری داشتند، شاه عباس جهت تقویت قدرت و بنیه تجاری كشور به وجود آنها نیاز داشت. سوم این که ارمنیان در كشاورزی مهارت داشتند و سخت كوشی آنان در این رشته، وجود آنها جهت آبادی و عمران و همچنین دامداری، دارای اهمیّت بود.
همه این عوامل موجب كوچاندن آنها از ارمنستان به پایتخت كشور ایران در زمان صفویه گردید و دیری نپایید كه ثروتمندان زیادی بین ارمنیان پیدا شدند كه منشاء و بانی آبادانیهای زیادی گردیدند، از جمله ساختن ابنیه تاریخی همچون كلیسای معروف «وانك» كه تمام مخارج سنگین آن، اعم از معماری و نقاشی و تزئینات را خود به عهده گرفتند. احداث خیابانها از جمله خیابان «نظر» كه به همت و پول یك ارمنی به نام «خواجه نظر» یا «خواجه نازار» احداث گردید.
عده زیادی از ارمنیان جلفا كه روستایی بودند جهت كشاورزی و دامداری به فریدن اصفهان كوچ كردند و قریب چهل قریه را محل سكونت خود قرار داده، به آبادی و كشاورزی و دامپروری پرداختند. در دوران قاجاریه محدودیتهایی برای ارمنیان قائل شدند، تا آنجایی كه ارمنیان حق ورود به بازار و مراكز پرجمعیّت را نداشتند. اكثر زنهای ارمنی در خانه‌های خود زندانی بودند و چنانچه قصد بیرون رفتن داشتند، بایستی چادر به سر می‌كردند. به همین مناسبت گروه زیادی از ارمنیان راهی هندوستان شدند. در زمان شاه سلطان حسین نیز ارمنیان جلفا زیان های فراوانی دیدند. به خصوص در زمان حله افغان به اصفهان، ارمنیان به علت نفوذ روحانیون در دستگاه شاه سلطان حسین هم از طرف دستگاه سلطنت زیان فراوانی متحمّل شدند و هم به وسیله گروه متجاوز افغان مال و ناموس و زندگی‌شان مورد دستبر و هجوم وحشیانه قرار گرفت. تا آنجا كه دستور قتل عام آنها صادر شد و پس از اثبات بی‌گناهی، به پرداخت جریمه ای سنگین محكوم گردیدند. ولی چون چنین مبلغ سنگینی را نداشتند افغانیان به خانه‌های آنها هجوم آورده و طلا و جواهرات و اثاثیه‌شان را به یغما بردند.
جلفا
جلفا فعلاً از هشت محلّه میدان بزرگ، میدان كوچک، محلّه چهارسوق جلفا، محلّه هاكوپ‌جان، محلّه قاراكل، محلّه سنگتراشها، محلّه تبریزیها و محلّه ایروان تشكیل شده است. در ایران برای ارمنیان سه خلیفه‌گری وجود دارد. یكی در تهران، دیگری در آذربایجان و سومی در جلفای اصفهان و در محلّ كلیسای وانك. ارمنیان در ایران چهار دیر، یعنی كلیسای بزرگ دارند كه دو دیر در آذربایجان غربی و دو دیر دیگر در جلفای اصفهان قرار دارند. دیرهای اصفهان یكی به نام دیر شفادهنده همگان است كه همان كلیسای معظم وانك می‌باشد و دوم دیر سیاه پوشان كه مربوط به راهبه‌ها و دختران تارك دنیاست. ولی از سال 1954 میلادی به بعد، دیگر راهبه‌ای در آن وجود ندارد. تا اوایل قرن پنجم، انجیل، كتاب مقدّس مسیحیان، به زبان یونانی و اشوری در كلیساها خوانده می‌شد، اما از این تاریخ شخصی به نام «مسرپ» از ارمنیان، به فكر اختراع خط ارمنی افتاد و در سال 406 میلادی، الفبای ارمنی را با 36 حرف اختراع نمود كه بعداً دو حرف دیگر به آن اضافه شد و شامل 38 حرف گردید. این خط از چپ به راست نوشته می‌شود، دارای حروف بزرگ و كوچك است و هیچ ارتباطی با خطوط اروپایی ندارد. اولین كتاب در ایران و خاورمیانه در سال 1638 میلادی به زبان ارمنی، توسط خلیفه «خاچاتورگساراتسی» در جلفای اصفهان به چاپ رسید، كه چند سال قبل سیصد و پنجاهمین سالگرد چاپ آن كتاب را جشن گرفتند. از این دستگاه چاپ هنوز حروفی موجود و قابل استفاده است.
اولین مدرسه پسرانه ارمنیان جلفا در قرن نوزدهم تأسیس گردید. این مدرسه به نام «هارطون ابكاریان» بود كه درمحوّطه كلیسای حضرت مریم تشكیل می‌شد. مدرسه «هاراتونیان» نیز در محوّطة كلیسای «میناس» و مدرسه «ماركارسوكیاسیان» در محوّطه كلیسای «استپانوس» قرار داشت. این مدارس در سال 1880 در یك جا متمركز و به نام مدارس ملّی مركزی نامیده شد. اولین مدرسه ملّی دخترانه ارمنیان جلفا در سال 1858 میلادی، به وسیله «مانوك هوردانیان» تأسیس شد.این مدرسه در سال 1892 میلادی به مدرسه پسرانه ملحق گشت و به نام مدرسه مختلط ارمنیان جلفا نامیده شد. معظم دی از آن – حدود 50 دارد و تعداد نسخه های زبانهای گوناگون خطّی بسیار نفیس است. در حدود 25 هزار جلد كتاب از انتشارات مختلف و موزه این كلیسا بیش از 500 قطعه اشیاء عتیقه ترین كتابخانه ارمنیان جلفا، كتابخانه كلیسای وانك می‌باشد كه نفیس و تابلوهای نقاشی اصیل، از گذشته‌های دور وجود دارد كه به نحو احسن از آنها نگهداری شده است. جلفا در گذشته كه جمعیّت بیشتری در آن ساكن بودند، دارای 24 كلیسا بوده اما بر اثر مرور زمان بعضی از آنها رو به ویرانی نهاده است و اكنون فقط دارای 13 كلیسا می‌باشد كه مربوط به ارمنیان گریگوری است. بعد از كلیسای وانك مجلّل‌ترین كلیسای جلفا كلیسای «بیدخهم» (بیت الحم) می‌باشد كه «بیدخم» نیز می‌گویند و مانند كلیسای وانك دیوارها و سقف آن منقّش و مزیّن به تصاویر زیبای مذهبی است و دارای گنبد عظیم دوپوش می‌باشد. اولین كلیسا در جلفای اصفهان، بنا به فرمان شاه عباس و در محلی كه او تعیین كرده بود، به نحو شایسته‌ای ساخته شد.
