به گزارش خبرگزاری ایمنا از گیلان، طبیعت ایران روزگاری زیستگاه امن هزاران گونه جانوری از کوههای البرز تا تالابهای جنوبی بود اما امروز صدای بسیاری از آنها رو به خاموشی است.
گسترش بیرویه فعالیتهای انسانی، تخریب جنگلها و مراتع، تغییر کاربری زمینها، آلودگی آبها و هوا و شکار غیرمجاز، آرامآرام اکوسیستمهای کشور را از تعادل خارج کرده است.
کاهش جمعیت گونههایی همچون یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی، خرس سیاه بلوچی، درنای سیبری، افعی لطیفی و فوک خزری تنها بخشی از فهرست بلندبالای حیاتوحشی است که اکنون نامشان در ردیف گونههای در خطر انقراض قرار گرفته است.
با وجود تلاشهای گسترده برای حفاظت از زیستگاهها، روند کاهش تنوع زیستی در بسیاری از مناطق کشور نگرانکننده است؛ نابودی پوشش گیاهی بر اثر آتشسوزیها و تغییر اقلیم، ساختوسازهای غیرمجاز در مناطق حفاظتشده و بهرهبرداری بیرویه از منابع طبیعی، حیات بسیاری از جانوران بومی را با چالش بقا روبهرو کرده است.
این وضعیت نهتنها تهدیدی برای تعادل محیطزیست، بلکه زنگ خطری برای آینده زیستی انسان نیز محسوب میشود.
در این میان استان گیلان بهعنوان یکی از غنیترین زیستبومهای ایران، سهم بزرگی از گونههای نادر و حمایتشده را در خود جای داده است، از پرندگان شکاری و پرندگان آبزی تا پستاندارانی چون شنگ، مرال، شوکا و فوک خزری، هر یک نقش مهمی در حفظ چرخه حیات این خطه دارند با این وجود حضور انسان در عمق جنگلها، تغییر الگوی کشاورزی و توسعه ناپایدار، آرامآرام این توازن طبیعی را برهم زده است.
با وجود این تهدیدها، کارشناسان محیطزیست بر این باورند که هنوز میتوان با مدیریت درست، آگاهیرسانی عمومی و همکاری جوامع محلی، از نابودی کامل گونههای بومی جلوگیری کرد، در سالهای اخیر اجرای برنامههای حفاظتی در قالب طرحهای ملی و استانی، امید تازهای برای احیای جمعیت برخی گونهها ایجاد کرده است.
استان گیلان نیز با اجرای «برنامه عمل حفاظت از گونههای شاخص» گامهایی مؤثر برای پاسداری از میراث طبیعی خود برداشته است؛ برنامهای که بر پایه مطالعات علمی، پایش دقیق و حمایت از جوامع محلی شکل گرفته و هدف آن، جلوگیری از قرار گرفتن گونههای ارزشمند در مرز انقراض است.
پلنگ گیلان در خطر انقراض نیست
حسین علینژاد، رئیس اداره نظارت بر حیاتوحش ادارهکل حفاظت محیط زیست گیلان در گفتوگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به وجود گونههای جانوری ارزشمند در استان، میگوید: گروههایی از پرندگان همچون عقاب دریایی دمسفید، اردک سرسفید، اردک بلوطی، اردک سر حنایی، پلیکان پا خاکستری، بحری، بالابان، خانواده شاهینها و سایر پرندگان شکاری، در زمره گونههای در خطر انقراض جهانی قرار دارند. از میان پستانداران نیز گونههای همچون شنگ و فوک در خطر هستند.
وی میافزاید: برآوردها نشان میدهد حدود ۲۰ تا ۳۰ قلاده پلنگ در استان گیلان وجود دارد، اگرچه پلنگ جز گونههای حمایت شده است، اما در گیلان در معرض انقراض قرار ندارد.
رئیس اداره نظارت بر حیاتوحش ادارهکل حفاظت محیط زیست گیلان با بیان اینکه اقدامات حفاظتی پلنگ در دو بخش "حمایتی" و "پایش" انجام میشود، خاطرنشان میکند: در زیستگاههای مختلف کوهستانی و جنگلی استان دوربینهای تلهای نصب میکنیم تا آمار دقیقی از پراکنش و جمعیت پلنگها به دست آید؛ در ماه گذشته نیز یک پلنگ در نقطه صفر مرزی آستارا زندهگیری و پس از اطمینان از سلامت، در همان منطقه رهاسازی شد.
