به گزارش خبرگزاری ایمنا از کردستان، زبان کُردی میراث زندهای است که در استان کردستان بیشتر از هر جای دیگری رواج دارد و هنوز در لالاییهای مادران، حکایتهای پیران و در آوازهای هنرمندان جاری است و نه فقط یک ابزار ارتباطی، بلکه بخش مهمی از هویت کُردها را تشکیل میدهد.
اینجا در کردستان هرگاه کودکی چشم به جهان میگشاید، نخستین واژههایی که میشنود به زبان کُردی است و این واژهها نخستین پل ارتباطی او با جهان هستند و در طول زندگی نیز در خنده و گریه و غم و شادی، این زبان با او همراه است.
زبان کُردی با پیشینهای چندین هزار ساله در گذر زمان و بهرغم فراز و نشیبهای تاریخی، توانسته جایگاه خود را حفظ کند و امروزه تنوع گسترده گویشها و لهجهها در این زبان، یکی از ویژگیهای منحصربهفرد آن است.
در کنار ساختار زبانی غنی، ادبیات فولکلور کُردی نیز یکی از برجستهترین و کهنترین گونههای ادبی منطقه به شمار میآید، ادبیاتی سرشار از داستانها، آوازها و روایتهای شفاهی که سالهاست هویت فرهنگی مردم کُرد را زنده نگه داشته است.
با وجود این همه ظرفیت، زبان کُردی در عرصه آموزش رسمی و دانشگاهی هنوز با چالشهایی روبهرو است که یکی از مهمترین این چالشها نبود آموزش این زبان در مدارس و در سطوح تحصیلات تکمیلی دانشگاهی است.
راهاندازی رشته زبان و ادبیات کُردی در دانشگاه کردستان در سال ۱۳۹۴ گامی بزرگ و ضروری بود، اما بنا بر گفته اساتید این حوزه، این رشته هنوز نتوانسته تمامی نیازهای جامعه کُردزبان را برآورده کند، به دلیل اینکه فقط به مقطع کارشناسی محدود شده است.
این گزارش، با بررسی دیدگاههای مدرسان و پژوهشگران حوزه زبان و ادبیات کُردی، تلاش دارد تصویری روشن از جایگاه علمی این زبان و ظرفیتهای برجسته آن ارائه دهد که در ادامه میخوانید.
اورامی، کهنترین شاخه زبان کُردی
عدنان برزنجی، مدرس و محقق حوزه زبان و ادبیات کُردی، در گفتوگو با خبرنگار ایمنا در توضیح خاستگاه و ویژگیهای زبان کُردی اظهار میکند: زبان کُردی یکی از اصیلترین و قدیمیترین زبانهای ایرانی است و قدمت آن به هزاران سال قبل از آمدن اسلام برمیگردد و میتوانیم بگوییم یکی از گویشهای زبان کردی که همان اورامی (هورامی) است، در میان گویشهای دیگر زبان کُردی از قدمت بیشتری شاید برخوردار باشد و همه از این گویش سرچشمه گرفته باشند و حتی بعضی اوقات گفته میشود که بسیاری از زبانهای ایرانی نیز از گویش اورامی شاید سرچشمه گرفته باشند.
وی میافزاید: به گفته بعضی از بزرگان، برای نمونه دکتر میرجلالالدین کزازی چنین اظهار نظر میکند که زبان کُردی پدربزرگ زبان فارسی است و دکتر علی رخزادی نیز میگوید زبان کُردی عموی زبان فارسی است که این به معنای آن است که قدمت زبان کُردی قدمتی دیرینه دارد و به گذشتههای خیلی دور برمیگردد.
این مدرس و محقق زبان کُردی ادامه میدهد: حتی بحثهایی دیگری هم هست که کتیبههای قدیمی و کهنی که در منطقه وجود دارند، مثل کتیبه بیستون، بسیاری از کلماتی که در آن به کار گرفته شده است از کردی اورامی کهن است و بر این اساس خیلی سخت است که گفته بشود قدمت زبان کُردی دقیق به چه زمانی برخواهد گشت.
تنوع گویشی گسترده، یکی از شاخصههای اصلی زبان کردی
برزنجی تصریح میکند: یکی از ویژگیها و شاخصههای اصلی زبان کردی، گویشها و لهجههای زیاد و متعددی است که دارد که این یکی از بارزترین ویژگیهای زبان کُردی بوده و همچنین غنا و ثروتمندی که زبان کُردی در حوزه کلمات دارد، یکی دیگر از این ویژگیها است.
