به گزارش خبرگزاری ایمنا، لازم است بدانیم طبق اطلاعات موجود احداث سدها مانند هر تکنولوژی دیگر دارای اثرات مثبت و منفی مختلفی است که از مزایای آن می‌توان به کنترل رژیم جریان در نتیجه مهار آب، جلوگیری از هدر رفت آب، تولید برق، جلوگیری از سیل، ازدیاد سطح کشت و تأمین آب شرب، تأمین آب کشاورزی و مصارف شهری از طریق ذخیره آب و تولید انرژی اشاره کرد، اما بررسی و مطالعات انجام شده نشان داده که ساخت سد و ذخیره آب در مخزن آن اثرات فیزیکی- شیمیایی و اکولوژیکی قابل توجهی بر اکوسیستم می‌گذارد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، امروزه شرایط زیست‌محیطی زمین برای تمام دنیا مورد توجه قرار گرفته است، زیرا تغییرات اقلیمی، افزایش دما و کاهش آب، مسائل بسیار مهمی است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر زندگی انسان تأثیر دارد، در این بین یکی از این مسائلی که مورد توجه قرار گرفته، سدسازی نادرست است؛ درواقع سدسازی علاوه بر مزایا و کاربردهایی که دارد، می‌تواند مشکلات و تبعات بسیاری برای رودخانه، محیط‌زیست و بخش‌های اطراف خود ایجاد کند و عامل بروز بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی است.
نتایج تحقیقات نشان داده است که بدون شک ساخت سد روی رودخانه‌ها، بزرگ‌ترین عامل تهدید و تخریب اکوسیستم رودخانه‌ها به شمار می‌رود، سدها پیامدهای زیان‌بار محیط زیستی متعددی به همراه دارند که شامل اثرات مخرب بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی در رودخانه‌ها است، سدها با قطع جریان آب، تنوع زیستی رودخانه را به خطر انداخته و تخم‌ریزی و روند طبیعی زندگی آبزیان را مختل می‌کنند، به طوری که تعداد زیادی از گونه‌های جانوری جهان در سال‌های اخیر به دلیل سدسازی منقرض‌شده یا در آستانه انقراض قرار دارند.
دانشمندان با ارزیابی داده‌های معتقدند؛ وجود یک مخزن بزرگ آب راکد در پشت سد برای زندگی جانوران و گیاهانی مانند حلزون‌ها، جلبک‌ها، ماهی‌ها که با اکوسیستم آب‌های روان تکامل یافته‌اند، مناسب نیست و به تدریج به نابودی تنوع آنها منجر خواهد شد، سدها علاوه بر نتایج فیزیکی منفی، تغییرات مضر شیمیایی در رودخانه‌ها را هم در پی دارند که تغییر در دمای آب و تغییر در میزان اکسیژن محلول در آب نمونه‌ای از آن است، همچنین سدها به جلوگیری از حرکت رسوبات و انباشت آنها در پشت دیواره سد، مانع رسیدن بسیاری از مواد حیاتی به پایین‌دست رودخانه می‌شوند، جلوگیری از حرکت رسوبات در رودخانه‌ها نیز به نوبه خود به نابودی دشت‌های حاصلخیز در پایین‌دست رودها منجر می‌شود، زیرا جلوگیری از حرکت رسوبات در روخانه‌ها، فرسایش بستر رودخانه در طول زمان را در پی داشته و کیفیت بستر رودخانه برای نگهداری و هدایت درست آب نیز کاهش می‌یابد. و چنین مواردی با بروز سیلاب‌های فصلی و پیامدهای مخرب سیل بر اکوسیستم‌های اطراف رودخانه‌ها همراه است.
همچنین بر اساس تحقیقات موجود، اثرات زیست محیطی سدها می‌تواند بر اساس معیارهای مختلفی بر طبق اثرات کوتاه مدت و دراز مدت، اثرات بر سطح منطقه و نواحی که تحت تأثیر تأسیسات سد قرار دارد و اثرات اجتماعی و مزایا و خسارات طبقه بندی شود، این اثرات ممکن است بر وضعیت و رفتار هواشناسی، زیست‌شناسی و… تأثیر گذاشته و به شدت موجب تغییر و پیچیدگی آن شود، در نتیجه با توجه به اهمیت اثرات مثبت احداث سدها، لازم است اثرات منفی زیست محیطی سد جهت توسعه پایدار به حداقل رسانده شود، لذا در این راستا با تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: اثرات زیست محیطی احداث سد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فتحی: به طور معمول یکی از اثرات مثبت تمام سدها، کنترل سیلاب‌ها است که با بارندگی‌های شدید، شتاب سیلاب مهار خواهد شد، همچنین گاهی نقش سدها بسیار مهم و کارساز است، اما موضوع ذخیره سازی آب در فصل‌هایی که با بارندگی کمتر مواجه می‌شویم و منابع آبی در حداقل ممکن است، بیش از پیش خود را نشان می‌دهد.