علینژاد با اشاره به تنوع گسترده زیستگاههای پلنگ در استان تصریح میکند: پلنگها در ارتفاعات مختلف از جلگه در ارتفاع ۱۰۰ متری تا بالای ۲۵۰۰ متر در مناطق اشکورات، جنگلهای پایینبند میانبند، بالابند و ارتفاعات کوهستانی و صخرهای زندگی میکنند و این حیوان به دلیل تنوع غذایی زیاد در اغلب زیستگاههای طبیعی گیلان بهجز مناطق شهری قابل مشاهده است.
وی تأکید میکند: اگرچه آمار تاریخی دقیقی از جمعیت پلنگ وجود ندارد، اما زیستگاههای این گونه تحت فشار فزاینده فعالیتهای انسانی قرار گرفته است و تغییر کاربری اراضی، ساختوساز و تخریب زیستگاهها از مهمترین عوامل تهدیدکننده حیات وحش استان بهشمار میروند.
تمایز گونههای در خطر انقراض و حمایتشده
رئیس اداره نظارت بر حیاتوحش گیلان درباره نحوه تشخیص گونههای در خطر انقراض اظهار میکند: ارزیابی وضعیت یک گونه در محدوده یک استان انجام نمیشود؛ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) بر اساس دادههای بلندمدت از پراکندگی جغرافیایی گونهها در مقیاس ملی و منطقهای، وضعیت آنها را در فهرست جهانی طبقهبندی میکند.
علینژاد ادامه میدهد: به عنوان مثال اگر جمعیت یک گونه در طول ۱۰ سال ۹۰ درصد کاهش پیدا کند، آن گونه در فهرست "در معرض انقراض" قرار میگیرد و اگر این عدد به ۵۰ درصد برسد، در طبقه "در معرض تهدید" جای میگیرد.
وی با اشاره به شنگ بهعنوان یکی از گونههای نادر گیلان میافزاید: شنگ شاخص کیفیت آبهای پاک است و در تالابها و رودخانههای دارای آب سالم زیست میکند و هر جا که آلودگی افزایش پیدا کند، این گونه قادر به زندگی نخواهد بود.
رئیس اداره نظارت بر حیاتوحش گیلان خاطرنشان میکند: زیستگاهها سه عنصر حیاتی شامل پناه، غذا و امکان تولیدمثل را برای گونهها فراهم میکنند و هرگونه اختلال در این عوامل بر بقای حیاتوحش تأثیر میگذارد و تغییرات اقلیمی نیز فشار مضاعفی بر زیستگاهها وارد میکند.
برنامه عمل حفاظت از گونههای شاخص در گیلان
علینژاد با اشاره به برنامه ملی حفاظت از گونههای نادر کشور تصریح میکند: برنامه عمل حفاظت از ۱۰ گونه شاخص شامل پلنگ، خرس، مرال، شوکا، افعی لطیفی، قزلآلا خال قرمز، هوبره، بالابان. فوک خزری و غاز پیشانی سفید کوچک به استان گیلان ابلاغ شده است و ما بر اساس این پروتکلها اقدامات حفاظتی را اجرا میکنیم تا از قرار گرفتن این گونهها در معرض خطر جلوگیری شود.
وی درباره اقدامات حمایتی از دامداران میافزاید: در مواردی که پلنگ یا خرس به دامهای اهلی خسارت وارد میکنند، خسارات وارده توسط بیمهگرانی که سازمان محیط زیست با آنها قرارداد دارد جبران میشود؛ این اقدام برای کاهش تنش میان جوامع محلی و حیات وحش انجام میگیرد.
رئیس اداره نظارت بر حیاتوحش گیلان با تأکید بر نقش دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی خاطرنشان میکند: ارتباط ما با مراکز علمی و پژوهشی با هدف مطالعه و اجرای پروژههای مشترک در زمینه حفاظت از گونهها برقرار است.
علینژاد تصریح میکند: کارشناسان محیط زیست در روستاهای مختلف استان حضور پیدا میکنند و درباره فواید حیاتوحش، اهمیت حفظ زیستگاهها و راهکارهای کاهش آسیب به دامها با مردم گفتوگو میکنند، همچنین برنامههای متعددی از طریق صدا و سیمای گیلان برای آگاهیرسانی عمومی پخش میشود.