تاریخ کلیساهای ارامنه در اصفهان
بنابر اطلاعات موجود، تا قبل از پایان قرن هفدهم میلادی در خود شهر اصفهان 6 کلیسا و در منطقه جلفای نو ۲۴ کلیسا وجود داشت که در حال حاضر از کل این تعداد تنها ۱۳ کلیسا در منطقه جلفا باقی مانده است. کلیساهای بناشده در اصفهان صرفاً یک ساختمان خاص برای انجام فرایض مذهبی نبودند بلکه شامل مجموعه‌ای از بناهای مختلف در اطراف ساختمان کلیسا می‌شدند که کاربردهای علمی و فرهنگی داشتند. کتاب‌های خطی بسیاری در آنها نوشته شده که در حال حاضر نمونه‌هایی از آنها در موزه‌ی کلیسای وانک اصفهان نگهداری می‌شوند. در محوطه اطراف این کلیساها، مدفن روحانیان، بازرگانان و افراد سرشناس ارمنی قرار دارند که بیانگر بخشی از تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان است. ارمنیان مهاجر به اصفهان حدود پنجاه سال پس از استقرار در این شهر، به فرمان شاه عباس دوم به جنوب رودخانه‌ی زاینده‌رود کوچ داده شدند. این مهاجران عمدتاً در قسمت جنوبی پل مارنان سکنی گزیدند و محله‌های جدیدی را ایجاد کردند. به این ترتیب، کلیساهایی که آنان پیش از این داخل شهر اصفهان بنا کرده بودند، متروکه و به مرور زمان تخریب شدند. امروزه از این کلیساها تنها نام و مختصر اطلاعاتی باقی مانده است. معروفترین این کلیساها دیر مریم مقدس است که کتاب‌های دست‌نویسی به تاریخ ۱۶۳۴ میلادی از آن به یادگار مانده است. با هجوم محمود افغان به اصفهان و کشتار و غارت اهالی شهر، بسیاری از ارمنیان که آنان نیز از گزند این هجوم بی‌نصیب نمانده بودند، به مکان‌های امن‌تر گریختند. درنتیجه، برخی از محله‌ها از سکنه خالی و کلیساهای آنها متروکه شدند. بیشتر این کلیساها بر اثر جنگ‌های طولانی به حالت نیمه ویران درآمدند و طی سال‌های پس از اشغال مهاجمان تنها تعدادی از آنها بازسازی شدند و مابقی به‌کلی از بین رفتند. در بین ارمنیان ساکن اصفهان و منطقه‌ی جلفای نو اقلیتی از ارمنیان کاتولیک هم حضور داشتند که آنان نیز کلیساهای خود را در هر دو منطقه بنا کرده بودند. در حال حاضر یکی از این کلیساها در منطقه‌ی جلفا موجود است.
معماری کلیساهای ارامنه در اصفهان
با وجود آنکه کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده‌اند، هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای شمال استان آذربایجان همچون قره کلیسا، هفتوان، زور زور و استپانوس مقدس وجود ندارد. علت این امر را باید در شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی جستجو کرد. شاه عباس برای آنکه ساخت کلیساهای متعدد باعث دردسرهایی برای او و تحریک احساسات مذهبی اهالی اصفهان و درنتیجه درگیری‌های مذهبی نشود، بنای کلیساها را مشروط به آن ساخت که معماری آنها با کلیساهای ارمنستان متفاوت باشد. به این ترتیب، معماران ارمنی چاره را در آن دیدند که کلیساها را به شیوه‌ی معماری ایرانی و گاه با ظاهری همچون مساجد بسازند. البته شرایط دیگری همچون آب و هوا و نوع مصالح که شامل آجر و خشت می‌شد نیز در طراحی ساختمان کلیساهای اصفهان بی‌تأثیر نبوده است. معماران ارمنی جلفای اصفهان با تطبیق هنر معماری خود با شرایط موجود دست به خلق شاهکارهایی بی‌همتا زدند. آنان کلیه کلیساها را ازنظر اصول مذهبی و پلان منطبق با کلیساهای ارمنستان و ازنظر شکل خارجی و نما کاملاً متفاوت با شیوه معماری ارمنی و مطابق با شیوه معماری ایرانی بنا نهادند و از نتیجه این تلفیق بناهایی منحصر به فرد پدید آوردند که نمونه آنها را در هیچ کجای دنیا نمی‌توان یافت. از خصوصیات کلیساهای جلفای اصفهان وجود نقاشی‌های بسیار زیبا روی دیوارهای داخلی است. این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی کلیسا تأثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت. تا آن زمان در هیچ یک از کلیساهای ارمنی دیوارها به این وسعت نقاشی نمی‌شدند و کلاً سنت کلیساسازی ارمنیان چنان بود که دیوارهای خارجی را با حجاری تزیین می‌کردند و تا جایی که امکان داشت دیوارهای داخلی را ساده و بدون هرگونه تزیینی باقی می‌گذاشتند.