نداشتن انطباق پیک مصرف آب و بارندگی سبب می‌شود که تنش بیشتری بر منابع آبی وارد شود، زیرا در فصلی همچون تابستان که با میزان بارندگی‌های بسیار پایین است، بیشترین مصارف آب را داریم، به ویژه در بخش کشاورزی که بیش از ۹۰ درصد منابع آبی صرف آن می‌شود، همچنین به عنوان مثال بارندگی عمده در کشور هند در فصل تابستان است و در این فصل محصولات کشاورزی آنها کاشت و برداشت می‌شود، اما در ایران در تابستان بارندگی بسیار اندک است، اما مصارف آب در حداکثر میزان استفاده قرار دارد، بنابراین نبود انطباق در این زمینه، خود به خود سبب ضرر و خسارت به منابع آبی به ویژه آب‌های زیرزمینی خواهد شد و در اینجا اثرات مثبت سدسازی بیشتر حس می‌شود.
همچنین یکی از اثرات مثبت و اهداف اساسی سدسازی در دنیا تولید الکتریسیته و برق است، برای نمونه سد کارون سه، به طوری کلی کاربری کشاورزی ندارد، زیرا پایین دست آن هیچ‌گونه اراضی کشاورزی نیست و هدف اصلی ساخت آن تولید برق است؛ لذا یکی از ردیف‌های سودمند ساخت سدها پدیدآوری برق شناخته می‌شود که بدون مصرف سوخت فسیلی و با جلوگیری از انتشار گاز کربنیک و آلایندگی‌های نیروگاهی که وارد جو می‌شود، تولید انرژی برق آبی از چنین دیدگاهی زیست محیطی است، اما جدا از تمام تأثیرات مثبت، سدسازی اثرات منفی هم بر محیط زیست به همراه دارد.
ایمنا: توسعه سدسازی چگونه محیط زیست را تحت تأثیر قرار داده است؟
فتحی: در جایی همچون کشور ایران اگر سدسازی‌ها از حالت متعادل و در واقع حد معمول ظرفیت تحمل محیط زیست خارج شود، در حالی که طبق تعاریف موجود برای هر منطقه‌ای به لحاظ زیست محیطی یک توان اکولوژیکی یا برد محیط زیست یا خط آستانه و مرز آستانه محیط‌زیست تعریف می‌شود، بنابراین محیط زیست تا یک جایی این اثرات سو را تحمل می‌کند و از یک جایی دیگر این اثرات باعث خسارت بر محیط زیست می‌شود و از آستانه تحمل یا ظرفیت تحمل محیط زیست خارج خواهد شد، از سوی دیگر نیز چنانچه در شرایط متعارف سدسازی انجام شود و اثرات مثبت در یک کفه ترازو و آثار منفی در کفه دیگری مورد بررسی قرار گیرد، در کشور تأثیرات منفی بر مثبت غلبه خواهد داشت، به طوری که مثال واضح آن و یکی از آثار منفی احداث سدها، خشکسالی بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد تالاب‌های کشور است که به طور کامل خشک شدند یا در حال از بین رفتن هستند.
لازم است بدانیم گاهی اثرات سدسازی بر محیط‌زیست برگشت‌پذیر نیستند، به عنوان نمونه هنگامی که بر رودخانه‌های که به دریا راه دارند سد می‌سازیم، احداث کانال آبزیان که یکی از فرایندهایی است که تعادل اکولوژیکی و اکوسیستم زیست منطقه‌ای رودخانه را حفظ می‌کند، تعبیه نشده است تا آبزیان بتوانند در مسیر طبیعی رودخانه تحرک لازم را داشته باشند، لذا زمانی که سدسازی بدون ایجاد کانال‌های لازم و حیاتی عملیاتی می‌شود، این تحرک و جابه‌جایی نابود خواهد شد و بازگشتی هم وجود نخواهد داشت، بنابراین مهم است که این موضوع مورد توجه قرار گیرد تا بتوان از آثار مخرب سدسازی بر رودخانه‌های منتهی به دریا پیشگیری کرد.
