به گزارش خبرگزاری ایمنا، در میان هزاران چشمه علم به سراغ پژوهشگران آزمایشگاه معیار صنعت رفتیم که در دنیای دانش بنیانها درخت علم را آبیاری کرده و اکنون ثمره آن به بار نشسته است؛ در بازدید از جزئیات این آزمایشگاه دانشبنیان حس یک سفر علمیِ واقعی در من جان گرفت، نه سفری با قطار و هواپیما، بلکه سفری به درون دنیایی نادیده از دادهها، دقتها و آزمونهایی که هر روز در لایههای پنهان صنعت سلامت جاریاند، بیآنکه کسی حتی متوجه شود راهروهای آزمایشگاه، با نورهای خنثی و دیوارهای سفیدِ بیهیاهو، سکوتی داشتند که آدم را دعوت میکرد به شنیدن زمزمههای علم در دل دستگاهها، لوله و صفحات نمایش.
نخستین بخش بازدید، فضایی بود پر از سینیهای استریل، یخچالهای صنعتی و کابینتهای شیشهای که هر کدام، انگار خزانهای از میکروارگانیسمها بودند، بوی خاص ضدعفونیکنندهها مثل ردِ سایهای از انضباط در هوا پیچیده بود، میزهایی که با دقت میلیمتری چیده شده بودند، اتوکلاوهایی که با نظم خاصی بخار تولید میکردند، و دستگاههایی که بیوقفه در حال خوانش اطلاعات بودند؛ همه نشانی از سازوکاری داشتند که کوچکترین بیدقتی در آن، میتوانست به بهای از بین رفتن اعتبار یک محصول یا حتی تهدید جان انسانها تمام شود؛ همهچیز روی مرزِ ظرافت و سختگیری حرکت میکرد، در آن فضا حتی یک قطره هم معنا داشت؛ یک قطره معرف، یک قطره باکتری، یا یک قطره تفاوت در نتایج ایجاد میکرد.
در بخشی از سالن، سکوهایی قرار داشت که آزمایشهایی مربوط به محصولات پزشکی انجام میشد، ماسکهایی در محفظههای شفاف آزموده میشدند، سرنگهایی تحت فشار بررسی میشدند، و حتی بستهبندیها نیز از لحاظ نفوذ هوا، مقاومت در برابر رطوبت و پایداری در برابر نور آزمایش میشدند. شاید از بیرون، تنها یک جعبه کوچک یا یک سرنگ معمولی دیده شود، اما در دل این آزمایشگاه، هر قطعه مثل یک معادله چند مجهولی بررسی میشد؛ در فضای دیگر، صدای منظم دستگاههای آنالیز، نظمی آهنگین به محیط داده بود؛ صفحهنمایشها اعدادی را نشان میدادند که تنها برای چشمهای آموزشدیده معنا داشتند، اما حتی برای کسی مثل من که تنها ناظر بود، واضح بود که هر عدد در اینجا، اعتبار یک تولید، سلامت یک انسان یا حتی آیندهی یک صنعت را رقم میزند.
کف زمین به طرز وسواسگونهای تمیز بود، حتی در هوا هم بویی نمیآمد، مگر همان رایحه خفیف مواد شیمیایی خنثیشده؛ به بخش بررسی نمونههای بیولوژیک رسیدیم؛ اینجا قفسههایی وجود داشت که نمونههای خونی، بزاق، ادرار و سایر نمونههای بدن انسان، با نظم خاصی نگهداری میشدند. حس احترام عجیبی در فضا موج میزد؛ نه تنها به علم، بلکه به هر انسانی که این نمونهها به او تعلق داشت؛ گویی اینجا، هر قطره خون یادآور یک سرنوشت بود.
