به گزارش خبرگزاری ایمنا از کرمان، در سالهایی که دغدغه سلامت غذا بیش از هر زمان دیگری به موضوعی عمومی و اجتماعی تبدیل شده است، پرسش از «آنچه میخوریم» دیگر تنها یک انتخاب فردی نیست، بلکه به مسئلهای مرتبط با سلامت جامعه، پایداری محیطزیست و آینده کشاورزی کشور گره خورده است.
افزایش آمار بیماریهای غیرواگیر، نگرانی از باقیمانده سموم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی و کاهش اعتماد عمومی به کیفیت مواد غذایی، موجب شده مفاهیمی همچون «محصول سالم» و «کشاورزی پایدار» بیش از گذشته وارد ادبیات رسانهای و سیاستگذاری شوند، با این حال، فاصله معناداری میان این دغدغهها و واقعیتهای میدانی تولید و بازار وجود دارد؛ فاصلهای که بسیاری از تولیدکنندگان را از ورود یا ادامه مسیر تولید محصول سالم بازداشته است.
تولید محصول سالم، برخلاف تصور رایج، مسیری ساده و کمهزینه نیست، هزینههای بالای آغاز کار، پیچیدگیهای دریافت استاندارد، نبود زیرساختهای روشن نظارتی، ضعف تبلیغات و آموزش عمومی و مهمتر از همه، بیتفاوتی بازار نسبت به تفاوت میان محصول سالم و محصول معمولی، مجموعهای از موانع را شکل داده که انگیزه تولیدکنندگان را بهشدت کاهش میدهد، در چنین شرایطی، کشاورزی که به سمت تولید سالم حرکت میکند، نهتنها با ریسک اقتصادی روبهروست، بلکه اغلب پاداشی متناسب با تلاش خود از بازار دریافت نمیکند، این در حالی است که توسعه این نوع تولید میتواند همزمان منافع سلامت عمومی، کاهش آسیبهای زیستمحیطی و پایداری اقتصادی کشاورزی را تأمین کند.
تجربهای از دل گلخانه؛ آغاز مسیری متفاوت از سال ۱۳۹۱
ساسان کفایی، تولیدکننده و فعال حوزه کشاورزی فعالیت حرفهای خود را از سال ۱۳۹۱ آغاز کرد؛ سالی که برای نخستین بار در استان، گلخانه کشت هیدروپونیک یا کشت بدون خاک را راهاندازی کرد، روشی که در آن بهجای خاک، عناصر غذایی مورد نیاز گیاه بهصورت کنترلشده و دقیق در اختیار ریشهها قرار میگیرد.
وی در توضیح این روش به خبرنگار ایمنا میگوید: کشت هیدروپونیک بهطور چشمگیری مصرف آب را کاهش میدهد و چون تغذیه گیاه مدیریتشده است، کیفیت محصول افزایش پیدا میکند، از سوی دیگر به دلیل محیط کنترلشده، میزان آفات و بیماریها بسیار کمتر از کشتهای خاکی است، البته این روش هزینههای اولیه بالاتری دارد و برای هر تولیدکنندهای قابل دسترس نیست.
این تولیدکننده ادامه میدهد: در همان سالهای ابتدایی، محصولاتی همچون گوجهفرنگی سیاه، انواع فلفلهای رنگی، فلفل دلمهای و سبزیجات مدیترانهای در این گلخانه تولید شد، محصولاتی که از همان ابتدا بدون استفاده از سمپاشی شیمیایی به بازار عرضه شدند.
وقتی سلامت محصول تأیید میشود، اما پروتکل وجود ندارد
اطمینان تولیدکننده از سلامت محصول، او را به مسیر متفاوتی هدایت کرد، پس از عرضه محصولات اولیه، پیگیری برای تأیید سلامت رسمی آغاز شد؛ پیگیریهایی که نشان داد زیرساخت نهادی و مقرراتی برای چنین محصولاتی در آن زمان چندان آماده نبود.
کفایی در اینباره میگوید: در سال ۱۳۹۱ به جهاد کشاورزی مراجعه کردیم، اما پروتکل مشخصی برای تأیید «محصول سالم» وجود نداشت، بعد از آن سراغ سازمان غذا و دارو و اداره استاندارد رفتیم، همزمان با آن دوره، توافقهایی میان کشورهای حوزه خلیج فارس و اوراسیا برای پذیرش متقابل استانداردهای محصولات غذایی در حال اجرا بود.