ایمنا: سدسازی عاملی برای تهدید و تخریب اکوسیستم‌ها و بر هم زدن تعادل زیست محیطی محسوب می‌شود؟
فتحی: به طور مثال زنجیره اکولوژیکی و اکوسیستم‌های رودخانه و پیرامون آن که بهم پیوستگی جدانشدنی دارد و با پیوند هم یک اکوسیستم را می‌سازد، اگر قطع شود، شاهد تخریب و حذف اکوسیستم‌های موجود خواهیم بود، بنابراین در این مورد سدسازی بر روخانه‌های منتهی به دریا، بزرگ‌ترین عامل تهدید و تخریب اکوسیستم‌های این مناطق است و باید تدبیری برای مقابله با این تهدید اندیشیده شود که در این مورد تعبیه کانال‌هایی برای حرکت متعادل آبزیان می‌تواند راهکار مؤثری باشد تا بتوان از بروز تخریب اکوسیستم‌های موجود در مناطقی که سدسازی می‌شود و برهم خوردن تعادل زیست محیطی پیشگیری کرد.
در این راستا لازم است به تنوع زیستی پارک ملی یلواستون که طی دهه‌هایی به دلیل شکار بی‌رویه گرگ‌ها در حال نابودی بود و اهالی آن منطقه برای حفظ حیات وحش، نسل گرگ‌ها را منقرض کردند، اشاره کنیم، زیرا تا چندین دهه فردی متوجه نشد که وجود گرگ‌ها در یک اکوسیستم می‌تواند مهم تلقی شود، به طوری که پس از هفت دهه گروهی از کارشناسان پارک، تصمیم گرفتند، چند گرگ متناسب با شرایط در آن خطه رهاسازی کنند و در ادامه با شکار گوزن‌ها توسط گرگ‌ها، اکوسیستم با حفاظت از چمنزارها و علف‌زارها و مراتع متعادل شد، تا جایی که پدیده فرسایش خاک در چنین منطقه‌ای حدود سه برابر کاهش یافت و حفظ پوشش گیاهی و آمار سیلاب‌ها با کنترل روان‌آب‌ها به شدت مهار شد، این موضوع گویای این واقعیت است که یک اقدام به ظاهر ساده چگونه می‌تواند اثرات قابل توجهی بر محیط زیست و برهم زدن تعادل زیست محیطی یک منطقه داشته باشد.
ایمنا: آیا برای احداث سدها در کشور مطالعات دقیق و علمی بر تأثیر اکوسیستم پیرامونی مناطق صورت گرفته است؟
فتحی: از آنجا که برای احداث سدها در کشور مطالعات دقیق و علمی بر تأثیر اکوسیستم پیرامونی مناطق صورت نگرفته است، می‌توانیم بگویم که اثرات منفی دارد، اما نمی‌توانیم به صورت مصداق اظهار نظر کنیم که این سد یا آن سد چه تأثیراتی بر منطقه داشته است، اما یکی از آثاری که در کشور رخ داده و اکنون با قاطعیت می‌توان آن را بیان کرد، تأثیرات تجمعی سدها است که در اغلب حوزه‌های آبریز کشور بیش از چندین سد مختلف احداث کرده‌ایم، برای مثال در حوزه آبریز سفید رود که از هم پیوستن رودخانه سفید رود، شاهرود و قزل‌اوزن، الموت و طالقان رود تشکیل شده و در سرشاخه‌های قزل‌اوزن چندین رودخانه در سرشاخه آن در استان‌های کردستان، آذربایجان شرقی، زنجان و گیلان و قزوین نیز وجود دارد و تمام این مجموعه یک حوزه آبریز درجه دو را تشکیل می‌دهد و جزو حوزه‌های آبریز با مساحت متوسط در کشور محسوب می‌شود، با ابراز تأسف باید گفت که در این حوزه آبریز تاکنون ۱۸۸ سد تعریف شده است، بنابراین چنین اقداماتی بر زنجیره اکولوژیکی و اکوسیستم‌های رودخانه تأثیرات بسیاری خواهد داشت.
نظر شما