کلیساهای اصفهان در مقایسه با کلیساهای هم‌دوره خود در ارمنستان، پنجره‌هایی بزرگتر داشتند که نور بیشتری از آنها به داخل می‌تابید. علت اصلی استفاده از این نوع پنجره‌ها را بهتر نمایان شدن نقاشی‌های دیواری دانسته‌اند. تفاوت دیگر کلیساهای اصفهان استفاده از «کوچناک» در آنها بود. این کلیساها در ابتدا فاقد ناقوس‌خانه و طبعاً فاقد ناقوس بودند و اهالی با صدای ضرباتی که بر چوبی بزرگ (کوچناک) وارد می‌آمد، برای ادای فرایض مذهبی به کلیسا دعوت می‌شدند. اولین کلیسایی که مجهز به ناقوس شد، کلیسای تُومای مقدس بود که به همین علت به کلیسای زنگدار معروف شد. پس از آن، کلیه‌ی کلیساهای اصفهان صاحب ناقوس خانه‌هایی با سبک معماری ارمنی شدند. از زمان تأسیس سازمان‌های دولتی و حفظ و نگهداری آثار باستانی ایران، کلیه‌ی کلیساهای جلفای اصفهان نیز در زمره‌ی میراث ملی کشور به‌حساب آمدند و در حال حاضر، همگی آنها تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند.
فرمان شاه عباس اول برای بنای كلیسای وانك جلفا
«فرمان همایون شد آنكه كشیشان و رهبانان و ملكان و ریش سفیدان و كداخدایان و رعایای ارمنیان ساكنین دارالسلطنه اصفهان به عنایت بی‌غایت شاهانه و شفقت و مرحمت بی‌نهایت پادشاهانه مفتخر و سرافراز و مستحضر و امیدوار بوده بدانند كه چون میانه نواب كامیاب همایون و حضرات سلاطین رفیع‌الشأن مسیحیّه خصوصاً سلطنت و شوكت پناه قره‌السلاطین العیسویه كمال محبّت و دوستی است و در میانة ما و طوایف مسحیّه یگانگی است و اصلاً جدایی نیست و توجّه خاطر اشرف به آن متعلق است كه همیشه طوایف مسیحیّه از اطراف و جوانب بدین دیار آمد و شد نمایند و چون دراالسلطنه اصفهان پایتخت همایون و از هر طبقه و طوایف مردم هر ملت در آنجا هستند، می‌خواهیم كه جهت مردم مسیحیّه در دارالسلطنة مذكوره كلیسای عالی در كمال رفعت و زینت ترتیب دهیم كه معبد ایشان بوده و جمیع مردم مسیحیّه در آنجا به كیش و آیین خود عبادت نمایند و كس نزد حضرت پاپا خواهیم فرستاد كه از كشیشان و رهبانان ملت مسیحی بدارالسلطنه صفاهان فرستد كه در آن كلیسا به آداب عبادت قیام نموده، طوایف مسیحیّه را به طاعت ترغیب نمایند و نیز از ثواب آن عبادت بهره‌مند باشیم. و چون چند عدد سنگ بزرگ در اوج كلیسای ایروان بوده و عمارت آن كلیسا منهدم گشته، خرابی تمام به آن راه یافته، دیگر شایستگی تعمیر نداشت و كشیش آنجا استخوانهای پیغمبران را كه در آن مكان مدفون بودند، از آنجا بیرون آورده به جماعت نصارا و ترسایان فروخته، آن مقام را از شرافت و عزّت انداخته بود. بنابراین آن سنگهای مذكور را از آنجا بیرون آورده روانة دارالسلطنة اصفهان فرمودیم كه در كلیسای عالی كه در آنجا ترتیب دهیم نصب فرماییم. می‌باید چون سنگهای مذكور را بدانجا آوردند، همگی طوایف مسیحیّه را جمع نموده از روی تعظیم و احترام تمام استقبال كرده سنگها را آورده به اتفاق سیادت و وزارت پناه شمساً للوارث العلیا وزیر دارالسلطنه اصفهان و رفعت پناه كمال الرفعه، محب علی بیك آنها را در جایی كه مناسب دانند، بگذارند و به اتفاق یكدیگر معماران خاصّه شریفه را همراه برده در پشت باغ زرشگ در زمینی كه جهت كلیسا قرار داده بودیم، طرح یك كلیسای عالی كه كشیشان و پادریان عظام قرار دهند،انداخته، طرح در تخته و كاغذ كشیده به خدمت اشرف فرستاده كه ملاظه نماییم و بعد از ملاحظه امر فرماییم كه استادان شروع در كار كرده به اتمام رسانند در این باب اهتمام لازم دانسته، به همه جهتی به شفقت بی‌دریغ خسروانه مبذول باشند.» «شهر شعبان المعظم 1023»
كلیسای دوازده‌گانه ارمنیان اصفهان
كلیسای هاكوب: واقع در میدان بزرگ، در محوّطة كلیسای مریم. زمان ساخت: سال 1607 میلادی.
كلیسای گی‌وُرك: واقع در میدان كوچك در خیابان حكیم نظامی. زمان ساخت: سال 1611 میلادی.
كلیسای مریم: واقع در میدان بزرگ معروف به میدان جلفا. زمان ساخت: سال 1613 میلادی.
كلیسای اتپانوس: واقع در كوچة یعقوب‌جان. زمان ساخت: سال 1714 میلادی.
كلیسای یوحنّا: واقع در محلّه چهارسوق جلفا. زمان ساخت: سال 1621 میلادی.
كلیسای كاتارینه: واقع در محلّه چهارسوق جلفا. زمان ساخت: سال 1623 میلادی.
كلیسای بیدخم: واقع در میدان بزرگ در خیابان نظر. زمان ساخت: سال 1628 میلادی.
كلیسای نیكوغایوس: واقع در محلّه قاراكل. زمان ساخت: سال 1630 میلادی.
كلیسای گریكور: واقع در میدان كوچك. زمان ساخت: سال 1633 میلادی.