وی با اشاره به نقش مردم در حفاظت از محیط زیست میگوید: طبق اصل ۵۰ قانون اساسی، حفاظت از محیط زیست وظیفه همگانی است و بدون مشارکت مردم، امکان حفظ گونهها وجود ندارد، از اینرو برای گزارش تخلفات شکار و صید نیز سامانه ۱۵۴۰ بهصورت شبانهروزی فعال است و گزارشهای مردمی را دریافت و بررسی میکند.
رئیس اداره نظارت بر حیاتوحش گیلان با اشاره به فعالیت یگان حفاظت محیط زیست گیلان میافزاید: همکاران ما بهصورت شبانهروزی در حال گشتزنی هستند و با وجود گستردگی مناطق شکار، هر جا جرم مشاهده شود، مأموران با قاطعیت با متخلفان برخورد میکنند.
۸۶ گونه جانوری ایران در خطر انقراض قرار دارند
محمدرضا سلامی، کارشناس محیط زیست به خبرنگار ایمنا میگوید: بر اساس آخرین آمار سازمان حفاظت محیط زیست، در حال حاضر ۸۶ گونه جانوری در ایران در خطر انقراض قرار دارند، این در حالی است که در سالهای قبل تعداد کمتری از این گونهها در فهرست سرخ اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (IUCN) ثبت شده بود و این افزایش نشاندهنده تشدید تهدیدات زیستمحیطی در کشور است.
وی میافزاید: گونههایی همچون یوزپلنگ آسیایی، گوزن زرد ایرانی، خرس قهوهای، خرس سیاه، گورخر ایرانی و پرندگان شکاری ازجمله گونههای شاخص در معرض انقراض قرار دارند و نیازمند اجرای برنامههای جامع حفاظتی هستند.
این کارشناس محیط زیست خاطرنشان میکند: در استان گیلان نیز گونههای ارزشمندی ازجمله فوک خزری، شنگ، سمندر جویباری، مار افعی البرزی و لاکپشت مهمیزدار در خطر نابودی قرار دارند.
سلامی با اشاره به آخرین وضعیت فوک خزری تصریح میکند: امسال در نیمه نخست سال، ۶۰ قلاده فوک خزری تلف شدهاند که این آمار یکی از بالاترین میزان تلفات در ۶۰ سال اخیر است و بیشتر این فوکها در سواحل کشورهای همسایه تلف میشوند و امواج لاشه متلاشی شده. آنها را به سواحل ایران میرساند.
وی با بیان اینکه «زیستگاهها اساس بقا و تعادل اکولوژیکی هستند» تأکید میکند: تکهتکه یا نابود شدن زیستگاهها بهشدت فعالیتها و خدمات اکولوژیکی را مختل میکند و در نهایت کاهش تنوع زیستی و حتی تأثیر مستقیم بر زندگی انسانها را در پی دارد.
فعالیتهای انسانی از مهمترین تهدیدهای زیستگاهها هستند
این کارشناس محیط زیست میگوید: فعالیتهای انسانی ازجمله تغییر کاربری اراضی، جادهسازی، معدنکاوی، آتشسوزیها و چرای بیش از حد ظرفیت دامها، از مهمترین تهدیدات زیستگاهها است که موجب تکهتکه شدن و کاهش کیفیت زیستی میشود.
سلامی میافزاید: برای حفاظت از زیستگاهها باید کیفیت حفاظت، سطح مناطق تحت مدیریت و مشارکت مردمی را افزایش داد و با تقویت قرقهای اختصاصی و ورود بخش خصوصی، زمینه مشارکت جامعه محلی در برنامههای حفاظتی فراهم شود.
وی ادامه میدهد: در استان گیلان، دریای خزر بهعنوان بزرگترین دریاچه جهان، زیستگاه بسیاری از گونههای ارزشمند دریایی است، اما بسیاری از ماهیان خاویاری، کپور ماهیان و دیگر گونههای بومی در خطر انقراض قرار دارند و نیازمند اجرای برنامههای احیا هستند.