سامانههای استخراج اطلاعات ژنتیکی، دستگاههایی برای تعیین ترتیب نوکلئوتیدها، نرمافزارهایی که اطلاعات خام را تبدیل به دادههای قابل تفسیر میکردند، همه در هماهنگی با هم کار میکردند، اما در عین حال عنصر انسانی همچنان محور بود. ردپای دقت، وسواس و مسئولیتپذیری انسانی در همه جای این فضاها دیده میشد. دلم میخواست برای ساعاتی آنجا بمانم و تنها تماشا کنم، اینکه چطور یک نمونه به آرامی آمادهسازی و وارد چرخه آزمون میشود، و در نهایت گزارشی که پشت آن، شاید هفتهها وقت و سالها تجربه خوابیده است تهیه میشود، دستگاههایی همچون اسپکتروفتومتر، کروماتوگرافی در این فضا حضور داشتند و بیوقفه داده تولید میکردند، نمودارها روی مانیتورها بالا و پایین میرفتند و در دل هر پیک، یک حقیقت نهفته بود، یک ناخالصی، یک آلودگی، یا بهعکس، یک تأیید بر اصالت.
احساس میکردم در دل یک موجود زنده ایستادهام، آزمایشگاه همچون یک بدن، با سلولهایی در قالب اتاقها، با قلبی که درون دستگاهها میتپد و با مغزی که همه چیز را رصد میکند، نمونه ارگانیسمی است که اگر یک قسمت آن از کار بیفتد، تمام سیستم دچار اختلال میشود.
در واپسین بخش بازدید، به سراغ مدیر این مجموعه محمدمهدی قیصری که هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان و استاد تمام شیمی تجزیه را در کارنامه خود دارد رفتیم، با او به گفتوگو نشستیم و جزئیات این مجموعه مهیج را بررسی کردیم.
ایمنا: نقش دانشگاه در تصمیمات کلان این مجموعه و گستره فعالیتهای آزمایشگاهی آن چگونه تعریف شده است؟
قیصری: این مجموعه بهطور مستقل اداره میشود، بهگونهای که دانشگاه در تصمیمات دخالتی ندارد، دانشگاه از ابتدا از این مجموعه بینهایت حمایت کرده است و حاصل این حمایت بههمراه ارتباطاتی که با صنعت برقرار کردهایم، به این توفیق منجر شده است. در حال حاضر ۹۰ نیروی انسانی در این مرکز فعالیت میکنند که بهصورت استخدامی و قراردادی هستند، ما حدود هزار محصول استاندارد در حوزههای قضائی، خوراک دام، طیور، آبزیان، محیط زیست و سایر موارد را پوشش میدهیم که از این تعداد ۷۹۰ مورد مجوز رسمی داریم، حدود ۱۲ هزار آزمون استاندارد در اینجا انجام میشود که بیشتر آنها تأیید شده و با دقت و صحت کامل اجرا میشوند، بهعنوان نمونه آبی که به اینجا میرسد، ۵۰ تست متفاوت را طی میکند که یکی از ۷۹۰ ردیف استاندارد ما را تشکیل میدهد.
این مجموعه دارای بخشهای متنوع و تخصصی است که به ترتیب از بخشپذیرش نمونهها آغاز میشود، ما با همه استانهای کشور (۳۱ استان) همکاری داریم و نمونهها از سراسر ایران به اینجا ارسال میشوند. این نمونهها بهصورت بستهبندیشده و پلمب به مرکز میرسند که فرایند بازرسی آنها با عکسبرداری و فیلمبرداری مستندسازی میشود. سیستم نرمافزاری بسیار پیشرفته ما، مطابق با استاندارد بینالمللی ISO/IEC ۱۷۰۲۵ طراحی شده است، این نرمافزار با بیش از ۱۷۰۰ زبان و دستورالعمل آزمایشگاهی سازگار است و برخلاف استانداردهای سری ISO ۹۰۰۰، هیچگاه دچار اختلال نمیشود.
بهتازگی (دو تا سه ماه پیش) به مجموعه آیلند (IAF) پیوستهایم که یک شبکه جهانی از آزمایشگاههای آکردیتیه شده است و فعالیت خود را بر پایه استاندارد ISO/IEC ۱۷۰۲۵ ادامه میدهد. پیش از این، اعتبار نتایج آزمونهای ما محدود به ایران بود، اما اکنون گواهیهای صادرشده ما در ۱۱۰ کشور جهان معتبر است. پس از مرحله پذیرش نمونه، کدگذاری میشوند و به بخشهای تخصصی بعدی منتقل میشوند؛ مشتریان ما بهدنبال نتایجی بسیار دقیق هستند که در چارچوب حدود تعیین شده (۷۹۰ محصول استاندارد) ارائه میشود، این محصولات شامل حوزههای غذا، دارو، استانداردهای بهداشتی، محیطزیست و دامپزشکی است و همه سازمانها و ارگانهای نظارتی کشور نیز از خدمات ما استفاده میکنند.
