به گزارش خبرگزاری ایمنا از کردستان، سنندج ملقب به «شهر هزار تپه» است، شهری که بر روی دامنه‌های تپه‌ها آرمیده، تپه‌هایی که هرکدام نه‌تنها بخشی از منظر طبیعی این شهر هستند، بلکه حافظه تاریخی، فرهنگی و زیستی آن نیز محسوب می‌شوند.
در هیچ نقطه‌ای از شهر نیست که منظره تپه‌ای از دوردست دیده نشود، یا ردپایی از خاطرات مردم بر روی این بلندی‌های خاکی باقی نمانده باشد؛ از بازی‌های کودکانه بر روی شیب‌های تند آفتاب گرفته تا مسیرهای پیاده‌روی عصرگاهی، همواره تپه‌ها بخشی از زندگی روزمره ساکنان سنندج بوده‌اند.
با این حال، سال‌ها است که این عناصر طبیعی در سایه کم‌توجهی، بی مدیریتی و گاه طمع سودجویان، کمتر مورد توجه مسئولان و برنامه‌ریزان شهری قرار گرفته‌اند.
هر روز بخشی از این تپه‌ها در سکوت تخریب می‌شوند و بلای ساخت‌وسازهای غیرمجاز بر جانشان افتاده و جایشان را به دیوارهای بتنی و پروژه‌هایی می‌دهند که نه فقط منظر شهر را مخدوش می‌کنند، بلکه پیوند مردم با طبیعت پیرامون‌شان را هم قطع می‌کنند. این روند نه توسعه است و نه پیشرفت، بلکه نوعی تخریب هویت شهری است.
تپه‌ها به مثابه ستون‌های نگهدارنده شهر هستند؛ اگر یکی‌یکی حذف شوند، شهر نیز خواهد ریخت، نه از نظر فیزیکی که از درون و از منظر معنا و حافظه جمعی؛ پس حذف تپه‌ها به‌معنای حذف بخشی از فرهنگ، زبان، تاریخ و زیست مردمان شهر سنندج است.
ششم اردیبهشت، سالروز تأسیس شهر سنندج، می‌تواند فرصتی مغتنم باشد برای توجه نسبت به این تپه‌ها و شاید بهتر باشد یک بار برای همیشه درباره معنای واقعی حفاظت از تپه‌های این شهر گفت‌وگو کنیم.
آنچه در ادامه می‌خوانید ماحصل گفت‌وگوی ما با «مجید شاه اویسی» کارشناس ارشد مهندسی عمران، فارغ‌التحصیل دوره دکترای مدیریت کسب و کار و عضو شورای مرکزی سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور است که عضویت در شورای اسلامی شهر سنندج را در نیز کارنامه خود دارد و در گذشته مطالعات و دغدغه‌هایی را در مورد بافت شهر سنندج، به ویژه تپه‌های این شهر داشته است.
ایمنا: نگرش شما نسبت به وضعیت کنونی فضای شهر سنندج چگونه است؟
شاه‌اویسی: با رشد و توسعه شهری، تغییر در الگوهای کار و زندگی، نیاز به تفریح و گذران اوقات فراغت ضرورت بیشتری برای شهروندان ایجاد کرده و این مسئله جزو نیازهای ضروری به شمار می‌آید.
ایجاد چنین فضاهای فراغتی در قالب مکان سوم، موجب افزایش ارتباط و تعاملات بین مردم و سرزندگی شهری خواهد بود. این در حالی است که با نگاهی به مناطق مختلف شهر سنندج، نابرابری‌ها و تعارضات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و معیشتی موجود در محله‌های مختلف شهر ناشی از توزیع و پخش نابرابر امکانات و تسهیلات شهری، به روشنی به چشم می‌خورد که بعضاً ریشه در بینش مسئولان امر، نسبت به مکان و قرابت اقدامات انجام گرفته با مضمون مکان و نیاز کاربران دارد.
