به گزارش خبرگزاری ایمنا، آتشسوزیهای جنگلی در سراسر جهان به طور معمول ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی دارند، اما سهم انسان در وقوع و گسترش این حریقها بسیار پررنگ است و بیاحتیاطی گردشگران، رهاسازی زبالههای قابل اشتعال، استفاده نادرست از آتش در طبیعت و حتی تخریب عمدی برای تغییر کاربری زمین از جمله مهمترین دلایل انسانی هستند. این عوامل در کنار شرایط طبیعی مانند خشکسالی و وزش باد گرم، سرعت و شدت آتش را افزایش میدهند، بنابراین پیشگیری از خطاهای انسانی و اعمال قوانین سختگیرانه میتواند نقش تعیینکنندهای در کاهش خطر داشته باشد.
وقوع آتشسوزی در جنگلها پیامدهای گستردهای بر حیاتوحش، خاک و اکوسیستم دارد، نابودی زیستگاهها موجب کاهش تنوع زیستی و مهاجرت یا مرگ گونههای جانوری میشود و خاک جنگلها پس از سوختن، نفوذپذیری خود را از دست میدهد و فرسایش و کاهش ذخایر آب زیرزمینی را به دنبال دارد که این روند در نهایت به تشدید فرونشست زمین و تخریب چرخههای طبیعی منجر میشود و علاوه بر آن، آتشسوزیها حجم زیادی از کربن را وارد جو و بحران تغییرات اقلیمی را تشدید میکنند.
برای کاهش ریسکپذیری منابع طبیعی، استفاده از دانش علمی و پژوهشی ضروری است و مطالعات دقیق درباره بیماریهای جنگلی، مدلسازی خطر آتشسوزی و بهرهگیری از فناوریهای نوین مانند سنجش از دور و پهپادها میتواند به شناسایی نقاط پرخطر و مدیریت بهتر کمک کند و همافزایی میان یافتههای علمی، پژوهشی و مدیریتی باید به یک سیاست واحد منجر شود تا حفاظت از جنگلها بهصورت نظاممند و پایدار انجام گیرد که این رویکرد نه تنها خسارات را کاهش میدهد، بلکه امکان بازسازی اکوسیستمهای آسیبدیده را نیز فراهم میسازد.
جنگلهای هیرکانی به عنوان میراث جهانی یونسکو، اهمیت تاریخی و جهانی دارند و حفاظت مضاعف از آنها یک ضرورت است، این جنگلها نه تنها ذخیرهگاه گونههای نادر گیاهی و جانوری هستند، بلکه نقش حیاتی در تنظیم اقلیم منطقه ایفا میکنند و با این حال، تغییرات اقلیمی شامل کاهش بارش، افزایش دما و وزش بادهای گرم، خطر آتشسوزی را در این جنگلها افزایش داده است و حتی در فصلهای سرد سال، خشکسالی و بارش کمتر از حد نرمال میتواند موجب تداوم آتشسوزیها شود که نشاندهنده شکنندگی این اکوسیستم ارزشمند است.
برای مقابله مؤثر با بحران آتشسوزی، آموزش جوامع بومی و مشارکت آنها در حفاظت از جنگلها اهمیت ویژه دارد و آگاهیبخشی درباره روشهای پیشگیری، مدیریت آتش و استفاده مسئولانه از منابع طبیعی میتواند نقش بزرگی در کاهش خطر ایفا کند و در کنار آن، حرکت به سوی مدیریت و برنامهریزی اکوسیستمی ضروری است که این رویکرد جنگلها را نه به عنوان منابع منفرد، بلکه به عنوان بخشی از یک شبکه زیستمحیطی و اجتماعی در نظر میگیرد و تنها با چنین نگاهی میتوان از فروپاشی اکوسیستم طبیعی جلوگیری و پایداری حیات انسان و طبیعت را تضمین کرد.