كلیسای میناس: واقع در محلّة تبریزیهای جلفا. زمان ساخت: سال 1659 میلادی.
كلیسای سركیس: واقع در محلّة سنگتراشها. زمان ساخت: سال 1659 میلادی.
كلیسای نرسس: واقع در محلّة سنگتراشها. زمان ساخت: سال 1666 میلادی.
کلیساهای تخریب شده
کلیسای سارگیس مقدس: کلیسای سارگیس مقدس یا دیر اُوهانا وانک در سال ۱۶۰۹م در محله‌ی هاکوپجان بنا شده است. در سال ۱۶۵۸م، زمانی که اسقف اُوهان از طرف جاثلیق ارمنیان به مقام خلیفه‌گری ارمنیان جلفا منصوب شد، به علت نیمه‌کاره بودن ساختمان کلیسای آمناپرگیچ مقدس این کلیسا را به منزله‌ی کلیسای جامع و مقر خود انتخاب کرد. به همین دلیل هم این کلیسا به نام وی به دیر اُوهانا وانک معروف شد. این بنا طی سال‌های بعد به تدریج تخریب شد و تا نیمه‌ی قرن نوزدهم میلادی (۱۸۵۰م) تنها ویرانه‌ای از آن باقی ماند، اما ناقوس‌خانه‌ی آن تا سال ۱۹۳۰م پابرجا بود. در حال حاضر اثری از این بنا باقی نمانده است.
کلیسای نازارِت مقدس: این کلیسا در سال ۱۶۱۱م در میدان بزرگ جلفا بنا و در اوایل قرن نوزدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است.
کلیسای آنانیای مقدس: این کلیسا که در اوایل قرن هفدهم میلادی در محله‌ی هاکوپجان بناشده بود، در قرن هجدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است.
کلیسای هاکوپ مقدس: کلیسای هاکوپ مقدس که به علت گنبد لایه‌لایه آن به کلیسای گنبد خیاری نیز معروف بوده در سال ۱۶۳۲میلادی در محله ی میدان بزرگ بنا شد. این کلیسا از سال ۱۸۲۰میلادی متروکه شد. تا سال ۱۸۶۰میلادی ویرانه‌های این کلیسا باقی بود، اما امروزه اثری از آن برجای نمانده است.
کلیسای هاکوپ مقدس: کلیسای هاکوپ مقدس در سال ۱۶۶۶میلادی در محله‌ی هاکوپجان بنا شد. این کلیسا دارای ساختمانی بزرگ با نقاشی‌های دیواری بود که در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است.
کلیسای تُومای مقدس: کلیسای تُومای مقدس در سال ۱۶۹۵میلادی در قسمت شمالی خیابان نظر، حدفاصل خیابان حکیم نظامی و پل مارون، که به محله نوراشِن نیز معروف بود، ساخته شد و تا سال ۱۸۵۰ میلادی نیز فعال بود، اما در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است.
کلیسای هُوهاننِس مقدس: کلیسای هُوهاننِس مقدس در سال ۱۶۹۷م در نزدیکی کلیسای تُومای مقدس به دست دو برادر تاجر جلفایی به نام‌های خواجه هوسپ و خواجه هُواننِس مارکاریان بنا شد. طبق اطلاعات موجود، این کلیسا دارای گنبد و دیوارهای داخلی آن دارای نقاشی بوده است. این بنا در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی ویران و سنگ‌قبر متولیان آن به حیاط دیر آمِناپرگیچ منتقل شد. امروزه اثری از این کلیسا بر جای نمانده است.
کلیسای ماریام(مریم) مقدس: کلیسای مریم مقدس بنا بر اطلاعات موجود احتمالاً به دست ارمنیان کوچ داده‌شده از شمال رودخانه‌ی زاینده‌رود در قرن هفدهم میلادی در محله ی مارون و گاسک بنا شد. تا سال ۱۸۴۰میلادی ویرانه‌های کلیسا باقی بود، اما اکنون اثری از آن برجای نمانده است.
کلیسای ماریام(مریم) مقدس: کلیسای مریم مقدس واقع در محله‌ی ایروانی‌ها در نیمه‌ی قرن هفدهم میلادی و احتمالاً به دست خواجه شافراز از ارمنیان کوچ داده‌شده از اصفهان بنا شد. ویرانه‌های این کلیسا تا نیمه‌ی اول قرن نوزدهم میلادی باقی بود، اما اکنون اثری از آن وجود ندارد.
کلیسای سورب هوگی(روح القدس): این کلیسا در محله میدان بزرگ قرار داشت. در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده اما درسال ۱۷۱۸میلادی کلیسایی فعال بوده است.
کلیسای میناس مقدس: کلیسای میناس مقدس را ارمنیان کوچ داده‌شده از شمال رودخانه‌ی زاینده‌رود در محله ی مارون و گاسک بناکرده بودند. این کلیسا در اوایل قرن هجدهم میلادی ویران شد و اکنون اثری از آن باقی نمانده است.
قبرستان ارمنیان
این قبرستان در جنوب اصفهان و در دامنه كوه صفه واقع شده كه حجّاران زبردست ارمنی سنگهای زیبایی برای قبور آن تراشیده‌اند. از قدیمی‌ترین قبور این گورستان قبر «رودلف» ساعت‌ساز فرانسوی است كه از مبارزان دینی بوده و در این راه شهید شده است. ضمناً قبر زاهد دیرنشینی در این محل وجود دارد كه زیارتگاه ارمنیان است. هنوز هم قبوری از زمان صفویه به چشم می‌خورد كه متأسفانه بر اثر مخالفت علمای مذهبی بسیاری از سنگهای پر نقوش و خوش خط آن در زمان شاه سلطان حسین شكسته شده است.