ایمنا: کدام یک از این عوامل (تولید مواد مرجع، پایش خطوط تولید یا نگهداری نمونههای شاهد) بیشترین تأثیر را در جلوگیری از تخلفات کیفی داشته است؟
قیصری: حدود ۱۵۰۰ کارخانه با ما قرارداد دارند تا کنترل کیفیت و بهبود استانداردهای تولید خود را تضمین کنند. یکی از شاخصهای مهم، تولید مواد مرجع است که در طی بازدیدها به آن اشاره میشود. شرکتهای معتبر بهدلیل تعدد آزمونها و دقت بالای ما، به این مرکز اعتماد کردهاند. هر محصول مطابق استاندارد خاص خود تست میشود؛ بهگونهای که در استانداردهای ملی و بینالمللی مشخص شده است که چه آزمونهایی باید انجام شود و ما بهطور دقیق همان موارد را پیاده میکنیم. مقادیر مجاز هر پارامتر نیز با نمونه مقایسه میشود تا انطباق کامل اثبات شود، در فرایند آزمایشگاهی همه مراحل توسط نیروی انسانی متخصص و دستگاههای دقیق انجام میشود. برای نمونه، دو بسته روغن که از یک نمونه مادر گرفته شدهاند، بهصورت مجزا بازرسی میشوند تا از تطابق نداشتن خطوط تولید اطمینان حاصل شود، نمونهها پس از آمادهسازی (مخلوط، آسیاب، الک) به بخشهای مربوط ارسال میشوند. برای هر نمونه، یک بخش بهعنوان شاهد نگهداری میشود تا در صورت اختلاف یا شکایت، بتوان آزمون را تکرار کرد، این نمونههای شاهد در شرایط مناسب (یخچال، فریزر یا محیط معمولی) نگهداری میشوند، همچنین برخی نمونهها همچون بیسکویتها به آزمایشگاه شیمی (HPLC) یا میکروبی منتقل میشوند تا طبق استانداردهای مربوطه مورد بررسی قرار گیرند، این فرایند تضمین میکند که همه مراحل با دقت مطلق و مطابق با الزامات جهانی انجام شود.
یکی از افتخارات این مجموعه این است که در طی ۱۲ سال فعالیت، هیچ شکایتی از گزارشهای صادرشده رد نشده است. این دقت و قابلیت اعتماد، برند این آزمایشگاه را تقویت کرده و نتایج آن را بهطور کامل مورد اطمینان قرار داده است، بهعنوان نمونه نمونههایی که از شهرکرد دریافت میشوند، پس از تستهای مختلف، در یخچالهای مجهز نگهداری میشوند. پروتکل نگهداری نمونهها بهگونهای است که حتی پس از گذشت دو ماه، محصولاتی که تستهای اولیه را با موفقیت پشت سر گذاشتهاند، همچنان در سردخانههای مخصوص با شرایط کنترلشده ذخیره میشوند، بخشهای مختلف آزمایشگاه بهصورت معمول نمونهها را برداشت کرده و فرایندهایی همچون شستوشو، مصرف یا تجزیه و تحلیل را انجام میدهند.
ایمنا: چگونه ترکیب آزمونهای کلاسیک (همچون تیتراسیون) و فناوریهای پیشرفته (همچون HPLC) در آزمایشگاه شما، به تشخیص دقیق هر دو نوع آلودگی (میکروبی و شیمیایی) در صنعت غذا کمک میکند؟ به نظر شما، چرا تحلیل ترکیباتی همچون روغنهای ترانس نیازمند دقت بالا و استفاده از دستگاههای محدود (همچون HPLC) است و چگونه این فرایند میتواند از عرضه نادرست روغنهای صنعتی بهعنوان خوراکی جلوگیری کند؟
قیصری: در حوزه صنعت غذا، دو آلودگی اصلی مورد بررسی قرار میگیرد: آلودگیهای میکروبی و شیمیایی. آلودگی میکروبی بهدلیل تأثیرات سریع و شدیدش، خطرناکتر از آلودگی شیمیایی است، تیمهای تخصصی ما در بخشهای مختلف ثابت هستند و بهصورت متمرکز در آزمایشگاههای اختصاصی فعالیت میکنند؛ بهزودی آزمایشگاه سلولی-مولکولی نیز راهاندازی میشود که از جمله نیازهای مهم کشور در تشخیص بافتهای غذایی (همچون گوشت حلال یا غیرحلال، تشخیص گونههای گوشتی و تعیین درصد افزودنیها) است.