پیرامون بررسی علل بروز آتشسوزی در جنگلها و نقش پررنگ عوامل انسانی در وقوع حریقها، پیامدهای آتشسوزی بر حیاتوحش، خاک، اکوسیستم و تشدید خسارات محیطزیستی، لزوم استفاده از ظرفیتهای علمی و پژوهشی برای کاهش ریسکپذیری منابع طبیعی، اهمیت تاریخی و جهانی جنگلهای هیرکانی و ضرورت حفاظت مضاعف پس از ثبت در یونسکو، نقش تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، افزایش دما و وزش باد گرم در تشدید آتشسوزیها، منتفی بودن احتمال خودسوزی جنگلها در شمال کشور، تداوم آتشسوزیها در فصل سرد سال به دلیل خشکسالی و بارش کمتر از حد نرمال و ضرورت آموزش پیشگیرانه به جوامع بومی برای مقابله مؤثر با بحران آتشسوزی با احمد نوحهگر، استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشکده محیطزیست دانشگاه تهران گفتوگویی داشتیم که شرح آن را در ادامه میخوانید.
ایمنا: علل بروز آتشسوزی در جنگلها چیست و کدام عامل مهمترین علت این موضوع به شمار میرود؟
نوحهگر: در جنگلها وقوع آتشسوزی امری طبیعی است و رخداد حریق در جنگلها تنها مربوط به کشور نیست و در اقلیمهای دیگر نیز شاهد چنین اتفاقاتی هستیم، به عنوان مثال، سال گذشته در فصل پاییز، در ایالت کلمبیای آمریکا، جنگلهای وسیعی آتش گرفتند و در ترکیه نیز حدود چهار تا پنج ماه پیش بخش زیادی از جنگلها از بین رفت و هدف از ذکر این مثالها توجیه حادثه نیست، بلکه بیان این موضوع است که آتشسوزی در جنگل، پدیدهای جهانی است.
در کشور بیش از ۹۰ تا ۹۵ درصد آتشسوزیها ناشی از عوامل انسانی است، البته باید توجه داشت که نمیتوان مشخص کرد چه کسی و چگونه جنگل را آتش زده است، اما منشأ انسانی در این اتفاقات غالب است.
ایمنا: آتشسوزی جنگلها چه تأثیری بر حیاتوحش و اکوسیستم دارد و چه اقداماتی به منظور مدیریت بحران باید مد نظر قرار گیرد؟
نوحهگر: جنگل مأمن انواع گونههای جانوری و ذخیرهگاه حیات طبیعی است و حتی برای انسانها نقش فیلتر تنفسی دارد و هنگامی که جنگل از بین میرود، خاک هم از بین میرود و منفصل میشود و در مناطق شیبدار و کوهستانی، وقوع یک رگبار میتواند باعث حرکت خاک شود و پیامدهای بعدی مانند سیلاب و رسوبگذاری در سدها و کانالهای آب را به همراه داشته باشد.
خاک حاصلخیز جنگلی که با رطوبت و شرایط خاص تشکیل شده است، ارزش بالایی دارد و از دست رفتن آن خسارت زیادی به همراه خواهد داشت و از همین رو نباید ساده از کنار این موضوع گذر کرد.
یکی از مشکلات جدی، نبود مدیریت ریسک است و باید توجه داشت که مدیریت بحران سه مرحله شامل اقدامات پیش از بحران، اقدامات حین بحران و اقدامات پس از بحران، دارد که در کشور بیشتر اقدامات، حین بحران انجام میشود و مدیریت ریسک پیش از حادثه مد نظر قرار نمیگیرد و این مشکل تنها در خصوص آتشسوزی جنگلها نیست و در سیل، زلزله و سایر حوادث طبیعی نیز همین وضعیت حاکم است.
ایمنا: آیا با استفاده از دانش و پژوهش میتوان از بحرانها پیشگیری کرد و حفاظت از جنگلهای هیرکانی از کدام منظر حائز اهمیت است؟
نوحهگر: با توجه به شرایط علمی و پژوهشی جهان، میتوان ریسکپذیری منابع طبیعی را بررسی کرد و جنگلهای هیرکانی که در فهرست یونسکو ثبت شدهاند، بین ۳۰ تا ۵۰ میلیون سال قدمت دارند و وظیفه ما برای حفظ این جنگلها نسبت به گذشته بسیار بیشتر شده است.