وی عنوان میکند: ویژگی اصلی دیگری که مورد توجه است، ادبیات فولکلوری است که زبان کردی دارد؛ ادبیات فولکلوری که به عقیده بنده یکی از غنیترین ادبیاتهای فولکلور دنیا است و این یکی از ثروتهای دست نیافتنی زبان کُردی به حساب میآید و قلمداد میشود.
این مدرس زبان کُردی خاطرنشان میکند: هیچ زبانی تمایز و یا برتری نسبت به زبان دیگری ندارد مگر به خاطر بکارگیری و فراوانی آن، مثلاً امروز در دنیا زبان انگلیسی کاربرد بیشتری در مسائل علمی دارد و تمایزش نسبت به زبانهای دیگر مشخص است، یا همچنین زبان عربی چون زبان دینی و مذهبی است و در خاورمیانه یا کشورهای اسلامی از کاربرد بیشتری برخوردار است و این میتواند وجه تمایز باشد.
برزنجی میافزاید: اما با توجه به اینکه زبان کُردی به درازای هزاران سال، زبان قدرت نبوده و زبان مردم عادی و کوچه و بازار بوده است، البته زبان محلی نیست، ولی با این حال توانسته خودش را حفظ کند و به عنوان چهارمین زبان بزرگ خاورمیانه بعد از زبانهای عربی، ترکی و فارسی خودش را نشان بدهد، این منحصربفرد است؛ چون کشورهای عربی چندین کشور هستند، کشورهای ترکی نیز چند کشورند و همچنین فارسی هم به همین شیوه، اما کردی در هیچ کشوری زبان رسمی و اول آن کشور نبوده است و با این حال توانسته خودش را حفظ کند و حتی در گاهی اوقات شانه به شانه باقی زبانها بزند و شاید بعضی اوقات هم گوی سبقت را از زبانهای دیگر دزدیده باشد.
نظریههای تقسیمبندی گویشهای کُردی
وی با اشاره به نظریات مختلف درباره گویشهای کُردی، عنوان میکند: یک نظریه که به قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی برمیگردد و بنده بسیار قائل بر آن هستم، زبان کردی را دارای سه گویش اصلی میداند شامل کرمانجی، اورامی و لری که این دیدگاه را بیشتر شرقشناسان آن زمان نیز مطرح کردهاند. اما در قرن بیستم نظریات جدیدتری شکل گرفت و برخی صاحبنظران زبان کُردی را دارای چهار، پنج و حتی شش گویش اصلی دانستند که این گویشها عبارتند از کُردی شمال، کُردی میانه، کُردی جنوب و اورامی و در نظریه جدیدتر گویش زازاکی نیز (مربوط به کردستان ترکیه و سوریه) افزوده شده است.
لهجهها و تهلهجههای هر گویش کُردی
این مدرس زبان کُردی، تشریح میکند که در گویش کُردی شمال میتوان به لهجههای بادینانی، شمدینانی، هکاری، بایزیدی، ماردینی، شکاک و کردی شمال خراسان اشاره کرد که هر یک از اینها تهلهجههایی نیز دارند.
برزنجی اضافه میکند: در گویش کُردی میانه نیز لهجههای اردلانی، سورانی، جافی، موکریانی و گرمیانی وجود دارد، هرچند گرمیانی را برخی زیرمجموعه سورانی میدانند و اردلانی نیز خود دارای تهلهجههایی مانند سنندجی، لیلاخی، کامیارانی و دیواندرهای است و در لهجه سورانی نیز شهرهای اربیل، سلیمانیه، مریوان، سقز و بانه هر یک به گونهای متفاوت است.
وی ادامه میدهد: گویش کُردی جنوب نیز شامل لهجههایی مانند کلهری، لکی، لری، مامسنی، کهکولو و فیلی است و گویش اورامی نیز دارای چند لهجه همچون باجلانی، اورامی لهون، اورامی هورامان تخت و اورامی ژاوهرویی است.
راهاندازی رشته زبان و ادبیات کردی؛ گامی مهم اما ناکافی
این محقق زبان کُردی میگوید: در سال ۹۴ و پس از زحمات بسیار زیاد رشته زبان و ادبیات کردی در دانشگاه کردستان راهاندازی شد که این یک نیاز بود و اتفاق خوبی محسوب میشود، اما واقعیت این است که این رشته هنوز نتوانسته نیاز جامعه کُردهای ایران را پاسخ بدهد، چرا که جامعه کُردی بزرگ است و بدون آموزش زبان کُردی در مقاطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان، یک رشته دانشگاهی به تنهایی نمیتواند مفید واقع شود؛ همچنین این رشته فقط تا مقطع کارشناسی وجود دارد و نبود کارشناسی ارشد و دکتری یکی از کاستیهای آن است.