ایمنا: شهر سنندج ساختاری تپه ماهوری دارد، اهمیت وجود این تپه‌ها برای شهر سنندج چیست؟
شاه‌اویسی: با توجه به اهمیت تپه‌ها در جغرافیای شهر سنندج و از طرفی ضرورت پارک‌های شهری در شکل‌گیری مکان‌های سوم، بسیاری تپه‌های شهر و از جمله پارک تپه‌های ملت و دیدگاه شهر سنندج که در اذهان عموم مردم این شهر جایگاه والایی دارد و به‌رغم اینکه مکان‌سازی نظام‌مندی در آن انجام نشده، مورد استقبال کاربران زیادی است.
وجود تپه‌های تاریخی و طبیعی در اطراف و درون شهر سنندج که به عنوان نشانه‌های ساختاری عمل می‌کنند، باعث به وجود آمدن دید و منظرهای خاص و ارتباط با مکان‌های شهری می‌شوند.
در سالیان اخیر بی‌توجهی به ساختار طبیعی شهر و تپه‌های اطراف آن باعث به وجود آمدن طراحی شهری بدون توجه به روح مکان شهر شده است. از سوی دیگر، صرفاً برای حفظ طبیعت نمی‌توان مانع از حضور انسان در آن شد، بلکه باید با راهکارهای علمی کنش‌های انسانی را متعادل و هم‌نوا با طبیعت کرد.
ایمنا: چند تپه در شهر سنندج شناسایی شده است و کارکرد اصلی آنها چیست؟
شاه اویسی: در وضعیت کنونی حداقل ۶۰ تپه در محدوده قانونی شهر وجود دارد که امکان تبدیل ۲۷ تپه از آنها به فضای سبز و اکولوژیک وجود دارد. در صورت تحقق مورد فوق، سرانه فضاهای سبز و کیفیت زندگی در سنندج را می‌توان تا حد قابل توجهی افزایش داد. لذا تپه‌ها می‌توانند نقش مهمی در ارتقای کیفیت زیست پذیری شهری و همسایگی خود داشته باشند.
مطالعات نشان می‌دهد که در اغلب تپه‌های شهر سنندج پوشش طبیعی مراتع، درختان و کشاورزی که ساختار اکولوژیکی تپه‌ها را تعیین می‌کند دچار تغییرات عمده و ساختاری بوده است. مسئله موردنظر جدای از حذف پوشش طبیعی ثابت می‌تواند در جریان اکولوژیکی تپه‌ها اختلال جدی ایجاد کند.
مداخلات و تخریب‌های پیوسته انسان در طبیعت موجب تسلط بیشتر شبکه‌های مصنوعی بر ساختارها و فرایندهای اکولوژیکی شده که تپه‌های شهر سنندج یکی از اجزای اصلی ساختار اکولوژیک شهر است. برای هر نوع تصمیم‌گیری پایدار در خصوص این تپه‌ها، شناسایی دقیق وضعیت کنونی و روند تغییرات در آنها ضروری و راهگشا است.
ایمنا: آیا شیوه بهره‌برداری از این تپه‌ها متناسب با ساختار آنها بوده است؟
شاه اویسی: شیوه مدیریت شهری و تلاش برای حفظ اراضی سبز و طبیعی در این تپه‌ها، متناسب با تغییرات آنها نبوده است. چنانچه افزایش ساخت و سازهای انسانی و پوشش‌های آسفالت نشان از تخریب ساختار اکولوژیکی و افزایش مداخلات انسانی غیر پایدار دارد.
عدم نگاه اکولوژیک در مدیریت شهری و توجه نداشتن به تپه‌ها به عنوان یک جز از کلیت اکولوژیکی شهر سنندج، نه تنها چهره و منظر تپه‌ها را مخدوش کرده، بلکه سبب تمرکزگرایی مداخلات و فعالیت‌ها در بخش‌های مشخصی از این تپه‌ها و به تبع آن انقطاع در جریان‌های اکوسیستم در کلیت تپه و شهر شده است.
در این میان شهروندان و سمن‌ها می‌توانند نقش تعیین کننده در رصد فعالیت‌ها و حفاظت از تپه‌ها داشته باشند و طرح ویژه ساماندهی تپه‌ها به عنوان یک سند بالادستی، حقی عمومی و الزامی قانونی را برای حفظ و ارتقای اکولوژیکی تپه‌ها فراهم کرده است.