وی تصریح میکند: بر همین اساس، استانداردی تحت عنوان «استاندارد تشویقی محصول سالم» با همکاری اداره استاندارد استان کرمان تعریف شد؛ استانداردی که نه بهعنوان الزام قانونی، بلکه بهعنوان امتیاز کیفیت در نظر گرفته میشد.
نظارت، آزمایش و مسیری چهار ساله برای یک نشان
کفایی اضافه میکند: در سال دوم فعالیت برای افزایش اعتبار کار، قراردادی با اداره حفظ نباتات بسته شد تا کلینیکهای گیاهپزشکی بهطور مستمر بر فرایند تولید نظارت کنند، چکلیستهای فنی بهصورت دورهای تکمیل و به اداره استاندارد ارسال میشد.
وی بیان میکند: پس از رسیدن محصول به تولید انبوه، نمونهها بهصورت تصادفی برداشت و برای انجام آزمایشهای تخصصی از جمله بررسی باقیمانده سموم و مواد شیمیایی به تهران ارسال شد، نتیجه آزمایشها نشان داد محصولات تولیدی در تمام شاخصها از جمله سلامت و ایمنی غذایی، تأیید شدهاند.
این تولیدکننده و کارآفرین برتر تأکید میکند: از شروع مسیر تا دریافت نخستین استاندارد رسمی محصول سالم، حدود چهار سال زمان برد، در نهایت در سال ۱۳۹۵ موفق شدیم نخستین گواهی استاندارد محصول سالم را دریافت کنیم، بعد از آن هم این استاندارد برای محصولات دیگری همچون توتفرنگی و سبزیجات برگی تمدید و دریافت شد.
محصول سالم؛ نه ارگانیک، نه معمولی
یکی از اصلیترین ابهاماتی که به گفته این تولیدکننده هنوز در ذهن مصرفکنندگان وجود دارد، تفاوت میان «محصول سالم» و «محصول ارگانیک» است، دو مفهومی که اغلب بهاشتباه بهجای هم استفاده میشوند.
کفایی توضیح میدهد: محصول سالم با محصول ارگانیک تفاوت دارد، در تولید محصول سالم، استفاده از نهادههای شیمیایی بهطور کامل حذف نمیشود، اما مصرف آنها کاملاً مدیریتشده، کنترلشده بهطوری که هیچ باقیمانده مضری در محصول نهایی وجود ندارد.
وی با اشاره به اینکه کشت بدون خاک در سطح جهانی نیز هنوز موفق به دریافت گواهی ارگانیک نشده و به همین دلیل، اطلاق عنوان ارگانیک به چنین محصولاتی نادرست است، میگوید: در مقابل، محصول ارگانیک بهمعنای استفاده نکردن کامل از هر نوع ماده شیمیایی است و فرایندی بسیار زمانبر، گاه ۱۰ تا ۱۵ ساله، دارد.
ارگانیک واقعی؛ کمیابتر از آنچه تصور میشود
کفایی با نگاهی واقعبینانهتر به موضوع ارگانیک میگوید: در کشور ما محصول ارگانیک واقعی وجود دارد، اما بسیار محدود، معمولاً این محصولات یا بهصورت خودرو در طبیعت رشد میکنند، همچون برخی گیاهان کوهستانی، یا مربوط به گیاهان دارویی خاص هستند که دوره رشد کوتاهتری دارند.
وی با اشاره به تجربه برخی شرکتها در این زمینه بیان میکند: برخی شرکتها از جمله تولیدکنندگانی از همشهریان ما در مناطق دیگر کشور مثل ساوه، سالهاست روی گیاهان دارویی کار میکنند و توانستهاند محصولات واقعاً ارگانیک تولید کنند اما تعمیم این تجربه به باغات میوه یا کشتهای زراعی گسترده، بسیار دشوار است.
این تولیدکننده با بیان اینکه یکی از مهمترین چالشهای توسعه کشاورزی ارگانیک در ایران، شرایط خاک است، میگوید: به دلیل استفاده بی رویه از علفکشها و سموم شیمیایی در سالهای گذشته که بعضاً این سموم شیمیایی ۲۰ تا ۳۰ سال در خاک ماندگاری داشتهاند، بنابراین درصد بالایی از اراضی کشاورزی اساساً قابلیت کشت ارگانیک را ندارند.