شاخصترین نویسندگان و آثار برجسته زبان کردی
برزنجی درباره نویسندگان شاخص زبان کُردی خاطرنشان میکند: اساتید بسیار زیاد و بزرگی را در حوزه زبان و ادبیات کُردی داریم که به عنوان مثال استاد علاءالدین سجادی، عبدالرحمان شرفکندی (هژار)، محمدامین شیخالاسلامی (هیمن)، عبدالرحمان ذبیحی، حسن قزلجی، ماموستا حقیقی، ماموستا قانع، دکتر مظفر پرتوماه، استاد عبدالکریم مدرس، دکتر علی رخزادی، دکتر محمدصدیق مفتیزاده، دکتر عابد سراجالدینی، علامه احمد مفتیزاده، استاد ماجد مردوخ روحانی، عبدالرحمان گیو موکریانی، استاد محمد مکری، سواره ایلخانیزاده و استاد جلالالدین ملکشاه از خدمتگزاران بزرگ زبان و ادبیات کردی بودهاند.
وی میافزاید: آثار کُردی بسیار زیادی را نیز داریم که به عنوان نمونه ترجمه قرآن کریم به زبان کُردی توسط استاد عبدالرحمان شرفکندی یکی از شاخصترین آثار است و همچنین بازآفرینی رباعیات خیام دوباره توسط استاد شرفکندی نیز از آثار فاخر ادبی به شمار میرود. کتاب «تاریخ ادبیات کردی» اثر علاءالدین سجادی، کتاب «کرد بوون» نوشته کاپیتان محمد مولودی، کتاب «چیشتی مجیور» از ماموستا هژار، «ملوانکه شین» از ماموستا شریف، «زرهی زنجیری وشه دیلهکان» از جلالالدین ملکشاه و آثار شعری هیمن نیز از دیگر منابع ارزشمند هستند؛ در سالهای اخیر نیز فرهنگ لغت دانشگاه کردستان با مشارکت استاد ماجد مردوخ روحانی و همکاران ایشان تهیه شده که اثر ارزشمندی است.
این مدرس زبان کُردی میگوید: بیشترین دغدغه ما زبان کُردی است، زیرا زبان پایه فرهنگ هر مملکتی است؛ امروز این ثروت عظیم در مدارس تدریس نمیشود اما با وجود این، قلمهای توانمند این زبان را زنده نگه داشتهاند و ما امیدواریم همچون سایر زبانها این زبان نیز در مسیر علمی خود مورد بررسی قرار گرفته و نگاه سیاسی نباید بر زبانها سایه بیندازد.
ضرورت تأسیس رشته زبان و ادبیات کُردی در مقطع تحصیلات تکمیلی
زانیار نقشبندی، مدیرگروه رشته زبان و ادبیات کردی دانشگاه کردستان نیز در گفتوگو با خبرنگار خبرگزاری ایمنا در کردستان اظهار میکند: رشته زبان و ادبیات کُردی از سال ۱۳۹۴ به صورت رسمی در دانشگاه کردستان راهاندازی شده و پذیرش دانشجو داشته است؛ اگرچه که برنامهریزی برای تأسیس این رشته از سالها قبل آغاز شده بود، اما شروع فعالیت رسمی این گروه در قالب یکی از دپارتمانهای دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کردستان در سال ۱۳۹۴ صورت گرفت و نخستین گروه دانشآموختگان این رشته نیز در سال ۱۳۹۸ فارغالتحصیل شدند.
وی میافزاید: در اقدامی نمادین، اولین جشن فارغالتحصیلی دانشجویان مقطع کارشناسی زبان و ادبیات کردی این دانشگاه، همزمان با جشنواره مشاهیر کُرد در استان برگزار شد و دانشآموختگان این رشته در خرداد ۱۳۹۸ سوگندنامه فارغالتحصیلی خود را در مراسم جایزه مشاهیر کُرد قرائت کردند.
مدیر گروه رشته زبان و ادبیات کُردی دانشگاه کردستان میگوید: سالانه حدود ۳۰ تا ۳۵ نفر دانشجو در این رشته پذیرش میشود و این رشته برخلاف برخی دیگر از رشتهها، با کاهش یا افت تعداد داوطلب در مقطع کارشناسی مواجه نشده است.