ایمنا: وجود این تپه‌ها چه هویتی به شهر سنندج بخشیده است؟
شاه اویسی: هویت کالبدی شهر سنندج بر محوریت دژ حکومتی بالای تپه و رشته کاریز سرنوی بوده و با شاخص‌هایی چون تپه‌ها و چشمه‌های آن تعریف شده است. حتی نام‌گذاری برخی محلات شهر سنندج متأثر از اسامی تپه‌هایی همچون تپه توس نوذر، شیخ محمدباقر، اولیا بک، شیخ محمدصادق، تکیه و چمن. ریوی جار، شه‌وبو، کشاورز. گلینی، کوچک ره‌ش، قشلاق، شیخان، قوپال، سعدی، زاگرس و یا چشمه‌هایی با نام‌های کانی کوزله، کانی پرد به‌ن، کانی فاته، چم حاجی نصه، چم دره‌بیان و کاریز مسجد داروغه است. (کانی در زبان کُردی به معنی چشمه و چم به معنی رود کوچک منبعث از این چشمه‌ها است.)
تپه‌های شهر سنندج هرکدام از ویژگی و سرگذشتی خاص برخوردارند که شناسنامه شهر بوده و در سال ۲۰۰۷ شهر سنندج از سوی سازمان جهانی گردشگری لقب شهر هزار تپه را به خود اختصاص داد و اینگونه است که سنندج، به‌عنوان شهر هزار تپه شناخته شده و این بیانگر آن است که تپه‌ها نمادهای شهر هستند و نمی‌توان این شهر را از تپه‌ها و چشمه‌ها و محلات قدیمی آن جدا دانست.
بدون شک تپه‌ها به عنوان مکان‌هایی با تسلط ارتفاعی بر اطراف، یکی از بهترین گزینه‌ها برای ایجاد فضاهای عمومی و فضاهای باز هستند، زیرا این عناصر از نقاط شاخص بصری هستند که هم در منظر عینی و هم ذهنی ساکنان جایگاه ویژه‌ای دارند. بنابراین شهرهایی که دارای تپه هستند دارای ظرفیت طبیعی مناسبی برای ایجاد عرصه‌ها و فضاهای عمومی هستند.
شهر سنندج با توجه به موقعیت جغرافیایی و محصوریت در چاله فضایی که توسط ارتفاعات اطراف حاصل شده با توجه به تاریخ و ساختار شهر همانطور که از اسم شهر پیدا است (سنه دژ)، از مفهوم شهر-تپه منتج شده که واجد ویژگی‌های خاصی به سبب این ساختار است که در سایر شهرهای ایرانی- اسلامی به ندرت دیده می‌شود.
ایمنا: وضعیت کنونی تپه‌های شهر سنندج را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شاه‌اویسی: تپه‌های این شهر به عنوان یک توان مهم اکولوژیک محسوب می‌شوند که در طول این سال‌ها مورد تصرف ادارات و نهادهای مختلف قرار گرفته‌اند و در بیشتر تپه‌ها حجم خاکبرداری و ساخت و ساز قابل توجه است. به عبارت دیگر اغلب تپه‌های سنندج کارکرد عمومی و همگانی خود را از دست داده‌اند.
دلایل مختلفی دست به دست هم داده‌اند تا تپه‌ها عملکرد واقعی خود را نداشته باشند، یکی از مهم‌ترین علت‌ها، بی‌توجهی طرح‌های توسعه شهر و نبود ضوابطی مشخص برای توسعه تپه‌ها است، ضوابطی که می‌توانست در فرآیند شکل‌گیری تپه‌ها و یا حتی مرمت بافت تپه‌ها و اطراف آنها مؤثر باشد.