12168/135/10
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanew
كوچاندن ارمنیان ارمنستان به اصفهان
كوچاندن ارمنیان ارمنستان به اصفهان چند علت داشت؛ اول اینکه شاه عباس می‌خواست با استقرار ارمنیان در جلفا از حملات عشایر بختیاری به اصفهان جلوگیری كند. دلیل دوم، نظر به اینكه ارمنیان تجّار با تجربه‌ای بودند و با هندوستان و ملل دیگر رابطه‌ای تجاری داشتند، شاه عباس جهت تقویت قدرت و بنیه تجاری كشور به وجود آنها نیاز داشت. سوم این که ارمنیان در كشاورزی مهارت داشتند و سخت كوشی آنان در این رشته، وجود آنها جهت آبادی و عمران و همچنین دامداری، دارای اهمیّت بود.
همه این عوامل موجب كوچاندن آنها از ارمنستان به پایتخت كشور ایران در زمان صفویه گردید و دیری نپایید كه ثروتمندان زیادی بین ارمنیان پیدا شدند كه منشاء و بانی آبادانیهای زیادی گردیدند، از جمله ساختن ابنیه تاریخی همچون كلیسای معروف «وانك» كه تمام مخارج سنگین آن، اعم از معماری و نقاشی و تزئینات را خود به عهده گرفتند. احداث خیابانها از جمله خیابان «نظر» كه به همت و پول یك ارمنی به نام «خواجه نظر» یا «خواجه نازار» احداث گردید.
عده زیادی از ارمنیان جلفا كه روستایی بودند جهت كشاورزی و دامداری به فریدن اصفهان كوچ كردند و قریب چهل قریه را محل سكونت خود قرار داده، به آبادی و كشاورزی و دامپروری پرداختند. در دوران قاجاریه محدودیتهایی برای ارمنیان قائل شدند، تا آنجایی كه ارمنیان حق ورود به بازار و مراكز پرجمعیّت را نداشتند. اكثر زنهای ارمنی در خانه‌های خود زندانی بودند و چنانچه قصد بیرون رفتن داشتند، بایستی چادر به سر می‌كردند. به همین مناسبت گروه زیادی از ارمنیان راهی هندوستان شدند. در زمان شاه سلطان حسین نیز ارمنیان جلفا زیان های فراوانی دیدند. به خصوص در زمان حله افغان به اصفهان، ارمنیان به علت نفوذ روحانیون در دستگاه شاه سلطان حسین هم از طرف دستگاه سلطنت زیان فراوانی متحمّل شدند و هم به وسیله گروه متجاوز افغان مال و ناموس و زندگی‌شان مورد دستبر و هجوم وحشیانه قرار گرفت. تا آنجا كه دستور قتل عام آنها صادر شد و پس از اثبات بی‌گناهی، به پرداخت جریمه ای سنگین محكوم گردیدند. ولی چون چنین مبلغ سنگینی را نداشتند افغانیان به خانه‌های آنها هجوم آورده و طلا و جواهرات و اثاثیه‌شان را به یغما بردند.
جلفا
جلفا فعلاً از هشت محلّه میدان بزرگ، میدان كوچک، محلّه چهارسوق جلفا، محلّه هاكوپ‌جان، محلّه قاراكل، محلّه سنگتراشها، محلّه تبریزیها و محلّه ایروان تشكیل شده است. در ایران برای ارمنیان سه خلیفه‌گری وجود دارد. یكی در تهران، دیگری در آذربایجان و سومی در جلفای اصفهان و در محلّ كلیسای وانك. ارمنیان در ایران چهار دیر، یعنی كلیسای بزرگ دارند كه دو دیر در آذربایجان غربی و دو دیر دیگر در جلفای اصفهان قرار دارند. دیرهای اصفهان یكی به نام دیر شفادهنده همگان است كه همان كلیسای معظم وانك می‌باشد و دوم دیر سیاه پوشان كه مربوط به راهبه‌ها و دختران تارك دنیاست. ولی از سال 1954 میلادی به بعد، دیگر راهبه‌ای در آن وجود ندارد. تا اوایل قرن پنجم، انجیل، كتاب مقدّس مسیحیان، به زبان یونانی و اشوری در كلیساها خوانده می‌شد، اما از این تاریخ شخصی به نام «مسرپ» از ارمنیان، به فكر اختراع خط ارمنی افتاد و در سال 406 میلادی، الفبای ارمنی را با 36 حرف اختراع نمود كه بعداً دو حرف دیگر به آن اضافه شد و شامل 38 حرف گردید. این خط از چپ به راست نوشته می‌شود، دارای حروف بزرگ و كوچك است و هیچ ارتباطی با خطوط اروپایی ندارد. اولین كتاب در ایران و خاورمیانه در سال 1638 میلادی به زبان ارمنی، توسط خلیفه «خاچاتورگساراتسی» در جلفای اصفهان به چاپ رسید، كه چند سال قبل سیصد و پنجاهمین سالگرد چاپ آن كتاب را جشن گرفتند. از این دستگاه چاپ هنوز حروفی موجود و قابل استفاده است.
اولین مدرسه پسرانه ارمنیان جلفا در قرن نوزدهم تأسیس گردید. این مدرسه به نام «هارطون ابكاریان» بود كه درمحوّطه كلیسای حضرت مریم تشكیل می‌شد. مدرسه «هاراتونیان» نیز در محوّطة كلیسای «میناس» و مدرسه «ماركارسوكیاسیان» در محوّطه كلیسای «استپانوس» قرار داشت. این مدارس در سال 1880 در یك جا متمركز و به نام مدارس ملّی مركزی نامیده شد. اولین مدرسه ملّی دخترانه ارمنیان جلفا در سال 1858 میلادی، به وسیله «مانوك هوردانیان» تأسیس شد.این مدرسه در سال 1892 میلادی به مدرسه پسرانه ملحق گشت و به نام مدرسه مختلط ارمنیان جلفا نامیده شد. معظم دی از آن – حدود 50 دارد و تعداد نسخه های زبانهای گوناگون خطّی بسیار نفیس است. در حدود 25 هزار جلد كتاب از انتشارات مختلف و موزه این كلیسا بیش از 500 قطعه اشیاء عتیقه ترین كتابخانه ارمنیان جلفا، كتابخانه كلیسای وانك می‌باشد كه نفیس و تابلوهای نقاشی اصیل، از گذشته‌های دور وجود دارد كه به نحو احسن از آنها نگهداری شده است. جلفا در گذشته كه جمعیّت بیشتری در آن ساكن بودند، دارای 24 كلیسا بوده اما بر اثر مرور زمان بعضی از آنها رو به ویرانی نهاده است و اكنون فقط دارای 13 كلیسا می‌باشد كه مربوط به ارمنیان گریگوری است. بعد از كلیسای وانك مجلّل‌ترین كلیسای جلفا كلیسای «بیدخهم» (بیت الحم) می‌باشد كه «بیدخم» نیز می‌گویند و مانند كلیسای وانك دیوارها و سقف آن منقّش و مزیّن به تصاویر زیبای مذهبی است و دارای گنبد عظیم دوپوش می‌باشد. اولین كلیسا در جلفای اصفهان، بنا به فرمان شاه عباس و در محلی كه او تعیین كرده بود، به نحو شایسته‌ای ساخته شد.