به گفته نقشبندی، از سال ۱۳۹۸ تاکنون هر سال حدود ۲۰ تا ۲۵ دانشجو از رشته زبان کُردی در دانشگاه کردستان فارغالتحصیل میشوند.
نبود امکان پذیرش دانشجوی خارجی در غیاب تحصیلات تکمیلی
وی درباره پذیرش دانشجوی خارجی در این رشته خاطرنشان میکند: پذیرش دانشجوی بینالمللی معمولاً مربوط به دورههای تحصیلات تکمیلی است و از آنجا که هنوز مقطع کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات کردی در دانشگاه کردستان تأسیس نشده، امکان جذب دانشجوی خارجی را نیز تاکنون نداشتهایم.
مدیرگروه رشته زبان کُردی در دانشگاه کردستان، همچنین درباره وضعیت هیئت علمی این گروه عنوان میکند: در حال حاضر سه عضو هیئت علمی در رشته زبان و ادبیات کُردی فعالیت دارند که بنده، دکتر یدالله پشابادی و دکتر فرهاد محمدی هستیم؛ برنامه این گروه جذب اساتید متخصص رشته ادبیات و زبان کُردی در آینده نزدیک است و در این زمینه اعلام نیازهای لازم انجام میشود.
ظرفیتهای زبانی و پژوهشی زبان کُردی
نقشبندی تصریح میکند: زبان کُردی به عنوان یکی از زبانهای ایرانی با شمار بالای گویشوران و تنوع گویشی، از ظرفیتهای کمنظیری برای پژوهش و فعالیتهای دانشگاهی برخوردار است، چون این زبان نه تنها دومین زبان ایرانی از نظر تعداد بالای گویشها است، بلکه فراتر از مرزهای ایران نیز در گستره وسیعی از خاورمیانه بدان سخن گفته میشود و ادبیات غنی آن زمینه انجام پژوهشهای بنیادین را فراهم کرده است.
وی خاطرنشان میکند: بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زبانهای ایرانی باید فرصت کافی برای رشد و تقویت داشته باشند و ایجاد رشته زبان و ادبیات کُردی نیز در همین راستا انجام شده است.
مدیرگروه رشته زبان و ادبیات کردی دانشگاه کردستان میافزاید: این رشته بستری مهم برای پژوهش، تحقیق و ارتقای ظرفیتهای فرهنگی و زبانی در کشور محسوب میشود و میتواند در تقویت انسجام ملی نقشآفرین باشد.
نیاز جدی به تأسیس مقطع ارشد و دکتری رشته زبان و ادبیات کُردی
نفشبندی، نبود مقاطع تحصیلات تکمیلی را مهمترین چالش این رشته دانسته و میگوید: از سال ۱۳۹۸ برنامه آموزشی و سرفصلهای مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات کُردی تدوین و به وزارت علوم ارسال شده است و مکاتبات گستردهای را در این خصوص انجام دادهایم؛ همه مقدمات لازم فراهم شده است و امیدواریم این مقطع در آینده نزدیک در دانشگاه کردستان تأسیس شود.
وی با بیان اینکه ایجاد مقاطع تحصیلات تکمیلی یک ضرورت علمی است، ادامه میدهد: پژوهشهای اصیل و گسترده معمولاً در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری انجام میشود، در حالی که در کشورهای اطراف ایران، این رشته تا مقطع دکتری ارائه میشود، هنوز در ایران چنین ظرفیتی ایجاد نشده و این خلأ در بستر مطالعات کُردی به شدت احساس میشود.
مدیرگروه رشته زبان و ادبیات کردی دانشگاه کردستان با اشاره به تنوع گسترده گویشهای کُردی در ایران، وجود مجموعه ارزشمندی از آثار ادبی و پژوهشهای کُردی و حضور پژوهشگران فعال در این حوزه، میگوید: با وجود این ظرفیتها، تأسیس دورههای تحصیلات تکمیلی رشته زبان و ادبیات کردی ضرورتی کاملاً روشن است و میتواند مسیر تربیت متخصصان و انجام پژوهشهای بنیادین را هموار کند.
به گزارش ایمنا، زبان کُردی، با همه گستردگی و لطافتش، همواره نیازمند نگاه علمی، حمایت فرهنگی و فرصت رشد است تا همچنان در قلب مردم این سرزمین باقی بماند و به آیندگان منتقل شود.
گزارش از ویدا باغبانی
نظر شما