به گزارش خبرگزاری ایمنا، آزاده نظربلند؛ دبیر کل نهاد، در آستانه بلندترین شب سال، مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» را مرورنویسی کرد. در ادامه به معرفی این مجموعه کتاب آمده است:
مشخصات کلی اثر
عنوان مجموعه: فرهنگ قصهشناسی شب یلدا
پژوهشگر و گردآورنده: علی خانجانی و همکاران
ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
تعداد جلد: ۱۶ جلد (۹۰۲۰ صفحه)
نوع اثر: مرجع پژوهشی، مردمنگاری آئینها، قصهشناسی تطبیقی
حوزهها: اسطورهشناسی، روایتپژوهی، فرهنگ عامه، ادبیات شفاهی ایران
کاربرد: پژوهش دانشگاهی، برنامهریزی فرهنگی، اجرای آئینهای کتابخانهای، آموزش غیررسمی، تولید محتوا
زمان تقریبی مطالعه: ۳۰۰ ساعت
مقدمه
در مقدمه این مجموعه آمده است: «مجموعه پژوهشی مرجع «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» از مهمترین تلاشهای ادبی مردمشناختی سالهای اخیر در مستندسازی میراث روایی ایران دربارۀ آئین دیرپای شب یلداست. این مجموعه در ۱۶ جلد، بر اساس پژوهشهای میدانی، نسخهخوانی متون کهن، بررسی سنتهای شفاهی، تحلیل روایتهای محلی، و مقایسه بینافرهنگی با آئینهای مشابه در حوزه آسیای غربی و دیگر فرهنگها تدوین شده است. هر جلد بر یکی از محورهای قصهشناسی، اسطورهشناسی، آییننگاری یا روایتپژوهی تمرکز دارد و بهگونهای طراحی شده تا هم پژوهشگر متخصص و هم کتابدار، مربی فرهنگی، آموزگار و خوانندۀ عمومی بتوانند از آن بهره ببرند. این مجموعه، گسترهای از قصههای عامیانه، اسطورهها، باورهای مردمی، روایتهای محلی شبزندهداری، متلها، چیستانها، نیایشها، و روایتهای کودکانه را در کنار تحلیلهای دقیق ساختار، مضمون، کارکرد و گونهشناسی ارائه میکند.
«فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» گامی در جهت احیا و بازخوانی پیوندهای فرهنگی میان نسلهاست؛ پیوندی که در شب یلدا به شکل تبادل روایت و قصه، انتقال حکمت زیسته، و تجربهٔ باهمبودن در طولانیترین شب سال نمایان میشود. این مجموعه با اتکا بر روششناسی علمی و نگاه بینارشتهای، تصویری جامع از جایگاه قصه در آئین یلدا ارائه میدهد: از ریشههای اسطورهای مهر و زایش نور تا روایتهای خانوادگی که در گذر زمان به بخش جداییناپذیر حافظۀ جمعی ایرانی بدل شدهاند.»
خلاصه محتوای مجموعه
این ۱۶ جلد، درمجموع نقشهای جامع از روایتهای مرتبط با شب یلداست. بخشهای محوری شامل:
- ریشههای اسطورهای: یلدا در پیوند با اسطورهٔ زایش نور، مهر، خورشید و نبرد تاریکی و روشنایی
- قصههای عامیانه ایرانی: روایتهایی از مناطق مختلف، شامل قصههای زنانه، پدربزرگی، کودکان، قصههای آفرینشی و قصههای طنز
- متلها، چیستانها، لالاییها: گونهشناسی و تحلیل ساختاری
- آئینها و کارکردهای روایتمحور: نسبت قصه با گردهمایی جمعی، پذیرایی، فالگیری و حافظخوانی
- بازتاب یلدا در متون کهن: شاهنامه، مثنوی، فرهنگنامهها، تذکرهها و متون تقویمی
- روایتهای قومی: بازتاب یلدا در فرهنگهای کردی، لری، بلوچی، گیلکی، ترکمنی، آذری، عرب خوزستان و فارس مرکزی
- تطبیق بینفرهنگی: شبهای زمستانی مشابه در آسیای میانه، مدیترانه و اروپای شرقی
تحلیل ساختاری مجموعه
چینش مجموعه در ۱۶ جلد بر اساس الگویی منسجم و پژوهشمحور طراحی شده است:
- جلدهای آغازین: مفاهیم نظری، چارچوب روششناختی، تعریف قصه و آئین، و پیشینۀ اسطورهای یلدا
- جلدهای میانی: گردآوری و تحلیل روایتهای شفاهی (بهتفکیک منطقه)، همراه با نسخهبرگردان روایتها و یادداشتهای تطبیقی
- جلدهای پایانی: تحلیل کارکردهای قصه، گونهشناسی روایی، تحول تاریخی یلدا، و وضعیت روایت در جهان معاصر
مجموعه از لحاظ سازماندهی، همزمان به نیازهای مطالعات دانشگاهی و کارکردهای ترویج فرهنگی پاسخ میدهد. سبک نگارش ادبی نیست؛ پژوهشی و نظاممند است.