آزمایشگاه ما توانایی انجام همه آزمونهای کلاسیک را دارد که شامل روشهای دستی از صفر تا صد (همچون تیتراسیون و سنجشهای حجمی) میشود، این روشها نیازمند مهارت و تخصص بالایی هستند و حدود ۱۲۰۰ تست از ۱۲ هزار آزمون سالانه را شامل میشوند. در حوزه میکروبی، همه آزمونهای مرتبط با هر محصول غذایی در اینجا انجام میشود، علاوهبر این آزمایشگاه ما منحصربهفرد است، زیرا تستهایی را ارائه میدهد که تنها دو تا سه آزمایشگاه در ایران توانایی انجام آن را دارند. بهعنوان نمونه، آنالیز رنگ در دو مرحله انجام میشود « ابتدا در آزمایشگاه کلاسیک و در صورت مثبت بودن نتیجه، با دستگاه HPLC تجزیه و تحلیل میشود که تنها دو آزمایشگاه در ایران این توانایی را دارند.
یکی از ویژگیهای برجسته آزمایشگاه، توانایی اندازهگیری دقیق ترکیبات شیمیایی در مقیاسهای بسیار کوچک (همچون پیپیام یا پیپیبی) است. بهعنوان مثال، در تحلیل روغنها، پیوندهای ترانس (که برای سلامتی مضرند) و ساختارهای اشباع نشده تک (همچون روغن زیتون ویرجین) مورد بررسی قرار میگیرند. روغنهای ترانس موجب بروز مشکلاتی همچون گرفتگی عروق میشوند، در حالی که روغن زیتون بهدلیل داشتن اسیدهای چرب تکغیراشباع، برتری قابل توجهی دارد، برخی روغنهای صنعتی (همچون روغن پمس) که تنها برای استفاده در صنعت مناسب هستند، بهاشتباه در فروشگاهها بهعنوان روغن خوراکی عرضه میشوند.
آزمایشگاه ما همه شویندهها (شامپوها، مایعات ظرفشویی) را مورد آزمون قرار میدهد؛ برای آگاهی عمومی، محتوای آموزشی (ویدئوها و مقالات) در سایت ما وجود دارد که به مصرفکنندگان کمک میکند تا با پارامترهای کیفی آشنا شوند. بهعنوان نمونه، هنگام خرید روغن زیتون، توجه به اصطلاحاتی همچون «ورژن» یا «ریفاین شده» ضروری است؛ روغن زیتون بدون بو بهترین گزینه برای سلامتی است، همچنین تیم ما آمادگی دارد تا به مراجعان در درک بهتر این پارامترها کمک کند، زیرا اشتباهات رایجی همچون انتخاب نادرست روغنها هنوز در فروشگاهها دیده میشود.
ایمنا: چگونه در آزمایشگاه شما استفاده از دستگاههای پیشرفته همچون جذب اتمی و نشر اتمی ، به همراه دستیابی به مواد مرجع استاندارد (CRM) تولیدشده توسط شرکت معیار دانش، میتواند به تشخیص دقیق آلودگیهای ناشی از روغن پالم و سایر فلزات سنگین کمک کند؟ به نظر شما، چرا در شرایط تحریمها، تولید داخلی CRM توسط این شرکت ایرانی (با رعایت استانداردهای جهانی همچون ISO ۱۷۰۳۴) اهمیت استراتژیکی در حفظ دقت آزمونها و مقابله با تخلفات غذایی دارد؟
قیصری: روغن پالم موضوعی است که جامعه به شدت تحت تأثیر آن قرار گرفته است. حذف نادرست روغن پالم از محصولات غذایی منجر به کاهش نقطه دود روغن، اکسیداسیون سریعتر، تشکیل رادیکالهای آزاد، و افزایش خطر ابتلاء به سرطان میشود، روغن پالم نهتنها در روغنهای خوراکی، بلکه در فراوردههایی همچون بستنی، لبنیات و شکلات نیز یافت میشود، این مسئله بهویژه در فصل تابستان، که مصرف آب و فراوردههای سرد بیشتر است، پیچیدهتر میشود، این آزمایشگاه با بررسی دقیق همه محصولات، نقش کلیدی در افشای این آلودگیها ایفا میکند.