جنگلهای هیرکانی با طول ۸۰۰ تا ۸۵۰ کیلومتر در شمال کشور، ذخیرهگاه اصلی زیست ما هستند و آسیب به آنها خسارتهای اقتصادی و محیطزیستی جدی به همراه دارد.
ایمنا: عوامل اقلیمی و تغییرات آبوهوایی نیز در آتشسوزی جنگلها نقش دارد؟
نوحهگر: آتشسوزی جنگلها یکی از مخاطرات طبیعی کشور است و تغییرات اقلیمی آن را تشدید میکند، در واقع تغییرات اقلیم باعث نوسانات دما در فصول مختلف شده است و در گذشته، فصل پاییز در شمال کشور همراه با بارشهای قابل توجه بود که رطوبت جنگل را بالا نگه میداشت، اما اکنون با وجود بارندگی در بعضی مناطق، استانهای گیلان، گلستان، مازندران و حتی بخشهایی از جمهوری آذربایجان، درگیر آتشسوزی شده است.
کمبود بارش، افزایش دما و وزش باد گرم در ارتفاعات باعث میشود که رطوبت کاهش پیدا کند و وقتی رطوبت کم باشد و دما افزایش یابد، آتش گسترش پیدا میکند که این وضعیت در کنار منشأ انسانی، آتشسوزیها را تشدید کرده است.
ایمنا: آیا امکان دارد بخشی از آتشسوزیها خودسوزی جنگل باشد؟
نوحهگر: در بعضی مناطق خشک جهان، خودسوزی جنگل به دلیل تابش مستقیم آفتاب بر زمین و وجود بوتههای خشک اتفاق میافتد، اما در جنگلهای شمال کشور، بهخصوص مازندران، احتمال خودسوزی بسیار کم است.
طبق اعلام سازمان جنگلها، ۹۰ تا ۹۵ درصد آتشسوزیها منشأ انسانی دارد، بنابراین خودسوزی را در شرایط فعلی میتوان منتفی دانست.
ایمنا: چرا آتشسوزی جنگلها با وجود قرارگیری در فصل سرد سال ادامه پیدا کرده است؟
نوحهگر: در فصل سرد سال باید بارندگی قابلتوجهی داشته باشیم، اما بارشها کمتر از حد نرمال ۵۰ سال گذشته بوده است و خشکسالی و کمبود بارش موجب شده که فصل آتشسوزی جنگلها در زاگرس و شمال کشور تا اواخر پاییز ادامه یابد و امروز با شرایطی دردناک مواجه هستیم.
ایمنا: برای پیشگیری از بحران، چه اقداماتی ضروری است؟
نوحهگر: مدیریت قبل از بحران بسیار مهم است، اما با این وجود در این بخش ضعف وجود دارد و باید توجه داشته باشیم که اگر قرار است آموزشی داده شود، باید پیش از وقوع حادثه باشد، نه هنگام آتشسوزی.
آموزش دادن به افراد ساکن در شهرهای دور از جنگل مانند تهران اثر چندانی ندارد و در مقابل باید ساکنان بومی مناطق نزدیک به جنگلها آموزش ببینند، چراکه آنها نخستین گروهی هستند که با جنگل سروکار دارند و میتوانند از گسترش آتش جلوگیری کنند.
اگر ساکنان بومی منطقه خود را حافظ جنگل بدانند و آموزش کافی ببینند، اثر آن بسیار بیشتر از برنامههای عمومی است و نبود این نگاه و نبود مدیریت ریسک باعث میشود که پاسخ مناسبی به بحرانها داده نشود.
ایمنا: ثبت جهانی جنگلهای هیرکانی چه اهمیتی دارد و چه مخاطراتی متوجه این جنگلها است؟
نوحهگر: باید تلاش کنیم مشکلی که اکنون جنگلها با آن مواجه هستند را تا حدی برطرف کنیم و وظیفه ما در حفظ و نگهداری این آثار طبیعی، اکنون که در یونسکو ثبت شدهاند، بسیار بیشتر از گذشته است.
ثبت این جنگلها اقدام سادهای نبود و با سختی و پیگیری فراوان این جنگلها در یونسکو ثبت شدند و در صورتی که این اقدام صورت نمیگرفت، کشورهای مدعی که سابقه تلاش برای ثبت آثار مشابه را دارند، میتوانستند جنگلهای هیرکانی را از سوی خود منتسب کنند.