در سال ۱۳۹۶ مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری پیرامون ساماندهی حفاظت و احیا تپه‌ها و چشمه‌ها در منظر طبیعی شهر سنندج، مبنی بر ضرورت توجه ویژه به منظر طبیعی شهر سنندج و اهمیت عناصر طبیعی (تپه‌ها و چشمه‌های شهری) در شکل‌دهی ساختار و استخوان‌بندی کالبدی فضایی شهر سنندج، به جهت ارتقای کیفیت محیط شهری از جنبه تجدید ساختار شهر و احیای عرصه‌های عمومی و فضاهای باز و سبز شهری و توسعه گردشگری در شهر سنندج تصویب و ابلاغ شد.
حاصل این طرح مجموعه‌ای از سیاست‌ها، ضوابط عام و خاص و نیز نقشه‌هایی مهم برای حفظ و ارتقای اکولوژیکی و اجتماعی ۲۷ تپه در داخل محدوده قانونی شهر و نیز ۲۲ تپه در حریم شهر است.
بر اساس این مصوبه هرگونه ساخت و ساز در تپه‌های واقع در حریم شهر ممنوع و هیچ ارگان و یا شخص حقوقی و یا حقیقی خاصی اجازه ساخت و ساز در این تپه‌ها را ندارد و هرگونه ساخت و ساز در تپه‌های محدوده قانونی شهر نیز بایستی با محوریت احیا این تپه‌ها صورت گیرد.
ایمنا: به نمونه‌ای از آسیب‌هایی که تاکنون متوجه تپه‌های شهر سنندج شده است، اشاره می‌کنید؟
شاه‌اویسی: به عنوان مثال در سال ۱۳۹۶ اداره‌کل راه و شهرسازی حدود ۳۰ هکتار از اراضی تپه «کوچکه ره‌ش» را به پارک علم و فناوری کردستان واگذار و متعاقباً شهرداری سنندج اقدام به صدور پروانه حصارکشی کرد که در این پروانه به صراحت دو موضوع قید شده بود که احداث فنس در ارتفاع حداکثر دو متر باشد و مجری طرح حق احداث هیچ‌گونه بنایی را ندارد.
اما پارک علم و فناوری کردستان علاوه بر دستکاری و تخریب طبیعت، به جای فنس کشی، دیوار بتنی را در وسعتی قریب به ۵۰ هکتار یعنی حدود ۳۰ هکتار بیشتر از مساحت مندرج در قرارداد واگذاری (که با عنایت به عدم تصویب در شورایعالی شهرسازی و معماری فاقد وجاهت قانونی بود) احداث کرد که به‌رغم اعتراض جدی فعالان مدنی، زیست محیطی و کوهنوردان به احداث غیر اصولی پارک علم و فناوری در اراضی کوچ که ره‌ش، اداره کل راه و شهرسازی، شهرداری سنندج و دستگاه‌های ذیربط اقدام مؤثری در رابطه با تعطیلی کارگاه و متوقف کردن این تخلف بسیار آشکار انجام نداده و به ناچار فعالان مدنی، زیست محیطی و کوهنوردان دست به کار شدند و با ورود دستگاه‌های نظارتی عملیات اجرایی متوقف شد.
اگرچه قرارداد واگذاری این اراضی به پارک علم و فناوری تمدید نشد و عملیات تخریب متوقف شد، اما به سبب احداث دیوارهای بتنی جهت محصور کردن محدوده ۵۰ هکتاری، بخش قابل توجهی از این تپه در اثر عملیات خاکبرداری و احداث راه دسترسی و همچنین نصب دیوارهای بتنی پیش ساخته تخریب شد.
ایمنا: چه الزامات قانونی برای حفاظت از تپه‌های شهر سنندج وجود دارد؟
شاه‌اویسی: بر اساس مصوبه شماره ۳۰۰/۶۱۷۴ مورخ ۱۳/۰۲/۱۳۹۶ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران پیرامون ساماندهی، حفاظت و احیا تپه‌ها و چشمه‌ها در منظر طبیعی شهر سنندج و متعاقباً طرح ویژه ساماندهی تپه‌های سنندج ابلاغی همان شورای عالی به شماره ۱۳۵۳۶۷/۳۰۰ مورخ ۱۶/۰۹/۱۳۹۸ بر حفظ و ارتقای ارزش‌های نمادین و توان اکولوژیکی تپه‌های حریم شهر سنندج تاکید ویژه‌ای شده است و بر این اساس هرگونه ساخت و ساز، خصوصی سازی و تخریب اراضی کوچ که ره‌ش ممنوع است، همچنین این طرح جز مصوبات فرا دست بوده و اجرا و رعایت آن برای تمام دستگاه‌های دولتی الزام‌آور است.