در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی، دستگاههای جذب اتمی و نشر اتمی ما از جمله پیشرفتهترین تجهیزات جهانی (آمریکایی) هستند که قادر به اندازهگیری فلزات سنگین در مقیاسهای بسیار کوچک (میکروگرم در کیلوگرم یا پیپیبیلیون) هستند، این دستگاهها به غیر از اورانیوم، همه فلزات را تکتک آنالیز میکنند و دقت بالایی در شناسایی آلودگیها دارند. بهعنوان مثال دستگاه نشر اتمی در عرض ۳۰ ثانیه قادر است همه عناصر جدول تناوبی را در یک نمونه شناسایی کند.
یکی از چالشهای اصلی در کالیبراسیون دستگاهها، دسترسی به مواد مرجع استاندارد (CRM/SRM) است. این مواد برای تهیه منحنی کالیبراسیون ضروری هستند، در خاورمیانه هیچ کشوری تولیدکننده CRM نیست و واردات آن از ۱۵ کشور پیشرفته بهدلیل تحریمها و هزینههای بالا با محدودیت روبهرو است. شرکت معیار دانش بهعنوان نخستین شرکت ایرانی، موفق به دستیابی به فناوری تولید CRM شده است و در حال حاضر ۸۰ درصد از نیازهای داخلی را تأمین میکند، این مواد در آزمایشگاههای ما با استانداردهای جهانی (همچون استاندارد ۱۷۳۴) هماهنگ هستند و توانستهایم مجوزهای لازم را از کشورهایی همچون هند (رتبه دوم جهان در این زمینه) اخذ کنیم.
تجهیزات آزمایشگاهی ما قادرند فلزات سنگین را در مواد غذایی، خاک، و آب با دقت بالا شناسایی کنند، بهعنوان نمونه دستگاه جذب اتمی میتواند غلظت آلومینیوم شمش فلزی را اندازهگیری کند و ناخالصیهای آن را آشکار سازد، این قابلیت بهویژه در صنایع معدنی اهمیت دارد، جایی که خریداران نیاز به اطمینان از خلوص مواد دارند، همچنین آزمایشگاه ما با استفاده از استانداردهای ۳۵ عنصری (که بیشتر آنها را خودمان تولید میکنیم)، توانسته است دقت گزارشهای خود را با استانداردهای خارجی هماهنگ کند.
ایمنا: چگونه ترکیب فناوریهای پیشرفته (همچون ICP و کروماتوگراف یونی)، سیاستهای محرمانگی صارم (کدگذاری نمونهها و نبود افشای هویت مشتریان) و پاسخگویی به چالشهای رسانهای (همچون موارد آب معدنی و آفلاتوکسین)، به حفظ اعتبار علمی و عمومی آزمایشگاه کمک میکند؟
قمصری: این آزمایشگاه بهعنوان یک مرکز مرجع، خدمات خود را به همه سازمانهای حاکمیتی و خصوصی ارائه میدهد. نمونهها پس از دریافت کد، تحت آزمونهای مختلفی همچون طیفسنجی پلاسمای جفتشده القایی (ICP) قرار میگیرند. تیم مهندسی ما با بررسی دقیق طیف نوری ناشی از تابش نمونهها، قادر است همه عناصر موجود در آن را شناسایی کند. بهعنوان مثال، نمونهای از دانشگاه که امروز دریافت شد، پس از آنالیز مشخص شد که علاوهبر آلومینیوم، ناخالصیهای دیگری نیز دارد که برای خریداران حائز اهمیت است. این دقت و جامعیت در آنالیز، توانمندیهای بینظیر آزمایشگاه ما را نشان میدهد، این آزمایشگاه مجهز به ۹ دستگاه پیشرفته فلزی است که با انواع دتکتورهای پیشرفته همچون DAD، UVD، و MS مجهز شدهاند. از جمله این دستگاهها، کروماتوگراف یونی (IC) قرار دارد که با هزینهای حدود ۳۵ میلیارد تومان، همه آنیونها را با دقت کامل آنالیز میکند، هیچ نمونهای نمیتواند وارد این مجموعه شود مگر اینکه روش آنالیز آن در دستگاههای موجود قابل اجرا باشد. برای هر درخواست تحلیل، حداکثر دو ساعت زمان صرف بررسی روشهای مناسب میشود. همه ترکیبات مورد نیاز برای آزمونها در آزمایشگاه موجود است و این مجموعه توانایی پاسخگویی به هرگونه درخواست تحلیلی را دارد.