مخاطب هدف
این مجموعه برای گروههای زیر مناسب و کارآمد است:
- پژوهشگران ادبیات و فرهنگ عامه
- استادان و دانشجویان رشتههای مردمشناسی، ادبیات، هنر و مطالعات فرهنگی
- مربیان فرهنگی، کتابداران، و برنامهریزان آئینی و ترویجی
- مدیران مراکز فرهنگی و کتابخانهها
- تولیدکنندگان محتوای رسانهای دربارۀ آئینهای ایرانی
- علاقهمندان به روایتهای کهن و میراث ناملموس
مقایسه با آثار همرده
مجموعه در کنار آثاری، چون «فرهنگ افسانههای مردم ایران» و «حماسهٔ زمستان» (در تحلیل آئینهای زمستانی) قرار میگیرد؛ اما دو تفاوت اساسی دارد:
تمرکز اختصاصی بر شب یلدا و نه کل فرهنگ زمستان یا افسانههای عامیانه.
ساختار مرجعنامهای و پژوهشمحور که آن را از کتابهای خاطرهنویسی یا گردآوری ساده قصهها متمایز میکند.
درواقع، این مجموعه نخستین کار جامع در حوزهٔ یلداپژوهی روایی است و خلأ موجود در مطالعات آئینهای ایرانی را تا حد زیادی پوشش میدهد.
ارزیابی نهایی
مجموعه ۱۶ جلدی «فرهنگ قصهشناسی شب یلدا» سندی منسجم و پیشرو در حوزۀ میراث فرهنگی ناملموس ایران است. این اثر نهتنها روایتهای پراکندۀ شفاهی و مکتوب مرتبط با یلدا را در یک جا گرد آورده، بلکه با روشهای علمی قصهشناسی، آنها را به نظامی قابل فهم و قابل استفاده برای پژوهشگران و فعالان فرهنگی تبدیل کرده است. اهمیت مجموعه در این است که یلدا را نه فقط آئینی زمستانی، بلکه تجربهای روایی و فرهنگی معرفی میکند: شبی که روایت در آن محور هویت، حافظه و پیوند نسلهاست. این مجموعه برای کتابخانهها، مراکز فرهنگی، برنامهریزان ستادی، و تولیدکنندگان محتوا یک منبع پایهای و بی جایگزین محسوب میشود و میتواند مبنای طراحی برنامههای ترویجی، تولید محصولات فرهنگی و آموزش روایتخوانی در شب یلدا باشد.
به گزارش ایمنا، شب یلدا در ادبیات فارسی تنها یک آئین تقویمی نیست، بلکه مفهومی نمادین و عمیق است که قرنها در شعر و نثر فارسی حضور داشته است. یلدا به عنوان بلندترین شب سال، در آثار ادبی اغلب نماد تاریکی، انتظار، فراق و آزمون صبر انسان است؛ شبی که هرچند طولانی و سرد به نظر میرسد، اما در دل خود نوید سپیدهدم و روشنایی را پنهان کرده است.
شاعران بزرگی چون حافظ، سعدی و مولانا از یلدا برای بیان مفاهیم عاشقانه و عرفانی بهره بردهاند. در شعر فارسی، یلدا گاه به زلف یار تشبیه میشود؛ تیره، پیچیده و طولانی، و گاه نمادی از دوران هجران است که عاشق ناگزیر باید آن را تحمل کند تا به وصال برسد. حافظ با پیوند زدن شب یلدا به امید صبح، مخاطب را به صبر و پایداری فرامیخواند و مولانا از این شب برای توضیح گذار انسان از ظلمت نفس به نور معرفت بهره میگیرد.
در نثر فارسی نیز یلدا یادآور گردهمایی، روایت، قصهگویی و پیوند نسلهاست؛ شبی که کلام و خاطره جای سرما و تاریکی را میگیرد. به این ترتیب، شب یلدا در ادبیات فارسی نه پایان، بلکه آستانه تولد نور، معنا و امید است؛ جمعبندی شاعرانهای از فرهنگ صبر و انتظار ایرانی.
نظر شما