تاریخ کلیساهای ارامنه در اصفهان
بنابر اطلاعات موجود، تا قبل از پایان قرن هفدهم میلادی در خود شهر اصفهان 6 کلیسا و در منطقه جلفای نو ۲۴ کلیسا وجود داشت که در حال حاضر از کل این تعداد تنها ۱۳ کلیسا در منطقه جلفا باقی مانده است. کلیساهای بناشده در اصفهان صرفاً یک ساختمان خاص برای انجام فرایض مذهبی نبودند بلکه شامل مجموعه‌ای از بناهای مختلف در اطراف ساختمان کلیسا می‌شدند که کاربردهای علمی و فرهنگی داشتند. کتاب‌های خطی بسیاری در آنها نوشته شده که در حال حاضر نمونه‌هایی از آنها در موزه‌ی کلیسای وانک اصفهان نگهداری می‌شوند. در محوطه اطراف این کلیساها، مدفن روحانیان، بازرگانان و افراد سرشناس ارمنی قرار دارند که بیانگر بخشی از تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان است. ارمنیان مهاجر به اصفهان حدود پنجاه سال پس از استقرار در این شهر، به فرمان شاه عباس دوم به جنوب رودخانه‌ی زاینده‌رود کوچ داده شدند. این مهاجران عمدتاً در قسمت جنوبی پل مارنان سکنی گزیدند و محله‌های جدیدی را ایجاد کردند. به این ترتیب، کلیساهایی که آنان پیش از این داخل شهر اصفهان بنا کرده بودند، متروکه و به مرور زمان تخریب شدند. امروزه از این کلیساها تنها نام و مختصر اطلاعاتی باقی مانده است. معروفترین این کلیساها دیر مریم مقدس است که کتاب‌های دست‌نویسی به تاریخ ۱۶۳۴ میلادی از آن به یادگار مانده است. با هجوم محمود افغان به اصفهان و کشتار و غارت اهالی شهر، بسیاری از ارمنیان که آنان نیز از گزند این هجوم بی‌نصیب نمانده بودند، به مکان‌های امن‌تر گریختند. درنتیجه، برخی از محله‌ها از سکنه خالی و کلیساهای آنها متروکه شدند. بیشتر این کلیساها بر اثر جنگ‌های طولانی به حالت نیمه ویران درآمدند و طی سال‌های پس از اشغال مهاجمان تنها تعدادی از آنها بازسازی شدند و مابقی به‌کلی از بین رفتند. در بین ارمنیان ساکن اصفهان و منطقه‌ی جلفای نو اقلیتی از ارمنیان کاتولیک هم حضور داشتند که آنان نیز کلیساهای خود را در هر دو منطقه بنا کرده بودند. در حال حاضر یکی از این کلیساها در منطقه‌ی جلفا موجود است.
معماری کلیساهای ارامنه در اصفهان
با وجود آنکه کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده‌اند، هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای شمال استان آذربایجان همچون قره کلیسا، هفتوان، زور زور و استپانوس مقدس وجود ندارد. علت این امر را باید در شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی جستجو کرد. شاه عباس برای آنکه ساخت کلیساهای متعدد باعث دردسرهایی برای او و تحریک احساسات مذهبی اهالی اصفهان و درنتیجه درگیری‌های مذهبی نشود، بنای کلیساها را مشروط به آن ساخت که معماری آنها با کلیساهای ارمنستان متفاوت باشد. به این ترتیب، معماران ارمنی چاره را در آن دیدند که کلیساها را به شیوه‌ی معماری ایرانی و گاه با ظاهری همچون مساجد بسازند. البته شرایط دیگری همچون آب و هوا و نوع مصالح که شامل آجر و خشت می‌شد نیز در طراحی ساختمان کلیساهای اصفهان بی‌تأثیر نبوده است. معماران ارمنی جلفای اصفهان با تطبیق هنر معماری خود با شرایط موجود دست به خلق شاهکارهایی بی‌همتا زدند. آنان کلیه کلیساها را ازنظر اصول مذهبی و پلان منطبق با کلیساهای ارمنستان و ازنظر شکل خارجی و نما کاملاً متفاوت با شیوه معماری ارمنی و مطابق با شیوه معماری ایرانی بنا نهادند و از نتیجه این تلفیق بناهایی منحصر به فرد پدید آوردند که نمونه آنها را در هیچ کجای دنیا نمی‌توان یافت. از خصوصیات کلیساهای جلفای اصفهان وجود نقاشی‌های بسیار زیبا روی دیوارهای داخلی است. این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی کلیسا تأثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت. تا آن زمان در هیچ یک از کلیساهای ارمنی دیوارها به این وسعت نقاشی نمی‌شدند و کلاً سنت کلیساسازی ارمنیان چنان بود که دیوارهای خارجی را با حجاری تزیین می‌کردند و تا جایی که امکان داشت دیوارهای داخلی را ساده و بدون هرگونه تزیینی باقی می‌گذاشتند.