ایمنا: با توجه به متن ارائهشده، فرایند شناسایی آفلاتوکسین در نمونههای آرد با استفاده از دستگاههای پیشرفته (همچون HPLC) را تشریح کنید، همچنین توضیح دهید رعایت استاندارد ISO/IEC ۱۷۰۲۵ چگونه میتواند از تحریف نتایج آزمایشگاهی در رسانهها جلوگیری کند؟
قمصری: محرمانگی نمونهها و اطلاعات مربوط به آنها یکی از اصول اساسی این آزمایشگاه است، همه نمونهها با کدهای رمزگذاری شده (همچون کد ۱۲۸۵۳/۱۴۰۳/۱۲) ثبت میشوند و تنها افراد مجاز در بخش پذیرش اطلاعات اولیه را میدانند. کارشناسان آزمایشگاه هیچگاه از هویت نمونهها یا مشتریان مطلع نمیشوند. این سیاست محرمانگی مطابق با استاندارد ISO/IEC ۱۷۰۲۵ اجرا میشود و هیچ برند یا شرکتی بهصورت عمومی مورد اشاره قرار نمیگیرد، مگر در مواردی که مشتری بهطور خصوصی درخواست کند، یکی از چالشهای این آزمایشگاه، برخورد با شایعات و تحریفهای رسانهای است. بهعنوان نمونه، مورد آزمایش آب معدنی که توسط خانم امیری منتشر شد، موجب سروصدای زیادی در فضای مجازی شد. باوجود اینکه گزارشهای آزمایشگاه نشان میدهند آب معدنی مطابق استاندارد است، برخی رسانهها این موضوع را به ابزاری برای تبلیغات تبدیل کردند، همچنین آزمایش آفلاتوکسین در آرد، که توسط دکتر نبی و پگاه مورد بحث قرار گرفت، نمونهای دیگر از این چالشهاست. این آزمایشگاه با انتشار گزارشهای دقیق، همواره سعی کرده است حقایق را آشکار سازد.
حمایت دانشگاه از این آزمایشگاه و جذب متخصصان خبره، دو عامل کلیدی موفقیت آن بوده است، برخلاف بسیاری از دانشگاههای دولتی که دستگاههای پیشرفته را تنها برای تولید مقاله استفاده میکنند، این مجموعه با همکاری متخصصان خارج از دانشگاه، توانسته است دستگاههای خود را بهطور عملیاتی و مداوم به کار گیرد. بهعنوان نمونه دستگاههای این آزمایشگاه در دانشگاه آزاد بیش از مراکز اروپایی مورد استفاده قرار میگیرند، در حالی که در دانشگاههای دولتی، اغلب این تجهیزات تنها بهدلیل کسب اعتبار علمی خریداری میشوند، این آزمایشگاه با داشتن دستگاههایی همچون HPLC، GC-MS، و کروماتوگراف یونی، توانایی تحلیل طیف گستردهای از ترکیبات را دارد، از جمله آنتیبیوتیکها، آفلاتوکسینها، ویتامینها، و ناتامایسین. همه این فرایندها با رعایت استانداردهای بینالمللی و تحت نظارت تیم متخصص انجام میشود، همچنین نمونهها پس از آزمون در سردخانههای مجهز (تا ۸۰- درجه سانتیگراد) نگهداری میشوند تا در صورت نیاز به تکرار آزمون، دقت نتایج حفظ شود، این آزمایشگاه نهتنها بهعنوان یک مرکز آزمون، بلکه بهمثابه پایگاهی علمی برای آموزش و تحقیق نیز فعالیت میکند.
نظر شما