هزینههای بالای شروع؛ مانعی برای ورود تولیدکنندگان جدید
در کنار چالشهای مفهومی و استانداردی، هزینههای اقتصادی نیز نقش مهمی در محدود ماندن کشت سالم و هیدروپونیک دارند، کفایی با اشاره به افزایش شدید قیمت نهادهها میگوید: همین روزها برای استعلام قیمت کیسههای مخصوص کشت هیدروپونیک اقدام کردم، این کیسهها که در هر کدام چهار بوته گوجه یا فلفل کاشته میشود، بهطور غیرقابلباوری گران شدهاند.
وی با بیان اینکه این افزایش قیمت موجب شده بسیاری از گلخانهداران اصلاً به فکر ورود به این حوزه نیفتند، ادامه میدهد: با رعایت اصول فنی حتی در کشت خاکی نیز میتوان به تولید محصول سالم نزدیک شد، اما انگیزه اقتصادی نقش تعیینکننده دارد.
شاید مهمترین مانع توسعه محصول سالم نه در مزرعه بلکه در بازار نهفته باشد، به گفته این تولیدکننده، محصول سالم با وجود دریافت استاندارد در بسیاری موارد حتی یک تومان هم گرانتر از محصول معمولی فروخته نمیشود.
کفایی در اینباره میگوید: اگر در بازار، تولیدکنندهای که استاندارد محصول سالم دارد، بتواند حتی کیلویی ۲۰ هزار تومان بالاتر از بقیه محصولش را بفروشد، مطمئن باشید همه تولیدکنندگان به سمت این کار میروند. اما وقتی بازار هیچ واکنشی نشان نمیدهد، انگیزهای هم باقی نمیماند.
وی با اشاره به برگزاری جلسات متعددی با اتاق بازرگانی بیان میکند: قرار بود تاجر معرفی شود، بازار ایجاد شود و محصول سالم دیده شود، اما در عمل برای ما خروجی خاصی نداشته است، با این حال، این مسیر برای خود من دو نتیجه مثبت داشته؛ اول آرامش وجدانی، چون میدانم محصول سالم تولید میکنم و دوم کاهش محسوس هزینهها به دلیل حذف یا کاهش شدید مصرف سم.
کاهش هزینه پنهان؛ سودی که دیده نمیشود
برخلاف تصور عمومی، تولید محصول سالم لزوماً هزینههای جاری را افزایش نمیدهد، کفایی با اشاره به تجربه خود در باغات پسته میگوید: در یک سال، فقط از محل کاهش هزینه سمپاشی، حدود ۴۰۰ میلیون تومان صرفهجویی داشتیم، آفات با روشهای غیرشیمیایی و استفاده از حشرات مفید کنترل شدند و این موضوع هم هزینهها را کم کرد و هم به سلامت محیطزیست کمک کرد.
وی اضافه میکند: در حال حاضر، نشان استاندارد محصول سالم بیشتر برای محصولات بستهبندیشده تعریف شده و در مورد محصولات خام همچون گوجهفرنگی یا فلفل، چندان مورد توجه مصرفکننده قرار نمیگیرد، همین مسئله باعث شده ارزش این استاندارد در بازار کمرنگ شود.
کفایی معتقد است بدون تبلیغات فراگیر و آموزش عمومی، این چرخه اصلاح نخواهد شد و ادامه میدهد: اگر تفاوت محصول سالم و ارگانیک برای مردم بهدرستی توضیح داده شود، مصرفکننده با خیال راحت انتخاب میکند. محصولی که نشان استاندارد محصول سالم دارد، واقعاً قابل اعتماد است و میتواند نقش مهمی در ارتقای سلامت جامعه داشته باشد.
به گزارش ایمنا، داستان محصول سالم در ایران، داستان فاصله میان سیاستگذاری و بازار است، استاندارد تعریف شده، تجربه موفق تولید وجود دارد و مزایای اقتصادی و زیستمحیطی آن نیز روشن است اما تا زمانی که بازار به این تفاوت پاسخ ندهد و مصرفکننده آگاه نشود، انگیزهای برای گسترش این مسیر باقی نخواهد ماند.
برای توسعه تولید محصول سالم، تنها صدور استاندارد کافی نیست، ایجاد مشوقهای اقتصادی، تفکیک قفسههای عرضه، آموزش مصرفکننده و حمایت رسانهای از جمله اقداماتی است که میتواند این مسیر را هموار کند؛ مسیری که اگر جدی گرفته شود، میتواند یکی از کلیدهای تأمین غذای سالم و پایدار در کشور باشد.
گزارش از بهناز شریفی، خبرنگار ایمنا در کرمان
نظر شما