کلیساهای اصفهان در مقایسه با کلیساهای هم‌دوره خود در ارمنستان، پنجره‌هایی بزرگتر داشتند که نور بیشتری از آنها به داخل می‌تابید. علت اصلی استفاده از این نوع پنجره‌ها را بهتر نمایان شدن نقاشی‌های دیواری دانسته‌اند. تفاوت دیگر کلیساهای اصفهان استفاده از «کوچناک» در آنها بود. این کلیساها در ابتدا فاقد ناقوس‌خانه و طبعاً فاقد ناقوس بودند و اهالی با صدای ضرباتی که بر چوبی بزرگ (کوچناک) وارد می‌آمد، برای ادای فرایض مذهبی به کلیسا دعوت می‌شدند. اولین کلیسایی که مجهز به ناقوس شد، کلیسای تُومای مقدس بود که به همین علت به کلیسای زنگدار معروف شد. پس از آن، کلیه‌ی کلیساهای اصفهان صاحب ناقوس خانه‌هایی با سبک معماری ارمنی شدند. از زمان تأسیس سازمان‌های دولتی و حفظ و نگهداری آثار باستانی ایران، کلیه‌ی کلیساهای جلفای اصفهان نیز در زمره‌ی میراث ملی کشور به‌حساب آمدند و در حال حاضر، همگی آنها تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند.
فرمان شاه عباس اول برای بنای كلیسای وانك جلفا
«فرمان همایون شد آنكه كشیشان و رهبانان و ملكان و ریش سفیدان و كداخدایان و رعایای ارمنیان ساكنین دارالسلطنه اصفهان به عنایت بی‌غایت شاهانه و شفقت و مرحمت بی‌نهایت پادشاهانه مفتخر و سرافراز و مستحضر و امیدوار بوده بدانند كه چون میانه نواب كامیاب همایون و حضرات سلاطین رفیع‌الشأن مسیحیّه خصوصاً سلطنت و شوكت پناه قره‌السلاطین العیسویه كمال محبّت و دوستی است و در میانة ما و طوایف مسحیّه یگانگی است و اصلاً جدایی نیست و توجّه خاطر اشرف به آن متعلق است كه همیشه طوایف مسیحیّه از اطراف و جوانب بدین دیار آمد و شد نمایند و چون دراالسلطنه اصفهان پایتخت همایون و از هر طبقه و طوایف مردم هر ملت در آنجا هستند، می‌خواهیم كه جهت مردم مسیحیّه در دارالسلطنة مذكوره كلیسای عالی در كمال رفعت و زینت ترتیب دهیم كه معبد ایشان بوده و جمیع مردم مسیحیّه در آنجا به كیش و آیین خود عبادت نمایند و كس نزد حضرت پاپا خواهیم فرستاد كه از كشیشان و رهبانان ملت مسیحی بدارالسلطنه صفاهان فرستد كه در آن كلیسا به آداب عبادت قیام نموده، طوایف مسیحیّه را به طاعت ترغیب نمایند و نیز از ثواب آن عبادت بهره‌مند باشیم. و چون چند عدد سنگ بزرگ در اوج كلیسای ایروان بوده و عمارت آن كلیسا منهدم گشته، خرابی تمام به آن راه یافته، دیگر شایستگی تعمیر نداشت و كشیش آنجا استخوانهای پیغمبران را كه در آن مكان مدفون بودند، از آنجا بیرون آورده به جماعت نصارا و ترسایان فروخته، آن مقام را از شرافت و عزّت انداخته بود. بنابراین آن سنگهای مذكور را از آنجا بیرون آورده روانة دارالسلطنة اصفهان فرمودیم كه در كلیسای عالی كه در آنجا ترتیب دهیم نصب فرماییم. می‌باید چون سنگهای مذكور را بدانجا آوردند، همگی طوایف مسیحیّه را جمع نموده از روی تعظیم و احترام تمام استقبال كرده سنگها را آورده به اتفاق سیادت و وزارت پناه شمساً للوارث العلیا وزیر دارالسلطنه اصفهان و رفعت پناه كمال الرفعه، محب علی بیك آنها را در جایی كه مناسب دانند، بگذارند و به اتفاق یكدیگر معماران خاصّه شریفه را همراه برده در پشت باغ زرشگ در زمینی كه جهت كلیسا قرار داده بودیم، طرح یك كلیسای عالی كه كشیشان و پادریان عظام قرار دهند،انداخته، طرح در تخته و كاغذ كشیده به خدمت اشرف فرستاده كه ملاظه نماییم و بعد از ملاحظه امر فرماییم كه استادان شروع در كار كرده به اتمام رسانند در این باب اهتمام لازم دانسته، به همه جهتی به شفقت بی‌دریغ خسروانه مبذول باشند.» «شهر شعبان المعظم 1023»
كلیسای دوازده‌گانه ارمنیان اصفهان
كلیسای هاكوب: واقع در میدان بزرگ، در محوّطة كلیسای مریم. زمان ساخت: سال 1607 میلادی.
كلیسای گی‌وُرك: واقع در میدان كوچك در خیابان حكیم نظامی. زمان ساخت: سال 1611 میلادی.
كلیسای مریم: واقع در میدان بزرگ معروف به میدان جلفا. زمان ساخت: سال 1613 میلادی.
كلیسای اتپانوس: واقع در كوچة یعقوب‌جان. زمان ساخت: سال 1714 میلادی.
كلیسای یوحنّا: واقع در محلّه چهارسوق جلفا. زمان ساخت: سال 1621 میلادی.
كلیسای كاتارینه: واقع در محلّه چهارسوق جلفا. زمان ساخت: سال 1623 میلادی.
كلیسای بیدخم: واقع در میدان بزرگ در خیابان نظر. زمان ساخت: سال 1628 میلادی.