همچنین در دو سال اخیر در اقدامی تاسف‌آور بخش‌هایی از اراضی این تپه به طرح جوانی جمعیت اختصاص داده شده است و براین اساس عملیات تخریب این نماد شهر سنندج پس از چند سال وقفه مجدداً جان تازه‌ای گرفته و دستگاه‌های مرتبط خود را ملزم به مراعات این طرح ویژه که مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری است، نمی‌دانند.
ایمنا: برای حفاظت از بافت تپه‌ای شهر سنندج چه اقداماتی لازم است صورت بگیرد؟
شاه اویسی: با توجه به اینکه بر اساس طرح ویژه ساماندهی تپه‌ها هر نوع مداخله کالبدی گسترده (خاکبرداری، خاک‌ریزی و ساختمان سازی) در محدوده تپه که منجر به تغییر فرم و ساختار طبیعی و اکولوژیکی تپه شود، اکیداً ممنوع بوده؛ لازم است که با عنایت به مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران پیرامون طرح ویژه ساماندهی تپه‌های سنندج ابلاغی به استاندار و رئیس شورای اسلامی استان کردستان، اهمیت تپه‌ها در شکل‌دهی ساختار و استخوان بندی کالبدی شهر سنندج و لزوم حفظ و ارتقای این عناصر، «نقشه سازمان فضایی»، «پلان راهبردی» و «نقشه حوزه بندی تپه‌های داخل محدوده شامل رأس، میانه و قعر» به عنوان اساس در بازنگری طرح جامع قرار گیرد.
همچنین اختصاص بخشی از اراضی کوچکه‌ره‌ش به طرح جوانی فاقد وجاهت قانونی لازم است، چراکه در تضاد آشکار با طرح ویژه ساماندهی تپه‌های سنندج بوده و بر این اساس لغو تمام مصوبات شورای مسکن و کمیسیون ماده پنج استان مرتبط با این طرح ویژه ضروری است.
توجه نکردن به مصوبه «طرح ویژه ساماندهی تپه‌های سنندج» نشان از آن دارد که دستگاه‌های متولی متوجه مسئولیت خطیر خود در رابطه با به پایان رساندن روند غلط سال‌های عدم حفاظت از تپه‌های شهر سنندج نیستند، لذا ضروری است با پیگیری عاجل مانع از تداوم این روند غلط تخریب یکی از نمادهای شهر هزار تپه شده و جمع‌آوری قطعات دیوارهای بتنی و حذف راه‌های دسترسی که نماد تعرض یه این نشان طبیعی شهر سنندج است، انجام شود.
همچنین ترتیبی اتخاذ شود که با بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌های قانونی، مسیر تمکین تمامی دستگاه‌های اجرایی ذیربط و به‌ویژه اداره کل راه و شهرسازی و شهرداری سنندج به مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری فراهم شده و از واگذاری اراضی تمامی تپه‌ها و از جمله اراضی کوچکه‌ره‌ش خودداری و تمام مداخلات بر اساس طرح ویژه ساماندهی تپه‌های سنندج باشد.
با توجه به اینکه سال‌ها است اجرای کمربند سبز حفاظتی بر اساس طرح تفصیلی شهر سنندج به تعویق افتاده و هر بار یک دستگاه اجرایی با اقدامات غیرقانونی به این حریم سبز تجاوز و اراضی واقع در آن را تخریب می‌کند و این بار نیز به جهت واگذاری اراضی محدوده این کمربند سبز به طرح جوانی جمعیت به آن تجاوز شده است، ضمن لغو واگذاری اراضی کوچکه‌ره‌ش به هر ارگان و یا نهادی، این کمربندی حفاظتی هرچه سریع‌تر اجرا شود.
گفت‌وگو از ویدا باغبانی، خبرنگار ایمنا
نظر شما