این کارشناس محیط زیست اظهار میکند: عوامل دیگری همچون شکار بیرویه، آلودگیها، احداث جادهها، تغییر کاربری زمین، و افزایش تعداد سگهای ولگرد نیز در نابودی گونهها نقش قابلتوجهی دارند و غذا رسانی ناآگاهانه به سگهای ولگرد موجب افزایش جمعیت آنها و در نتیجه تهدید حیاتوحش میشود.
سلامی میافزاید: علاوه بر عوامل انسانی، تغییرات اقلیمی، خشکسالی و تغییرات اکولوژیکی نیز فشار مضاعفی بر زیستگاهها وارد کرده و بقا و تولیدمثل بسیاری از گونهها را به خطر انداخته است.
وی تأکید میکند: حفاظت از تنوع زیستی تنها با مشارکت مردم، همکاری دستگاههای مرتبط و تأمین اعتبارات لازم ممکن است و سازمان حفاظت محیط زیست نیز در قالب برنامه عمل حفاظت برای ۲۰ گونه شاخصی همچون پلنگ، یوزپلنگ آسیایی، هوبره و سایر گونهها در حال اجرای طرحهای احیا و پایش است.
به گزارش ایمنا، حفاظت از گونههای جانوری در حال انقراض، تنها یک وظیفه زیستمحیطی نیست، بلکه مسئولیتی انسانی و اخلاقی است که سرنوشت طبیعت و آیندگان را رقم میزند.
امروز بسیاری از زیستگاههای ایران از جنگلهای شمال تا دشتهای مرکزی و سواحل جنوبی، زیر فشار شدید فعالیتهای انسانی قرار گرفتهاند، شکار بیرویه، تخریب اراضی، آلودگی آب و خاک و تغییرات اقلیمی، حیات بسیاری از گونهها را در معرض نابودی قرار داده است.
در این میان، تلاش کارشناسان و محیطبانان برای ثبت، پایش و حمایت از گونههایی همچون پلنگ ایرانی، خرس قهوهای، فوک خزری و شنگ، تنها زمانی به نتیجه خواهد رسید که در کنار آن، آگاهی عمومی و مشارکت مردم نیز تقویت شود.
پلنگ گیلان نمونهای از تعادل شکننده میان بقا و تهدید است، حیوانی باشکوه که حضورش نشانه سلامت اکوسیستمهای طبیعی است.
اگرچه طبق گزارشهای رسمی، این گونه در گیلان هنوز به مرز انقراض نرسیده، اما ادامه روند تخریب زیستگاهها، کاهش طعمههای طبیعی و گسترش فعالیتهای انسانی در مناطق کوهستانی، میتواند در آینده معادلات بقا را برهم زند.
واقعیت آن است که هیچ دیواری بلندتر از بیتوجهی انسان، و هیچ تهدیدی مخربتر از غفلت از محیطزیست نیست و تجربه جهانی نشان داده است که حفاظت از گونهها زمانی مؤثر خواهد بود که نهادهای دولتی، مراکز علمی، رسانهها و جوامع محلی در یک مسیر واحد قرار گیرند.
برنامههای ملی حفاظت از گونههای شاخص، از جمله طرحهای مربوط به پلنگ، مرال، فوک خزری و پرندگان شکاری، اگر با نظارت دقیق و حمایت مستمر دنبال شود، میتواند نقطه امیدی برای حفظ تنوع زیستی کشور باشد.
در نهایت، نجات گونههای در خطر انقراض تنها با صدور بخشنامه یا اجرای طرحهای مقطعی ممکن نیست؛ بلکه نیازمند تغییر نگرش در سطح جامعه است. تا زمانی که انسان خود را جدا از طبیعت بداند، روند تخریب ادامه خواهد داشت. اما اگر باور کنیم که هر پرنده، هر جانور و هر درخت بخشی از هویت مشترک ما است، آنگاه شاید هنوز بتوان آیندهای سبز و زنده برای ایران ترسیم کرد.
آینده تنوع زیستی ایران به تصمیمهای امروز وابسته است؛ تصمیمهایی که اگر با درک عمیق از ارزش حیات وحش همراه نباشند، ممکن است فردا تنها در کتابهای تاریخ از پلنگ ایرانی، فوک خزری و یوز آسیایی یاد شود.
گزارش از محمدرضا رشیدی؛ خبرنگار ایمنا
نظر شما