در کشور بیش از یک و نیم میلیارد مترمربع جنگل وجود دارد و عمده این جنگلها در شمال کشور قرار دارند و این جنگلها، جنگلهایی است که قدمت آنها به ۳۰ تا ۵۰ میلیون سال پیش میرسد و اگر پیگیریهای لازم از سوی مسئولان انجام نمیشد، امکان داشت جنگلهای هیرکانی به نام کشور دیگری ثبت شود.
اکنون که جنگلهای هیرکانی به نام کشور ثبت جهانی شده است، باید بسیار بیشتر مراقب آنها باشیم، چراکه خطر از دست دادن این ثبت هم وجود دارد و به طور کلی میتوان گفت که علت آتشسوزیها ترکیبی از عامل انسانی و شرایط طبیعی ناشی از تغییرات اقلیمی است.
بیتوجهی برخی افراد که وارد جنگل میشوند نیز در کنار این عوامل، موجب شده که جنگلها و بهویژه بلوطزارها از ابتدای دهه اول آبان دچار آتشسوزی شوند و این روند همچنان ادامه دارد.
ایمنا: از بین رفتن جنگلها چه تأثیری بر منابع آب زیرزمینی دارد؟
نوحهگر: از بین رفتن جنگلها شرایط را برای کاهش نفوذپذیری آب تشدید میکند و وقتی جنگل وجود دارد، آب فرصت نفوذ به زمین دارد، اما با نابودی جنگل، نفوذپذیری کاهش مییابد و ذخایر آب زیرزمینی تغذیه نمیشود.
از سوی دیگر، به شدت از آبهای زیرزمینی برداشت میشود و این موضوع به پدیده فرونشست دامن میزند و باید دلسوزانه به این موضوع نگاه کنیم تا به منابع طبیعی فشار وارد نشود و راندمان مصرف آب مشخص باشد.
ایمنا: برای حفظ اکوسیستم جنگلها و به ویژه جنگلهای هیرکانی، انجام چه اقداماتی ضروری است و حفظ این اکوسیستم از کدام منظر دارای اهمیت است؟
نوحهگر: برای حفظ اکوسیستم جنگلها، به ویژه جنگلهای هیرکانی که بخشی از هویت کشور هستند، باید مطالعات دقیق انجام شود و در زمینه بیماریهای جنگلی باید بیشترین دقت را داشته باشیم، زیرا حفظ جنگل به معنای حفظ حیات انسان است و بقای خاک وابسته به جنگل است و اکوسیستم انسانی نیز به سلامت جنگلها بستگی دارد.
میان کنترل و مدیریت تفاوت وجود دارد و توجه نداشتن به این موضوع باعث میشود که مدیریت لازم بر جنگلها اعمال نشود و نگرانی اصلی این است که فروپاشی اکوسیستم طبیعی منجر به فروپاشی اکوسیستم مناطق مسکونی شود و حتی حیات انسان را با مشکل مواجه کند و مقدمه فروپاشی اکوسیستم طبیعی میتواند مقدمه فروپاشی اکوسیستم اجتماعی باشد.
باید تمام یافتههای علمی، پژوهشی و مدیریتی در کنار یکدیگر گذاشته شود تا جنگلها و سایر منابع طبیعی کشور حفظ شوند و میتوان گفت در صورتی که این بخش حفظ شود، سایر بخشها نیز حفظ خواهد شد.
ایمنا: چه راهکارهایی برای مدیریت صحیح جنگلها پیشنهاد میشود؟
نوحهگر: باید وارد دیدگاهی شویم که بر آموزش، پژوهش و فناوری در حوزه منابع طبیعی تکیه داشته باشد و تمام اقدامات باید باید در چارچوب برنامهریزی اکوسیستمی دیده و نباید جزیرهای عمل شود؛ دیدگاه اکوسیستمی منجر به مدیریت اکوسیستمی میشود و مدیریت اکوسیستمی نیز باعث افزایش مدیریت ریسک خواهد شد و در نهایت منابع طبیعی حفظ میشود.
نظر شما