كلیسای نیكوغایوس: واقع در محلّه قاراكل. زمان ساخت: سال 1630 میلادی.
كلیسای گریكور: واقع در میدان كوچك. زمان ساخت: سال 1633 میلادی.
كلیسای میناس: واقع در محلّة تبریزیهای جلفا. زمان ساخت: سال 1659 میلادی.
كلیسای سركیس: واقع در محلّة سنگتراشها. زمان ساخت: سال 1659 میلادی.
كلیسای نرسس: واقع در محلّة سنگتراشها. زمان ساخت: سال 1666 میلادی.
کلیساهای تخریب شده
کلیسای سارگیس مقدس: کلیسای سارگیس مقدس یا دیر اُوهانا وانک در سال ۱۶۰۹م در محله‌ی هاکوپجان بنا شده است. در سال ۱۶۵۸م، زمانی که اسقف اُوهان از طرف جاثلیق ارمنیان به مقام خلیفه‌گری ارمنیان جلفا منصوب شد، به علت نیمه‌کاره بودن ساختمان کلیسای آمناپرگیچ مقدس این کلیسا را به منزله‌ی کلیسای جامع و مقر خود انتخاب کرد. به همین دلیل هم این کلیسا به نام وی به دیر اُوهانا وانک معروف شد. این بنا طی سال‌های بعد به تدریج تخریب شد و تا نیمه‌ی قرن نوزدهم میلادی (۱۸۵۰م) تنها ویرانه‌ای از آن باقی ماند، اما ناقوس‌خانه‌ی آن تا سال ۱۹۳۰م پابرجا بود. در حال حاضر اثری از این بنا باقی نمانده است.
کلیسای نازارِت مقدس: این کلیسا در سال ۱۶۱۱م در میدان بزرگ جلفا بنا و در اوایل قرن نوزدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است.
کلیسای آنانیای مقدس: این کلیسا که در اوایل قرن هفدهم میلادی در محله‌ی هاکوپجان بناشده بود، در قرن هجدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است.
کلیسای هاکوپ مقدس: کلیسای هاکوپ مقدس که به علت گنبد لایه‌لایه آن به کلیسای گنبد خیاری نیز معروف بوده در سال ۱۶۳۲میلادی در محله ی میدان بزرگ بنا شد. این کلیسا از سال ۱۸۲۰میلادی متروکه شد. تا سال ۱۸۶۰میلادی ویرانه‌های این کلیسا باقی بود، اما امروزه اثری از آن برجای نمانده است.
کلیسای هاکوپ مقدس: کلیسای هاکوپ مقدس در سال ۱۶۶۶میلادی در محله‌ی هاکوپجان بنا شد. این کلیسا دارای ساختمانی بزرگ با نقاشی‌های دیواری بود که در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است.
کلیسای تُومای مقدس: کلیسای تُومای مقدس در سال ۱۶۹۵میلادی در قسمت شمالی خیابان نظر، حدفاصل خیابان حکیم نظامی و پل مارون، که به محله نوراشِن نیز معروف بود، ساخته شد و تا سال ۱۸۵۰ میلادی نیز فعال بود، اما در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است.
کلیسای هُوهاننِس مقدس: کلیسای هُوهاننِس مقدس در سال ۱۶۹۷م در نزدیکی کلیسای تُومای مقدس به دست دو برادر تاجر جلفایی به نام‌های خواجه هوسپ و خواجه هُواننِس مارکاریان بنا شد. طبق اطلاعات موجود، این کلیسا دارای گنبد و دیوارهای داخلی آن دارای نقاشی بوده است. این بنا در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی ویران و سنگ‌قبر متولیان آن به حیاط دیر آمِناپرگیچ منتقل شد. امروزه اثری از این کلیسا بر جای نمانده است.
کلیسای ماریام(مریم) مقدس: کلیسای مریم مقدس بنا بر اطلاعات موجود احتمالاً به دست ارمنیان کوچ داده‌شده از شمال رودخانه‌ی زاینده‌رود در قرن هفدهم میلادی در محله ی مارون و گاسک بنا شد. تا سال ۱۸۴۰میلادی ویرانه‌های کلیسا باقی بود، اما اکنون اثری از آن برجای نمانده است.
کلیسای ماریام(مریم) مقدس: کلیسای مریم مقدس واقع در محله‌ی ایروانی‌ها در نیمه‌ی قرن هفدهم میلادی و احتمالاً به دست خواجه شافراز از ارمنیان کوچ داده‌شده از اصفهان بنا شد. ویرانه‌های این کلیسا تا نیمه‌ی اول قرن نوزدهم میلادی باقی بود، اما اکنون اثری از آن وجود ندارد.
کلیسای سورب هوگی(روح القدس): این کلیسا در محله میدان بزرگ قرار داشت. در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده اما درسال ۱۷۱۸میلادی کلیسایی فعال بوده است.
کلیسای میناس مقدس: کلیسای میناس مقدس را ارمنیان کوچ داده‌شده از شمال رودخانه‌ی زاینده‌رود در محله ی مارون و گاسک بناکرده بودند. این کلیسا در اوایل قرن هجدهم میلادی ویران شد و اکنون اثری از آن باقی نمانده است.
قبرستان ارمنیان
این قبرستان در جنوب اصفهان و در دامنه كوه صفه واقع شده كه حجّاران زبردست ارمنی سنگهای زیبایی برای قبور آن تراشیده‌اند. از قدیمی‌ترین قبور این گورستان قبر «رودلف» ساعت‌ساز فرانسوی است كه از مبارزان دینی بوده و در این راه شهید شده است. ضمناً قبر زاهد دیرنشینی در این محل وجود دارد كه زیارتگاه ارمنیان است. هنوز هم قبوری از زمان صفویه به چشم می‌خورد كه متأسفانه بر اثر مخالفت علمای مذهبی بسیاری از سنگهای پر نقوش و خوش خط آن در زمان شاه سلطان حسین شكسته شده است.
12168/135/10
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanew
نظر شما